तेलगु भाषा

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
तेलगु भाषा
తెలుగు
तेलगु लिपिमा "तेलगु" शब्द
मूलभाषीभारत
क्षेत्रआन्ध्र प्रदेशतेलङ्गाना
रैथाने(हरू)तेलगु जाति
मातृभाषी वक्ता८ करोड
द्रविड भाषा परिवार
  • दक्षिण-मध्य
    • तेलगु भाषा
प्रारम्भिक रूप
पुरानो तेलगु
तेलगु लिपि
सरकारी दर्जा
आधिकारिक भाषा
 भारत
अल्पसङ्ख्यक भाषाको
रूपमा मान्यता
 दक्षिण अफ्रिका (संरक्षित भाषा)[२]
भाषा सङ्केतहरू
आइएसओ ६३९-१te
आइएसओ ६३९-३
गाढा नीलोमा, तेलगु बहुमतद्वारा बोलिन्छ। हल्का नीलोमा, यो एक महत्वपूर्ण अल्पसङ्ख्यक द्वारा बोलिएको छ।
यो लेखमा आइपिए ध्वन्यात्मक चिह्नहरूको प्रयोग गरिएको छ। सही आइपिए सक्षम नभएमा तपाईँले युनिकोड अक्षरहरू प्रश्न चिह्न, कोठा अथवा अन्य कुनै चिह्न जस्तो देखिनेछ।

तेलगु (తెలుగు) भारतीय राज्य आन्ध्र प्रदेशतेलङ्गानाको मूल द्रविड भाषा हो, जहाँ यो आधिकारिक भाषा पनि हो। तेलगु भाषा लगभग ८ करोड मानिसहरूद्वारा बोलिन्छ र भारत गणतन्त्रको २२ अनुसूचित भाषाहरू मध्ये एक हो। यो भाषा हिन्दीबङ्गालीसँगै एकभन्दा बढी भारतीय राज्यहरूमा प्राथमिक आधिकारिक स्थिति भएका केही भाषाहरूमध्ये एक हो।

तेलगु भारत सरकार द्वारा एक शास्त्रीय भाषाको रूपमा नामित छ भाषाहरू मध्ये एक हो। यो संसारमा १४औँ सबैभन्दा बढी बोलिने मातृभाषा हो। तेलगु पनि कर्नाटक, तमिलनाडु, महाराष्ट्र, छत्तीसगढ, ओडिशापुदुच्चेरीअन्डमन र निकोबार द्वीपसमूहहरूको केन्द्र शासित राज्यहरूमा बोलिन्छ। यो संयुक्त राज्य अमेरिका, अष्ट्रेलिया, मलेसिया, मौरिसस, संयुक्त अरब इमिरेट्स, साउदी अरेबिया र अन्य देशहरूमा फैलिएको तेलगु प्रवासका सदस्यहरूले पनि बोल्छन्।

नामकरण[सम्पादन गर्नुहोस्]

तेलगुका वक्ताहरूले यसलाई केवल तेलगु वा तेलगु भनेर बुझाउँछन्।[५] नामको पुरानो रूपहरूमा तेलगु र तेनुगु समावेश छ। तेनुगु आदिम-द्रविड शब्द *तेन ("दक्षिण") बाट व्युत्पन्न भएको हो जसको अर्थ "दक्षिण/दक्षिण दिशामा बस्ने मानिसहरू" (संस्कृतप्राकृत-भाषी मानिसहरूसँग सम्बन्धित) हो।[६] तेलगु नाम, त्यसपछि, तेलगुमा स्थापित "न" देखि "ल" एकान्तरणको परिणाम हो।[७]

इतिहास[सम्पादन गर्नुहोस्]

तेलगु, द्रविड भाषाको रूपमा, आदिम-द्रविड, एक आदिम-भाषाबाट आएको हो। भाषिक पुनर्निर्माणले सुझाव दिन्छ कि आदिम-द्रविडियन तेस्रो सहस्राब्दीमा बोलिन्थ्यो।[८] आन्ध्र प्रदेशको बापटला जिल्लाको भट्टीप्रोलुमा ४०० ईसा पूर्व र १०० ईपूको बीचमा भएका धेरै तेलगु मूल वा शब्दहरू भएका प्राकृत शिलालेखहरू फेला परेका छन्।[९]

तेलगु विद्याका अनुसार यसको व्याकरणको प्रागैतिहासिक विगत छ। कण्व ऋषिलाई भाषाको पहिलो व्याकरणकार भनिन्छ।[१०] ए. राजेश्वर सर्माले काणवको व्याकरणको ऐतिहासिकता र विषयवस्तुको बारेमा चर्चा गरे। उनले कान्भामा उल्लेखित बीसवटा व्याकरणिक शब्दहरू उद्धृत गरे र निष्कर्ष निकाले कि कान्भाले पुरानो तेलगु व्याकरण लेखे जुन हराएको थियो।[१०]

विजयनगर साम्राज्यले १३३६ देखि १७औँ शताब्दीको अन्त्यसम्म प्रभुत्व प्राप्त गर्यो, १६औँ शताब्दीमा कृष्णदेवरायको शासनकालमा आफ्नो चरम सीमामा पुग्यो, जब तेलगु साहित्यले यसको स्वर्ण युग मानिन्छ।[११]

तेलगु भारतमा आधिकारिक स्थिति भएका २२ भाषाहरू मध्ये एक हो।[१२] आन्ध्र प्रदेश आधिकारिक भाषा ऐन, १९६६ ले तेलगुलाई राज्यको आधिकारिक भाषा घोषणा गर्दछ जुन हाल आन्ध्र प्रदेश र तेलङ्गानामा विभाजित छ।[१३] पुदुच्चेरीको केन्द्र शासित प्रदेशको यानाम जिल्लामा आधिकारिक भाषाको स्थिति पनि छ। यो हिन्दी, बङ्गालीमराठी पछि भारतमा चौथो धेरै बोलिने भारतीय भाषा हो। यो भारतको छवटा शास्त्रीय भाषाहरू मध्ये एक हो।[१४]

भौगोलिक वितरण[सम्पादन गर्नुहोस्]

तेलगु मूल रूपमा आन्ध्र प्रदेशतेलङ्गानापुदुच्चेरीको यनम जिल्लामा बोलिन्छ। तेलगु भाषीहरू भारतको छिमेकी राज्य तमिलनाडु, कर्नाटक, महाराष्ट्र, ओडिशा, छत्तीसगढ, झारखण्डको केही भाग र भारतको पश्चिम बङ्गालको खरगपुर क्षेत्रमा पनि पाइन्छ। धेरै तेलगु आप्रवासीहरू गुजरात, गोवा, बिहार, कश्मीर, उत्तर प्रदेश, पन्जाब, हरियाणाराजस्थान राज्यहरूमा पनि पाइन्छ।[१५]

लिपि[सम्पादन गर्नुहोस्]

तेलगु लिपि ६० वटा प्रतीकहरू - १६ स्वर, ३ स्वर परिमार्जक र ४१ व्यञ्जनहरू मिलेर बनेको अक्षरात्मक लिपि हो। तेलगुसँग अक्षरहरूको पूर्ण सेट छ जुन ध्वनिहरू व्यक्त गर्न प्रणाली पछ्याउँछ।[१६]

लिपि अन्य धेरै भारतीय भाषाहरूको जस्तै ब्राह्मी लिपिबाट व्युत्पन्न भएको हो।[१७] तेलगु लिपि बायाँबाट दायाँ लेखिएको छ र सरल र/वा जटिल वर्णहरूको अनुक्रम समावेश गर्दछ। लिपि प्रकृतिमा सिलेबिक हुन्छ - लेखनको आधारभूत एकाइहरू शब्दांशहरू हुन्।[१६]

सन्दर्भ सामग्रीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]

  1. "West Bengal shows 'Mamata' to Telugus", The Hans India (अङ्ग्रेजीमा), २०२०-१२-२४, मूलबाट २३ डिसेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०२०-१२-३१ 
  2. "Constitution of the Republic of South Africa, 1996 – Chapter 1: Founding Provisions", gov.za, मूलबाट २८ अक्टोबर २०१४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ६ डिसेम्बर २०१४ 
  3. ३.० ३.१ ढाँचा:E22
  4. "Statement 1: Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues – 2011", censusindia.gov.in, Office of the Registrar General & Census Commissioner, India, मूलबाट १६ जुलाई २०१९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०१८-०७-०७ 
  5. The Dravidian Languages – Bhadriraju Krishnamurti 
  6. Sri Venkateswara University Oriental Journal (अङ्ग्रेजीमा) 17, Oriental Research Institute, Sri Venkateswara University, १९७४, पृ: 55। 
  7. Telugu Basha Charitra, Hyderabad: Osmania University, १९७९, पृ: 6, 7। 
  8. Kolipakam, Vishnupriya; Jordan, Fiona M.; Dunn, Michael; Greenhill, Simon J.; Bouckaert, Remco; Gray, Russell D.; Verkerk, Annemarie (२१ मार्च २०१८), "A Bayesian phylogenetic study of the Dravidian language family", Royal Society Open Science (अङ्ग्रेजीमा) 5 (3): 171504, आइएसएसएन 2054-5703, डिओआई:10.1098/rsos.171504, पिएमआइडी 29657761, पिएमसी 5882685 
  9. Sircar, D. C. (१९७९), "Asokan Studies" (अङ्ग्रेजीमा), Indian Museum, Calcutta, पृ: 7, 8, अन्तिम पहुँच २०२३-०४-०५ 
  10. १०.० १०.१ Nārada (Maha Thera); Narasimhacharya, Ramanujapuram (१९९९), The Buddha-Dhamma, Or, the Life and Teachings of the Buddha, आइएसबिएन 9788120605596, मूलबाट १३ अक्टोबर २०२२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३ अक्टोबर २०२० 
  11. "APonline – History and Culture-Languages", aponline.gov.in, मूलबाट ८ फेब्रुअरी २०१२-मा सङ्ग्रहित। 
  12. "PART A Languages specified in the Eighth Schedule (Scheduled Languages)", मूलबाट २०१३-१०-२९-मा सङ्ग्रहित। 
  13. Rao, M. Malleswara (१८ सेप्टेम्बर २००५), "Telugu declared official language", The Hindu, मूलबाट १० अगस्ट २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ जुलाई २००७  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १० अगस्ट २००७ मिति
  14. "Telugu gets classical status", The Times of India, १ अक्टोबर २००८, मूलबाट २००८-११-०४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ नोभेम्बर २००८ 
  15. "Census of India Website : Office of the Registrar General & Census Commissioner, India", Censusindia.gov.in, मूलबाट २८ जुलाई २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २०२२-०३-२२ 
  16. १६.० १६.१ Brown, Charles Philip (१८५७), A Grammar of the Telugu Language, London: W. H. Allen & Co., पृ: , आइएसबिएन 978-81-206-0041-6 
  17. Austin, Peter (२००८), One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost (अङ्ग्रेजीमा), University of California Press, पृ: 117, आइएसबिएन 978-0-520-25560-9