छन्द

छन्द शास्त्रीय काव्यको महत्त्वपूर्ण आधार हो । यसको प्रयोगले काव्यलाई प्रभावकारी, स्तरीय र पाठकलाई सहजै स्पर्श गर्ने हुनाले परम्परादेखि नै हाम्रो पूर्वीय साहित्य-काव्यमा छन्दको महत्त्व प्रमुख रूपमा रही आएको छ । छन्द भनेको कविताको 'लय' हो तापनि परम्परागत रूपमा छन्दले कविताका सबै किसिमको लयलाई नसमेटेर शास्त्रीय नियमअनुसार गण-मात्राको व्यवस्था गरी भावना अभिव्यक्त गर्ने कविताको लयलाई मात्र बुझाउँछ ।

                                                           छन्दलाई 'वृत्त' पनि भनिन्छ । छन्दले कवितामा श्रुतिमधुर्य सिर्जना गरी श्रोतालाई सन्तुष्टि वा आनन्द दिन्छ । अङ्ग्रेजीमा छन्दलाई 'मापक' अर्थात् 'Meter' भनिन्छ भने ल्याटिनमा हलोले जोतेको कलात्मक सियोतर्फ सङ्केत गर्दै 'हुवर्सस' भनिएको पाइन्छ । 
          छन्द वेदको अर्को नाम हो । वर्णहरू र मात्राहरूको गेय व्यवस्थालाई छन्द भनिन्छ । कल्प, शिक्षा, निरुक्त, छन्द र ज्योतिषशास्त्रलाई वेदको अङ्ग मानिन्छ । पाणिनिको व्याकरणमा ' छन्द: पादौ तु वेदस्य ' भनी छन्दलाई वेदको पाउ वा गति, गतिवाहक वस्तु वा तत्त्वका रूपमा हेरिएको छ ।                                                                                                                                     छन्दको   प्रयोगले    काव्यलाई स्तरीय, प्रभावकारी र पाठकलाई सहजै स्पर्श गर्छ । छन्द भनेको कविताको 'लय' हो ।                               नेपाली बृहत् शब्दकोशमा छन्दलाई  " यति, गति र लय मिलेको वर्ण, मात्रा आदिको गणनाअनुसार पद्यात्मक रचना गरिने कुनै निश्चित रूप, त्यसरी गठन हुने विभिन्न किसिमका विशिष्ट वाक्य" भनेर परिभाषित गरिएको छ ।                                     Posted by : Roshan Aryal                Source : छन्दको छहारी

शब्द बयान[सम्पादन गर्नुहोस्]

छन्दस् शब्द 'छद' धातुबाट बनेको छ। यसको धातुगत व्युत्पत्तिमूलक अर्थ हुन्छ - 'जो आफ्नो इच्छाले चल्छ'। अत: छन्द शब्दको मूलमा गतिको भाव हुन्छ।

यस प्रकार, छन्दको परिभाषा 'जब वर्णहरू यामात्राहरूको नियमित संख्याको विन्यासबाट यदि आह्लाद पैदा हुन्छ, तब यस्तोलाई छन्द भनिन्छ'।

इतिहास[सम्पादन गर्नुहोस्]

छन्दको सर्वप्रथम उल्लेख ऋग्वेदमा गरिएको छ। यदि गद्यको नियम व्याकरण हो भने पद्यको नियम छन्दशास्त्र हो। छन्द= तामाङ भाषा पनि हो । छन्दको अर्थ मिलाएर राख्ने सजायको ठाउँ वा वस्तुलाई तामाङ भाषामा छ्न्द भनिन्छ । जस्तै: ता जयनेले छ्न्द खाबाल अर्थात् कति राम्रो सजाएको ? ओ हो चु दिम ता जयनेले छन्द खाबाल । अर्थ : यो घर कति राम्रो सजाएको । चु नाम्स बे ले छन्द खाबाल । अर्थ : यो गाउँ कति राम्रो सजाएको । क्रौञ्च दम्पती (कर्याङकुरुङको जोडी ) मध्ये एउटालाई व्याधाले मारेको दृश्यबाट पीडित महर्षि वाल्मीकिका मुखबाट लौकिक संस्कृत पद्यका रुपमा अचानक निस्किएको श्लोकलाई पहिलो पद्य मानिएको छ भने लौकिक संस्कृत साहित्यमा प्रयुक्त प्रथम छन्दको उपमा पनि अनुष्टुप् छन्दले पाएको छ ।

उक्त श्लोक यस प्रकार रहेको छ:

मा निषाद ! प्रतिष्ठात्वमगम: शाश्वती: समा: ।

यत्क्रौञ्चमिथुनादेकमवधी: काममोहितम् ।।

-वाल्मीकि रामायण, बालकाण्ड, २:१५

वर्णको परिचय तथा वार्णिक छन्दका नियमहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

क्रम सूत्र सङ्केत गण उदाहरण

१) यमाता ISS 'य' गरेरै , बिहानी , खटाई , पुरानो

२) मातारा SSS 'म' देखाए , नेपाली , उत्साही

३) ताराज SSI 'त' सौन्दर्य , सच्चाइ , उत्थान

४) राजभा SIS 'र' कल्पना , सम्झना , दृष्टिले

५) जभान ISI 'ज' अनेक , बजार , बिहान , लिएर

६) भानस SII 'भ' मानव , बन्दुक , बञ्चित

७) नसल III 'न' कलम , तिलक , रसिक , दमन

८) सलगा IIS 'स' रसुवा , कविता , अगुवा

मात्रा र वर्णको आधारमा छन्दको विभाजन[सम्पादन गर्नुहोस्]

छन्दहरूको विभाजनमात्राहरूको र वर्णहरूको चरण-भेद-सम्बन्धि विभिन्न संख्याहरूमा आधारित हुन्छ।

यस कारणले छन्दको प्रकार:

सम: सम छन्दहरूमा छन्दको चारवटै चरणहरूमा वर्णस्वरसंख्या समान रहन्छ।
विशम: विषम छन्दको चारवटै चरणहरूमा वर्णहरू र स्वरहरूको संख्या असमान रहन्छ। यो वर्ण परस्पर फरक हुन्छ। वर्णहरू रमात्राहरूको केही निश्चित संख्याको पछाडी बहुसंख्यक वर्णहरू र स्वरहरूले युक्त छन्दलाई दंडक भनिन्छ। यसको प्रकारहरू धेरै छन्।
अर्धसम: अर्धसमको पहिलो, तेस्रो र दोस्रो तथा चौथोंमा वर्णस्वर संख्या समान रहन्छ।

स्वतन्त्र वा मिश्रितको आधारमा छन्दको विभाजन[सम्पादन गर्नुहोस्]

स्वतन्त्र छन्द: स्वतन्त्र छन्द एकै छन्द विशेष नियमबाट बनेको हुन्छ।
मिश्रित छन्द: २ प्रकारको हुन्छ।
1. जब २ छन्दहरूको चरण एक आपसमा मिलेको हुन्छ। प्राय: यो अलग-अलग देखिन्छ तर प्राय फरक देखिंदैन।
2. जब २ स्वतंत्र छन्दको स्थान-स्थानमा राखिन्छ र कैलेकाँई उनिहरूलाई मिलाउने प्रयत्न गरिन्छ। जस्तै: कुंडलिया छन्द, एउटा दोहा र ४ पद रोलालाई मिलाएर बन्द छ।

यतिको आधारमा छन्दको विभाजन[सम्पादन गर्नुहोस्]

यत्यात्मक: निश्चित वर्णहरू यामात्राहरूमा यति राखीन्छ। यो छन्द प्राय: दीर्घाकारी हुन्छ। जस्तै: दोहा, कवित्त आदि।
अयत्यात्मक: जुन छन्दहरूमा चौपाई, द्रुत, विलंबित जस्तो छन्द आउँछ भने। यतिको विचार गरेर गणात्मक वृत्तहरूमा पनि गणहरूो बीचमा यति राखीन्छ। जस्तै:मालिनी।

वैदिक र लौकिक छन्द विभाजन[सम्पादन गर्नुहोस्]

वैदिक छन्द: जसको प्रयोंग वेदहरूमा गरिएको छ। यसमा ह्रस्व, दीर्घ, प्लुत र स्वरित, यो चार प्रकारको स्वरहरूको विचार गरिन्छ। र "अनुष्टुप" इत्यादि। वैदिक छन्द "अपौरुषेय"मानिन्छ।
लौकिक छन्द: यसको प्रयोग वेदमा नगरेर सामान्य लोक वा जनसमुदायमा गरिन्छ। यो छन्द कुनै निश्चित नियममा आधारित नभएर ताल र लयमा आधारित रहन्छ।

पिङ्गलको आधारमा छन्द विभाजन[सम्पादन गर्नुहोस्]

पिङ्गलले विभिन्न छन्दका बारेमा बताए। यी छन्द तीन थरी छन्

वार्णिक छन्द: छन्दमा वर्णहरूको संख्या र, लघु र दीर्घको क्रमहरू निश्चित हुन्छ। गणको सम्बन्ध वार्णिक छन्दसँग हुन्छ।
मात्रिक छन्‍द:मात्रिक छन्दमामात्राहरूको गन्ती गरिन्छ। यो छन्दमा वर्णहरूको संख्या र, लघु र दीर्घको क्रमहरू निश्चित हुँदैन। यो छंदमा सबै चरणहरूकोमात्राको संख्याहरू समान हुन्छ।
वर्णमात्रा छन्द: यो छन्दमा वर्णिक वामात्रिक रोकटोक हुँदैन।

छन्दको अङ्ग[सम्पादन गर्नुहोस्]

चरण: छन्दको प्रत्येक पंक्तिलाई चरण या पाउ या पद भनिन्छ। अरु नाम: पद, पाद, पाउ।
वर्ण: एकै स्वर हुने ध्वनिलाई वर्ण भनिन्छ।
मात्रा: कुनै वर्ण या ध्वनिको उच्चारण समयलाईमात्रा भनिन्छ।
संख्या र क्रम: वर्ण र मात्राहरूको गणनालाई संख्या भनिन्छ। लघु-गुरूको स्थान निर्धारणलाई क्रम भनिन्छ।
गण (गणको सम्बन्ध वार्णिक छन्दसँग छ।)
गति: छन्दलाई पढ्दा लिने समयलाई गति(speed) भनिन्छ। लघु् वा ह्रश्वलाई कम र गुरू वा दीर्घलाई बढी समय लाग्छ ।
यति (छन्द): छन्दमा स्वास लिन रोकिने ठाउँलाई यति वा विराम भनिन्छ।
तुक: एउटै उच्चारण हुने शब्दहरूको प्रयोगलाई तुक भनिन्छ

छन्दको प्रकार (पिङ्गल):[सम्पादन गर्नुहोस्]

छन्दमा संगीत[सम्पादन गर्नुहोस्]

प्राय: सबै छन्द कुनै न कुनै रूपमा गेय हुन्छ। राग र रागिनीवाला सबै पद छंदहरूमा भन्न सकिंदैन। त्यसैले "गीति" नामबाट कतिपय पदहरू रचिएको छ। प्राय: संगीतात्मक पदहरूमा स्वरको आरोह र अवरोहमा लघु वर्णलाई दीर्घ, दीर्घलाई लघु र अल्प लघु गरिन्छ।