भारतीय सङ्ख्या प्रणाली

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट

भारतीय सङ्ख्या प्रणाली भारतीय उपमहाद्वीप (नेपाल, पाकिस्तान, बङ्गलादेश, भारत, भुटान, माल्दिभ्सश्रीलङ्का) मा ठुला सङ्ख्याहरू व्यक्त गर्न प्रयोग गरिन्छ । यस प्रणालीमा ठूला सङ्ख्याहरू व्यक्त गर्न लाख (१,००,०००) र करोड (१,००,००,०००) जस्ता शब्दहरूको प्रयोग गरिन्छ ।[१]

प्रणाली[सम्पादन गर्नुहोस्]

भारतीय सङ्ख्या प्रणालीमा १ करोड भन्दा ठूला सङ्ख्याका नाम भए तापनि धेरै प्रयोग नगरिने हुनाले आम जनतालाई तिनीहरूका बारेमा खासै जानकारी छैन । यी सङ्ख्याहरू अन्तर्गत १ अर्ब (१०० करोड), १ खर्ब (१०० अर्ब), १ नील (१०० खर्ब), १ पद्म (१०० नील), १ शङ्ख (१०० पद्म) र १ महाशङ्ख (१०० शङ्ख) पर्दछन् । सामान्य बोलीचालीमा भने असङ्गत भएपनि हजार, लाख र करोड शब्दावलीको प्रयोग गरिन्छ । उदाहरणका लागि १०,००,००,००,००,००० (१० खर्ब) लाई सामान्यतया १ लाख करोड पनि भन्ने गरिन्छ ।

१० (एक), १० (दस), १० (सय), १० (हजार) र १० (दस हजार) सम्म भारतीय सङ्ख्या प्रणाली र अन्तर्राष्ट्रिय सङ्ख्या प्रणालीले मेल खान्छन् । उच्च घाताङ्कमा भने भिन्नता देखिन्छ । भारतीय सङ्ख्या प्रणालीमा दाहिनेबाट ३ को समूह बनेपछि अन्य अङ्कहरूमा २ को समूह बनाइन्छ भने अन्तर्राष्ट्रिय सङ्ख्या प्रणालीमा दाहिनेबाट ३ को समूह बनाइन्छ ।

अङ्कहरू लेख्दा भारतीय र अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीमा देखिने भिन्नता भनेको अल्पविराम चिन्हको अवस्थिति मात्रै हो । भारतीय र धेरैजसो अन्तर्राष्ट्रिय सङ्ख्या प्रणालीमा अङ्क विभाजनका लागि अल्पविराम र दशमलव बिन्दुको प्रयोग गरिन्छ भने केही प्रणालीमा दशमलव अल्पविरामको प्रयोग गरि दशमलव बिन्दुको ठाउँमा सानो ठाउँ छोड्ने गरिन्छ ।

उदाहरण[सम्पादन गर्नुहोस्]

अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीमा रु. १५०,००० लेखिने अङ्कलाई भारतीय सङ्ख्या प्रणालीमा रु. १ लाख ५० हजार भनी रु. १,५०,००० लेखिन्छ ।

दशमलव बिन्दुको प्रयोग[सम्पादन गर्नुहोस्]

भारतीय सङ्ख्या प्रणालीमा अन्तर्राष्ट्रिय सङ्ख्या प्रणाली भन्दा भिन्न तरिकाले दशमलव बिन्दुको प्रयोग गरिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय प्रणालीमा जस्तै ३ को समूह बनाउनुको साटो यस प्रणालीमा दाहिनेबाट ३ अङ्क (सयौँ स्थान सम्म) को एक समूह र अन्य अङ्कका लागि २ को समूह बनाइन्छ ।[२] तसर्थ, १,०००,०००,०००,००० लाई भारतीय सङ्ख्या प्रणालीमा १०,००,००,००,००,००० लेखिन्छ र १० खर्ब वा १० लाख करोड भनिन्छ । त्यसैगरी,

भारतीय प्रणाली अन्तर्राष्ट्रिय प्रणाली शब्दमा (भारतीय प्रणाली)
५,००,००० ५००,००० पाँच लाख
१२,१२,१२,१२३ १२१,२१२,१२३ बाह्र करोड बाह्र लाख बाह्र हजार एक सय तेइस
१७,००,००,००,००० १७,०००,०००,००० सत्र अर्ब
६,७८,९०,००,००,००,००० ६७,८९०,०००,०००,००० छ नील अठहत्तर खर्ब नब्बे अर्ब

अङ्कहरूको नाम[सम्पादन गर्नुहोस्]

अङ्कहरूको नाम
हिन्दी/उर्दू मराठी बङ्गाली तमिल तेलुगु कन्नड मलयालम भारतीय प्रणाली घाताङ्क अन्तर्राष्ट्रिय प्रणाली
नेपाली
एक / ایک एक এক ஒன்று ఒకటి ಒಂದು ഒന്ന് १०
एक
दस / دس दहा দশ பத்து పది ಹತ್ತು പത്ത് १० १० १०
दश/दस
सौ / سو शंभर একশ' நூறு వంద/నూరు ನೂರು നൂറ് १०० १० १००
एक सय
सहस्र
हज़ार / ہزار
एक हजार হাজ়ার ஆயிரம் వెయ్యి ಸಾವಿರ ആയിരം १,००० १० १,०००
एक हजार
दस हज़ार / دس ہزار दहा हजार দশ হাজ়ার
অযুত
பத்தாயிரம்
ஆயுதம்
పది వేలు ಹತ್ತು ಸಾವಿರ പതിനായിരം १०,००० १० १०,०००
दस हजार
लाख / لاکھ एक लाख লক্ষ
লাখ
இலட்சம்
நியுதம்
లక్ష ಲಕ್ಷ ലക്ഷം १,००,००० १० १००,०००
एक लाख
दस लाख / دس لاکھ
अदन्त / ادنت
दहा लाख দশ লাখ பத்து இலட்சம் పది లక్షలు ಹತ್ತು ಲಕ್ಷ പത്തുലക്ഷം १०,००,००० १० १,०००,०००
दस लाख
करोड़ / کروڑ एक कोटी কোটি கோடி కోటి ಕೋಟಿ കോടി १,००,००,००० १० १०,०००,०००
एक करोड
दस करोड़ / دس کروڑ दहा कोटी দশ কোটি
অর্বুদ
அற்புதம் పది కోట్లు ಹತ್ತು ಕೋಟಿ പത്തുകോടി १०,००,००,००० १० १००,०००,०००
दस करोड
अरब / ارب
सौ करोड़ / سو کروڑ
एक अब्ज
একশ' কোটি
মহার্বুদ
நிகற்புதம் వంద కోట్లు ನೂರು ಕೋಟಿ നൂറുകോടി १,००,००,००,००० १० १,०००,०००,०००
एक अर्ब
दस अरब / دس ارب
एक हज़ार करोड़ / ایک ہزار کروڑ
दहा अब्ज হাজ়ার কোটি
খর্ব
கும்பம் వెయ్యి కోట్లు ಒಂದು ಸಾವಿರ ಕೋಟಿ ആയിരം കോടി १०,००,००,००,००० १०१० १०,०००,०००,०००
दस अर्ब
खरब / کھرب शंभर अब्ज দশ হাজ়ার কোটি
মহাখর্ব
கணம் పది వేల కోట్లు ಹತ್ತು ಸಾವಿರ ಕೋಟಿ പതിനായിരം കോടി १,००,००,००,००,००० १०११ १००,०००,०००,०००
एक खर्ब
दस खरब / دس کھرب
एक लाख करोड़ / ایک لاکھ کروڑ
एक हजार अब्ज লাখ কোটি
শঙ্খ
கற்பம் లక్ష కోట్లు ಒಂದು ಲಕ್ಷ ಕೋಟಿ ഒരു ലക്ഷം കോടി १०,००,००,००,००,००० १०१२ १,०००,०००,०००,०००
दस खर्ब
नील / نیل दहा हजार अब्ज দশ লাখ কোটি
পদ্ম
মহাশঙ্খ
நிகற்பம் పది లక్షల కోట్లు ಹತ್ತು ಲಕ್ಷ ಕೋಟಿ പത്തുലക്ഷം കോടി १,००,००,००,००,००,००० १०१३ १०,०००,०००,०००,०००
एक नील
दस नील / دس نیل
एक करोड़ करोड़ / ایک کروڑ کروڑ
एक लाख अब्ज একশ' লাখ কোটি
শতকোটি লক্ষ
মহাপদ্ম
பதுமம் కోటి కోట్లు ಒಂದು ಕೋಟಿ ಕೋಟಿ നൂറ് ലക്ഷം കോടി १०,००,००,००,००,००,००० १०१४ १००,०००,०००,०००,०००
दस नील
पद्म / پدم হাজ়ার লাখ কোটি சங்கம் పది కోట్ల కోట్లు ಹತ್ತು ಕೋಟಿ ಕೋಟಿ ആയിരം ലക്ഷം കോടി १,००,००,००,००,००,००,००० १०१५ १,०००,०००,०००,०००,०००
एक पद्म
दस पद्म / دس پدم দশ হাজ়ার লাখ কোটি வெள்ளம்
சமுத்திரம்
వంద కోట్ల కోట్లు ನೂರು ಕೋಟಿ ಕೋಟಿ പതിനായിരം ലക്ഷം കോടി १०,००,००,००,००,००,००,००० १०१६ १०,०००,०००,०००,०००,०००
दस पद्म
शंख / شنکھ শত হাজ়ার লাখ কোটি அந்நியம் వెయ్యి కోట్ల కోట్లు ಒಂದು ಸಾವಿರ ಕೋಟಿ ಕೋಟಿ ലക്ഷം ലക്ഷം കോടി १,००,००,००,००,००,००,००,००० १०१७ १००,०००,०००,०००,०००,०००
एक शङ्ख
दस शंख / دس شنکھ
गुलशन / گلشن
দশ শত হাজ়ার লাখ কোটি
গুলশান
அர்த்தம் పది వేల కోట్ల కోట్లు ಹತ್ತು ಸಾವಿರ ಕೋಟಿ ಕೋಟಿ പത്തുലക്ഷം ലക്ഷം കോടി १०,००,००,००,००,००,००,००,००० १०१८ १,०००,०००,०००,०००,०००,०००
दस शङ्ख

भारतीय प्रणालीमा "एक र आधा" लाई डेढ र "दुई र आधा" लाई अढाई भनिन्छ । यस्तो चलन अरू कुनै सङ्ख्या प्रणालीमा चलेको छैन ।[३]

वैदिक सङ्ख्या प्रणाली[सम्पादन गर्नुहोस्]

भारतका विभिन्न वैदिक साहित्यमा विभिन्न सङ्ख्या प्रणालीको प्रयोग गरेको पाइन्छ । निम्न तालिकामा वाल्मीकीय रामायणमा प्रयोग भएको सङ्ख्या प्रणाली देखिएको छ ।[४]

भारतीय प्रणाली घाताङ्क अन्तर्राष्ट्रिय प्रणाली
एक १०
दश १० १० १०
शत १०० १० १००
सहस्र १,००० १० १,०००
अयुत १०,००० १० १०,०००
लक्ष १,००,००० १० १००,०००
नियुत १,००,००० दश १० १,०००,०००
कोटि १,००,००० शत १० १०,०००,०००
शङ्कु १,००,००० कोटि १०१२ १,०००,०००,०००,०००
महाशङ्कु १,००,००० शङ्कु १०१७ १००,०००,०००,०००,०००,०००
वृन्द १,००,००० महाशङ्कु १०२२ १०,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००
महावृन्द १,००,००० वृन्द १०२७ १,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००
पद्म १,००,००० महावृन्द १०३२ १००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००
महापद्म १,००,००० पद्म १०३७ १०,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००
खर्व १,००,००० महापद्म १०४२ १,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००
महाखर्व १,००,००० खर्व १०४७ १००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००
समुद्र १,००,००० महाखर्व १०५२ १०,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००
ओघ १,००,००० समुद्र १०५७ १,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००
महौघ १,००,००० ओघ १०६२ १००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००,०००

विभिन्न भाषामा प्रयोग[सम्पादन गर्नुहोस्]

  • असमियामा लाखलाई লক্ষ (लोख्यो) र करोडलाई কৌটি বা কোটি (कोटि) पनि भनिन्छ ।
  • उडियामा लाखलाई ଲକ୍ଷ (लाख्य) र करोडलाई କୋଟି (कोटि) भनिन्छ ।
  • उर्दूमा अर्बलाई ارب (अरब) र खर्बलाई کھرب (खरब) भनिन्छ ।
  • कन्नडमा लाखलाई ಲಕ್ಷ (लक्ष) र करोडलाई ಕೋಟಿ (कोटि) भनिन्छ ।
  • खासीमा लाखलाई लाक र करोडलाई क्लुर वा क्रुर भनिन्छ ।
  • गुजरातीमा अर्बलाई અબજ (अबज) भनिन्छ ।
  • तमिलमा लाखलाई இலட்சம் (इलट्सम) र करोडलाई கோடி (कोडी) भनिन्छ ।
  • तेलुगुमा लाखलाई లక్ష (लक्ष) र करोडलाई కోటి (कोटि) भनिन्छ ।
  • पञ्जाबीमा लाखलाई लक्ख (गुरुमुखी: ਲੱਖ, शाहमुखी: لکھ) र करोडलाई क्रोर (गुरुमुखी: ਕਰੋੜ, शाहमुखी: کروڑ) भनिन्छ ।
  • बङ्गालीमा लाखलाई লক্ষ (लोक्खो) र करोडलाई কোটি (कोटि) पनि भनिन्छ ।
  • बर्मीमा करोडलाई ကုဋေ (गाडे) भनिन्छ ।
  • मराठीमा लाखलाई लाख तथा लक्ष, करोडलाई करोड तथा कोटी र अर्बलाई अब्ज भनिन्छ
  • मलयालममा लाखलाई ലക്ഷം (लक्षम) र करोडलाई കോടി (कोटि) भनिन्छ ।
  • रोहिङ्ग्यामा लाखलाई लाक, करोडलाई कुरुल र १० अर्बलाई कुटि भनिन्छ ।
  • सिन्हालामा लाखलाई ලක්ෂ (लक्ष) र करोडलाई කෝටි (कोटि) भनिन्छ ।
  • स्वाहिलीमा पनि लाखको प्रयोग गरिन्छ ।

पहिले भारतमा प्रकाशित अङ्ग्रेजी भाषाका किताबहरूमा भारतीय रुपियाँ लेख्दा भारतीय सङ्ख्या प्रणाली र विदेशी मुद्रा लेख्दा अन्तर्राष्ट्रिय सङ्ख्या प्रणालीको प्रयोग गरिन्थ्यो ।[५]

आलोचना[सम्पादन गर्नुहोस्]

यस प्रणालीको प्रयोग भारतीय उपमहाद्वीप (नेपाल, पाकिस्तान, बङ्गलादेश, भारत, भुटान, माल्दिभ्सश्रीलङ्का) मा मात्रै सीमित छ ।[६]

भारतीय रिजर्भ बैङ्क बाहेक भारतमा प्रायः संस्था र नागरिकले भारतीय सङ्ख्या प्रणालीको प्रयोग गर्छन् ।[७]

द प्रिन्ट लगायत अन्य पत्रिकाहरूमा छापिएको लेखमा टिएन निननले भारतीय सङ्ख्या प्रणालीको प्रयोग गर्दा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा विनिमय तथा व्यापार गर्दा समस्या आउने र ३ अङ्कको समूह विभाजन गर्ने उद्देश्यले बनाइएका साधनको प्रयोगमा समस्या आउन सक्ने हुनाले बिस्तारै यस प्रणालीको त्याग गर्नुपर्ने भनेका छन् ।[८] निननले आफ्नो लेखमा लाख र करोडको प्रयोग कम नै गर्ने हुनाले भारतीय सङ्ख्या प्रणालीको प्रयोग गर्दा "मानसिक व्यायाम" मात्रै हुने र हालै भारत सरकारद्वारा सार्वजनिक गरिएको २० लाख करोड (२० नील) को बजेटले जनतामा अस्तव्यस्तता मात्रै ल्याएको स्पष्ट पारेका छन् ।[८][९]

सन्दर्भ सामग्री[सम्पादन गर्नुहोस्]

  1. "Knowing our Numbers" [सङ्ख्याको ज्ञान], स्कूल शिक्षा र साक्षरता विभाग, खुला शिक्षा संसाधनहरूको राष्ट्रिय कोष, अन्तिम पहुँच १३ फेब्रुअरी २०१६  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१६-०२-१६ मिति
  2. एमन्स, जोन (२५ मार्च २०१८), "UNICODE LOCALE DATA MARKUP LANGUAGE (LDML) PART 3: NUMBERS" [युनिकोड लोकल डेटा मार्कअप ल्याङ्ग्वेज भाग ३: अङ्क], युनिकोड, मूलबाट २५ जुलाई २०१८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २५ मार्च २०१८ 
  3. मिलर, स्याम (२० जुलाई २०१०), Delhi: Adventures in a Megacity [दिल्ली: मेगासिटीमा रोमाञ्च], सेन्ट मार्टिन्स पब्लिशिङ ग्रुप, पृ: ३१, आइएसबिएन 9781429963855 
  4. "Valmiki Ramayana - Yuddha Kanda" [वाल्मीकीय रामायण - युद्ध काण्ड], वाल्मीकीय रामायण  वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१३-०९-१२ मिति
  5. शपिरो, रिचार्ड (१६ अगस्ट २०१२), "The most distinctive counting system in English? Indian cardinal numbers" [अङ्ग्रेजीमा सबैभन्दा विशिष्ट गणना प्रणाली ? भारतीय सङ्ख्या प्रणाली], अक्सफोर्ड अङ्ग्रेजी शब्दकोश, अन्तिम पहुँच २४ मे २०२० 
  6. क्रल्विच, रोबर्ट; ब्लक, एज्रा (२१ अक्टोबर २०१०), "Hey! Who Can Explain What India Does With Its Commas? (Not Commies. Commas.)" [नमस्कार ! भारतमा अल्पविराम कसरी प्रयोग गरिन्छ ?], एनपीआर (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच ३ अगस्त २०२० 
  7. गुरपुर (१० अगस्ट २०१५), "Can we follow Indian numbering system for simplicity and good order?" [सहजता र व्यवस्थाका लागि के हामीले भारतीय सङ्ख्या प्रणालीको प्रयोग गर्न मिल्छ ?], मनीलाइफ न्यूज एन्ड भ्यूज, अन्तिम पहुँच ३ सेप्टेम्बर २०२० 
  8. ८.० ८.१ निनन, टिएन (९ डिसेम्बर २०१७), "It’s time India switches to millions and billions instead of lakhs and crores" [भारतमा लाख र करोडको सट्टा मिलियन र बिलियन प्रयोग गर्ने बेला भइसक्यो], द प्रिन्ट, अन्तिम पहुँच ३ अगस्ट २०२० 
  9. ममतानी, सिद्धान्त (१३ मे २०२०), "Do you know how many zeros are there in 'Rs 20 Lakh Crore'?" [के तपाईँलाई थाहा छ २० लाख करोडमा कति शून्य हुन्छन् ?], इन्डिया टिभी न्यूज