कन्यादान
| अन्तर्गत एक शृङ्खलाको भाग |
| हिन्दु धर्म |
|---|
 |
हिन्दू धर्ममा; असल घरधनी बन्ने र परिवार निर्माण गर्ने जिम्मेवारी वहन गर्न शारीरिक र मानसिक परिपक्वता प्राप्त गरेपछि युवा पुरुष र महिलाहरूको विवाह समारोह गरिन्छ। यस धार्मिक अनुष्ठानको अवसरमा समाजका सम्मानित व्यक्तिहरू, शिक्षकहरू, परिवारका सदस्यहरू, देवताहरूको उपस्थिति आवश्यक मानिन्छ ताकि यदि दुई मध्ये कसैले यो कर्तव्यलाई बेवास्ता गर्छ भने उसलाई रोक्न सकियोस्। यी सम्मानित व्यक्तिहरूको अगाडि पति-पत्नीले आफ्नो संकल्प र प्रतिज्ञा घोषणा गर्छन्। प्रतिज्ञा समारोह भनेको विवाह समारोह हो। विवाह समारोहमा, देवताहरूको पूजा, यज्ञ आदि सम्बन्धी सबै व्यवस्था पहिले नै गरिनुपर्छ।
विशेष व्यवस्थाहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]विवाह समारोहमा, भगवानको पूजा, यज्ञ आदि सम्बन्धी सबै व्यवस्था पहिले नै गरिनुपर्छ। यदि सामूहिक विवाह छ भने, प्रत्येक जोडी अनुसार प्रत्येक वेदीमा आवश्यक सामग्रीहरू उपलब्ध हुनुपर्छ। सबै अनुष्ठानहरू राम्ररी सम्पन्न भएको सुनिश्चित गर्न, प्रत्येक वेदीमा एक जना जानकार व्यक्ति नियुक्त गर्नुपर्छ। यदि एउटा मात्र विवाह छ भने, आचार्य आफैंले त्यसको हेरचाह गर्न सक्छन्। सामान्य व्यवस्थासँगै, सुरुमा कुनै विशेष कार्यको लागि आवश्यक पर्ने कुराहरूमा पनि ध्यान दिनुपर्छ। यहाँ सूत्रहरू छन्। हातखुट्टा धुँदा पानी नचुहिने गरी दुलहाको स्वागतका लागि आवश्यक सामग्री भएको थाल हुनुपर्छ। मधुपर्क खाएपछि, हात धुनुहोस् र यसलाई निकाल्नुहोस्। पवित्र धागोको लागि, पहेंलो रंगको पवित्र धागोको एक जोडी राख्नु पर्छ। विवाहको घोषणाको लागि, दुलहा र दुलही पक्षको पूर्ण जानकारी पहिले नै ध्यानमा राख्नुपर्छ। लुगा र फूलको उपहारको लागि लुगा र माला तयार हुनुपर्छ। कन्यादानको समयमा हात पहेँलो पार्न बेसार र गोप्य दानको लागि मुछेको पीठो (लगभग एक पाउण्ड) राख्नुहोस्। गाँठो बाँध्नको लागि, बेसार, फूल, सम्पूर्ण धानको दाना, दुर्वा घाँस र तरल पदार्थ हुनुपर्छ। चट्टान चढ्नको लागि ढुङ्गाको टुक्रा वा समतल ढुङ्गा राख्नुपर्छ। हवन सामग्रीको अतिरिक्त, लजा (चामलको चोकर) पनि राख्नु पर्छ। दुलहा र दुलहीको खुट्टा धुनको लागि थाल वा थाल राख्नुपर्छ। विवाह समारोहको समयमा दुलहा र दुलही पक्षका अधिकतम आफन्त र साथीभाइ उपस्थित हुने गरी वातावरण पहिले नै सिर्जना गर्नुपर्छ। सबैको भावनालाई संयोजन गरेर, कामको उद्देश्य प्राप्तिमा रचनात्मक सहयोग प्राप्त हुन्छ। यसको लागि अनुरोध व्यक्तिगत र सामूहिक दुवै रूपमा गर्न सकिन्छ। विवाह अघि धागोको समारोह गरिन्छ। अविवाहित व्यक्तिहरूले एउटा पवित्र धागो लगाउनुपर्छ र विवाहित व्यक्तिहरूले एक जोडी लुगा लगाउनुपर्छ भन्ने नियम छ। यदि पवित्र धागोको समारोह गरिएको छैन भने, नयाँ गर्नुपर्छ र यदि गरिएको छ भने, एउटाको सट्टा जोडी लगाउने समारोह उचित तरिकाले गर्नुपर्छ। विवाह समारोहको शुभ दिनमा बिहानै पवित्र धागो लगाउने विधि व्यवस्थित तरिकाले गरिएमा राम्रो हुनेछ। विवाह समारोहको लागि सजिएका दुलहाको लुगा फुकालेर पवित्र धागो लगाउनु अनौठो लाग्छ। त्यसैले यो पहिले नै पूरा गरिसक्नु पर्छ। यदि त्यो सम्भव छैन भने, स्वागत पछि, पवित्र धागो लगाइन्छ। यसलाई समारोह पछि भित्र टाँसिएका लुगाहरूमाथि लगाउनु पर्छ। जहाँ परम्परागत पारिवारिक स्तरको विवाह समारोहहरूमा मुख्य समारोह अघि द्वारचार (द्वार पूजा) को अनुष्ठान हुन्छ, यदि कोलाहलपूर्ण वातावरणलाई समारोहको लागि उपयुक्त बनाउन सम्भव देखिन्छ भने, स्वागत र लुगा र फूलहरूको उपहारको कार्यक्रम पनि त्यही समयमा सम्पन्न गर्न सकिन्छ। दुलहालाई विशेष आसनमा बसाएर स्वागत गर्नुपर्छ। त्यसपछि केटीलाई बोलाएर लुगा र फूल साटासाट गर्नुपर्छ। परम्परागत तरिकाले दिइने बधाई पत्र आदि पनि सोही अवसरमा दिन सकिन्छ। यसको अनुष्ठानको संकेत पछि गरिन्छ। धेरै पटक पारिवारिक स्तरमा हुने विवाह समारोहहरूमा, दुलहा र दुलही पक्षले केही धर्मनिरपेक्ष रीतिरिवाजहरूमा जोड दिन्छन्। यदि त्यस्तो अनुरोध छ भने, यसलाई पहिले नै नोट गर्नुपर्छ र बुझ्नुपर्छ। पारिवारिक स्तरमा, विवाहको मामिलामा, वरेछा, तिलक (विवाह निश्चित गर्ने), हरिद्रा लेपन (बेसार लगाउने) र द्वार पूजा आदिको लागि अनुरोध आउँछ। समयमै सम्बोधन गर्न सकियोस् भनेर तिनीहरूलाई संक्षिप्तमा दिइँदैछ। यस अनुष्ठानको नवौं चरण कन्यादान वा गुप्तदान हो।
कन्यादान - गोप्य दान
[सम्पादन गर्नुहोस्]कन्यादानको समयमा केही योगदान दिने परम्परा छ। केही पैसा पीठोको डल्लोमा लुकाएर कन्यादानको समयमा दिइन्छ। यो दाइजोको रूप हो। जब केटी घरबाट निस्कँदै छिन्, उनका आमाबाबुले उनलाई केही पैसा उपहारको रूपमा दिन्छन् ताकि आवश्यकताको समयमा प्रयोग गर्न सकियोस्, तर यो गोप्य रहन्छ। यो आमाबाबु र बच्चा बीचको एक निजी उपहार हो। यसबारे अरूले जान्न वा सोध्न आवश्यक छैन। दाइजोको रूपमा के दिनुपर्छ भन्ने बारेमा सासु-ससुरालाई भन्न वा सोध्ने अधिकार छैन। न त यसलाई प्रदर्शन गर्नु आवश्यक छ, किनकि धनी र गरिबले आफ्नो हैसियत अनुसार जे दिन्छन् त्यो छलफलको विषय बन्नु हुँदैन; न त प्रशंसा न आलोचनालाई यससँग जोड्नु पर्छ। यदि हामी एकअर्काको नक्कल गर्न थाल्यौं र प्रतिस्पर्धामा प्रवेश गर्यौं भने, यसले विनाश मात्र निम्त्याउनेछ। केटी पक्षमा अनावश्यक दबाब हुनेछ र केटा पक्षले बढी नपाएमा दुखी भएको नाटक गर्नेछ। त्यसैले कन्या दानसँगै केही पैसा दिने व्यवस्था छ, तर मानिसहरूको स्वार्थ र दुष्टताको सम्भावनालाई ध्यानमा राख्दै, दूरदर्शी ऋषिहरूले नियम बनाएका छन् कि जे दाइजो दिइन्छ, त्यो पूर्ण रूपमा गोप्य हुनुपर्छ, कसैलाई पनि छलफल गर्ने अधिकार हुनु हुँदैन। यो दाइजो प्रतीकको लागि सामान्यतया एक रुपैयाँ पीठो पर्याप्त हुन्छ। यो धातुबाट बनेको हुनुपर्छ र पीठोको डल्लो भित्र लुकाएर राख्नुपर्छ।
- कन्यादानको अर्थ - आमाबाबुको जिम्मेवारी दुलहा, ससुरालाई हस्तान्तरण
जिम्मेवारीमा रहेकाहरूलाई स्थानान्तरण गर्नुहोस्। अहिलेसम्म छोरीको पालनपोषण, विकास, सुरक्षा, सुख, शान्ति, आनन्द आदिको व्यवस्था आमाबाबुले गर्थे, अब ती व्यवस्था बेहुला र उनको परिवारले गर्नुपर्नेछ। नयाँ घरमा केटीले एक्लो महसुस नगरोस् र माया, सहयोग र सद्भावको कमी महसुस नगरोस् भन्ने कुरा सुनिश्चित गर्नुपर्छ। कन्यादान (दुलहाको उपहार) स्वीकार गर्दा, विवाहमा हात हाल्ने जिम्मेवारी स्वीकार गर्दा, दुलहा र उनका आमाबाबुले यो कुरा राम्ररी बुझ्नुपर्छ कि उनीहरूले त्यो जिम्मेवारी पूर्ण जिम्मेवारीका साथ पूरा गर्नुपर्छ। कन्यादानको अर्थ यो होइन कि जसरी कुनै पनि सम्पत्ति बेचिन्छ वा दान गरिन्छ, त्यसरी नै केटीलाई पनि सम्पत्तिको रूपमा व्यवहार गरिन्छ र उसले जेसुकै प्रयोग गर्न सकोस्, त्यसका लागि कसैलाई दिइन्छ। प्रत्येक मानिसको एउटा स्वतन्त्र शक्ति र हैसियत हुन्छ। कुनै पनि मानवले अर्को मानवलाई केही बेच्न वा दान गर्न सक्दैन। चाहे ऊ बुबा नै किन नहोस्। व्यक्तिको स्वतन्त्र अस्तित्व र अधिकारलाई अस्वीकार वा चुनौती दिन सकिँदैन। केटी होस् वा केटा, आमाबाबुलाई तिनीहरूलाई बेच्ने वा दान गर्ने अधिकार छैन। यसो गर्नु भनेको बच्चाको स्वतन्त्र व्यक्तित्वको तथ्यलाई अस्वीकार गर्नु हो। विवाह एक द्विपक्षीय सम्झौता हो, जुन दुलहा र दुलही दुवैले पूर्ण इमानदारी र निष्ठाका साथ पालना गरेर सफल बनाउँछन्। यदि कसैले कसैलाई किन्ने वा बेच्ने सम्पत्तिको रूपमा हेर्छ, उसमाथि स्वामित्व महसुस गर्छ वा उसलाई जनावर जस्तै व्यवहार गर्छ भने, यो मानवताको आधारभूत अधिकारको उल्लङ्घन हुनेछ। यो कन्यादानको अर्थ बिल्कुलै होइन; यसको एकमात्र उद्देश्य केटीका अभिभावकहरूले केटीको जीवनलाई राम्रोसँग व्यवस्थित, राम्रोसँग विकसित र खुशी र शान्त बनाउने जिम्मेवारी दुलहा र उनका अभिभावकहरूमा छोड्नु हो, जुन उनीहरूले पूर्ण हृदयले पूरा गर्नुपर्छ। अपरिचित व्यक्तिको घरमा पुग्दा, एउटी जवान, अनुभवहीन, भावुक केटीले असहज मानसिक अवस्थाबाट गुज्रनु पर्छ। त्यसकारण, यो प्रारम्भिक संक्रमणकालीन अवधिमा, बेहुला पक्षले विशेष गरी दुलहीले हरेक पक्षमा बढी माया र समर्थन प्राप्त गरोस् भन्ने कुरा सुनिश्चित गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ। केटी पक्षले यो सोच्नु हुँदैन कि केटीको विवाह सम्पन्न भयो, कन्यादान भयो, अब उनीहरूले केहि गर्नु वा सोच्नु पर्दैन। उनीहरूले पनि छोरीको भविष्य उज्ज्वल बनाउन योगदान गरिरहनु पर्छ। कार्य र भावना - बेसारले केटीको हात पहेँलो बनाएपछि, आमाबाबुले केटीको हात, गोप्य दानको पैसा र हातमा फूल समात्छन् र प्रतिज्ञा गर्छन् र ती हातहरू बेहुलालाई हस्तान्तरण गर्छन्। उहाँले यी हातहरूलाई गम्भीरता र जिम्मेवारीका साथ हात समातेर स्वीकार गर्नुहुन्छ। बेहुलीलाई बेहुलालाई सुम्पेर उनका अभिभावकहरूले आफ्ना सबै अधिकारहरू सुम्पिरहेका छन् भन्ने महसुस गर्नुहोस्। अब, केटीको वंश र वंश पितृ परम्परा अनुसार नभई उनको पतिको परम्परा अनुसार हुनेछ। दैवी शक्तिहरूले केटीलाई यो भावनात्मक प्रयास गर्न र पतिलाई यसलाई स्वीकार गर्न वा पूरा गर्न शक्ति प्रदान गरिरहेका छन्। कन्यादानको संकल्प यही भावनाका साथ लिनुपर्छ। संकल्प पूरा भएपछि, संकल्प लिने व्यक्तिले दुलहीको हात बेहुलालाई सुम्पनु पर्छ।
अद्यावधिक गरियो......... नाम........ यी छोरी/बहिनीहरूको नाम जो आफ्नो क्षमता अनुसार राम्रोसँग सजिएका छन्, सुगन्ध र अन्य अत्तरले सजिएका छन्, पुरानो शैलीका लुगाहरू छन्, प्रजापति (सृष्टिका देवता), सय गुणा बढी, ज्योतिष-स्टोम-अतिर-रातमा-सय-फल-प्राप्ति... नामहीन, विष्णुको रूपमा, जसले पालनपोषण, पोषण, आवरण र पालनपोषण प्रदान गर्नुहुन्छ, उहाँ आफैंमा जिम्मेवारीको बोझ हुनुहुन्छ, उहाँ सबै तिम्री पत्नी हुनुहुन्छ, र म तिम्रो समुदाय हुँ। तिनीहरूलाई स्वीकार गर्दा दुलहाले भन्नुपर्छ - ओम स्वस्ति।
अर्को कार्यक्रम
[सम्पादन गर्नुहोस्]यसबाट अर्को कार्यक्रम वा चरण विवाह गोदान हो।
अन्य चरणहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]त्यस्तै गरी, हिन्दू विवाहका २२ चरणहरू छन्। यी सबै चरणहरू पछि हिन्दू विवाह सम्पन्न हुन्छ।
यो पनि हेर्नुहोस्
[सम्पादन गर्नुहोस्]बाह्य लिङ्कहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्][गायत्री शान्तिकुञ्जबाट]