नक्षत्र

हिन्दू तथ बौद्धज्योतिषमा नक्षत्र ( संस्कृत: नक्षत्रम् ) भनेको आकाशमा रहेका ताराहरूको समूहको लागि प्रयोग हुने शब्द हो। नक्षत्र भनेको ग्रहण रेखामा रहेका २७ (कहिलेकाहीं २८) क्षेत्रहरू मध्ये एक हो। नक्षत्रको नाम सम्बन्धित क्षेत्रहरूमा वा नजिकैको प्रमुख तारासँग सम्बन्धित छ। सारमा (पश्चिमी खगोलीय शब्दहरूमा), नक्षत्र भनेको केवल एक तारामण्डल हो। प्रत्येक नक्षत्रलाई चार पदमा विभाजन गरिएको छ।

नक्षत्रलाई सूचीबद्ध गर्ने पहिलो खगोलीय ग्रन्थ वेदांग ज्योतिष हो।

शास्त्रीय हिन्दू धर्मशास्त्रहरू ( महाभारत, हरिवंश ) मा, नक्षत्रहरूको सृष्टि दक्षलाई दिइएको छ। नक्षत्रहरूलाई दक्षकी छोरीहरू तथा चन्द्रदेवकी पत्नीहरूको रूपमा मानवीय चित्रण गरिएको छ।

जब चन्द्रले रोहिणीको पक्षमा आफ्ना २६ अन्य पत्नीहरूलाई बेवास्ता गरे, उनका ससुराले उनलाई कुष्ठरोगको श्राप दिए र चन्द्रमा प्रत्येक महिना बढ्दै र घट्दै जाने श्राप दिए। नक्षत्रहरूलाई वैकल्पिक रूपमा कश्यपका छोरीहरूको रूपमा पनि वर्णन गरिएको छ।

अथर्ववेदमा

गोलाकार नक्षत्रहरू

अथर्ववेदमा (शौनकिय संहिता- १९.७मा ) २७ को नक्षत्रको सूची दिइएको छ, जसमध्ये धेरै पछिल्ला नक्षत्रहरूसँग मेल खान्छ:

1. Ashwini
2. Bharani
3. Kṛttikā (the Pleiades)
4. Rohinī (Aldebaran)
5. Mrigashīrsha
6. Ārdrā (Betelgeuse)
7. Punarvasu (Castor and Pollux)
8. Pushya
9. Asleshā
10. Maghā (Regulus)
11. Purva Phalguni
12. Uttara Phalguni (Denebola)
13. Hasta
14. Chitrā (Spica)
15. Svāti (Arcturus)
16. Vishākhā
17. Anurādhā
18. Jyeshthā
19. Mūla
20. Purva Ashadha
21. Uttara Ashadha
22. Shravana
23. Dhanishta
24. Satabhishak (Sadachbia)
25. Purva Bhadrapada
26. Uttara Bhadrapada
27. Revati

नक्षत्रहरूको सूची

हिन्दू खगोल विज्ञानमा, पुरानो परम्परा २८ नक्षत्रको थियो।  यसको प्रयोग स्वर्गमा आकाशीय चिन्हको रूपमा गरिन्थ्यो।

जब यिनीहरूलाई परिक्रमा मार्गको बराबर भागहरूमा नक्साङ्कन गरियो, २७ को भाग भागहरू अपनाइयो। यसले प्रत्येक भाग (अर्थात् खण्ड) को स्पष्ट परिभाषा १३° २०′ लाई समेट्छ। (२८ खण्डहरू को मामलामा  १२°​51 ³⁄₇ )। यस प्रक्रियामा, नक्षत्र अभिजितलाई स्थान दिइएन ।   यद्यपि, कुनै शुभ घटनाको समय निर्धारण गर्दा अभिजित नक्षत्र महत्त्वपूर्ण हुन्छ। सूर्य सिद्धान्तले सत्ताईस नक्षत्रहरूको निर्देशांक संक्षिप्त रूपमा निर्दिष्ट गर्दछ। :  

बाशम (१९५४) अनुसार, नक्षत्रहरूको निम्न सूची दिन्छ। <ref> The Wonder that was India, पृ: ४९०। 

#	नाम	पाश्चात्य नाम	ग्रह	प्रतीक	देवता	राशी	मानचित्र
1	अश्विनी (Ashvinī)	β and γ Arietis	केतु	घोडाको शीर	आश्विनीकुमार	Indian zodiac: 0° – 13°20′ Aries Tropical zodiac: 26° Aries – 9°20′ Taurus
2	भरणी (Bharanī)	35, 39, and 41 Arietis	शुक्राचार्य	योनी	यम	Indian zodiac: 13° 20′ – 26°40′ Aries Tropical zodiac: 9° 20′ – 22° 40′ Taurus
3	कृत्तिका	Pleiades	सूर्य (देवता)	भाला	अग्नी	Indian zodiac: 26°40′ Aries – 10° Taurus Tropical zodiac: 22° 40′ Taurus – 6° Gemini
4	रोहिणी (Rohinī)	Aldebaran	चन्द्र	रथ, मन्दिर, वरको रुख	प्रजापति	Indian zodiac: 10° – 23°20′ Taurus Tropical zodiac: 6° – 19°20′ Gemini
5	मृगशिरा (Mrigashīrsha)		मङ्गल	मृगको शिर	सोम (चन्द्र)	Indian zodiac: 23° 20′ Taurus – 6° 40′ Gemini Tropical zodiac: 19° 20′ Gemini – 2° 40′ Cancer
6	आद्रा (Ārdrā)		राहु	हिरा, मानव शिर	रुद्र	Indian zodiac: 6° 40′ – 20° Gemini Tropical zodiac: 2° 40′ – 16° Cancer
7	पुनर्वसु (Punarvasu)		बृहस्पति	बाण	अदिती	Indian zodiac: 20° Gemini – 3°20′ Cancer Tropical zodiac: 16° – 29°20′ Cancer
8	पुष्य (Pushya)		शनि	कमल	बृहस्पति	Indian zodiac: 3° 20′ – 16° 40′ Cancer Tropical zodiac: 29° 20′ Cancer – 12° 40′ Leo
9	अश्लेशा (Āshleshā)		बुध	नाग	नाग	Indian zodiac: 16° 40′ – 30° Cancer Tropical zodiac: 12° 40′ – 26° Leo
10	मघा (Maghā)		केतु	राजसिंहासन	पितृ	Indian zodiac: 0° – 13° 20′ Leo Tropical zodiac: 26° Leo – 9° 20′ Virgo
11	पूर्वाफाल्गुनी (Pūrva Phalgunī)		शुक्राचार्य	Front legs of bed, hammock, fig tree	भग	Indian zodiac: 13° 20′ – 26°40′ Leo Tropical zodiac: 9° 20′ – 22°40′ Virgo
12	उत्तराफाल्गुनी (Uttara Phalgunī)		सूर्य (देवता)	Four legs of bed, hammock	आर्यमान	Indian zodiac: 26° 40′ Leo - 10° Virgo Tropical zodiac: 22° 40′ Virgo – 6° Libra
13	हस्त (Hasta)		चन्द्र	हात	सवितृ	Indian zodiac: 10° – 23° 20′ Virgo Tropical zodiac: 6° – 19° 20′ Libra
14	चित्रा (Chitrā)		मङ्गल	मोति	त्वष्टृ / विश्वकर्मा	Indian zodiac: 23° 20′ Virgo – 6° 40′ Libra Tropical zodiac: 19° 20′ Libra – 2° 40′ Scorpio
15	स्वाती(Svātī)		राहु	वृक्ष	वायु	Indian zodiac: 6° 40′ – 20° Libra Tropical zodiac: 2° 40′ – 16° Scorpio
16	विशाखा (Vishākhā)		बृहस्पति	कुमाले चक्र	ईन्द्र	Indian zodiac: 20° Libra – 3° 20′ Scorpio Tropical zodiac: 16° – 29° 20′ Scorpio
17	अनुराधा (Anurādhā)		शनि	Triumphal archway, lotus, bamboo	मित्र	Indian zodiac: 3° 20′ – 16° 40′ Scorpio Tropical zodiac: 29° 20′ Scorpio – 12° 40′ Sagittarius
18	ज्येष्ठा (Jyeshtha)		बुध	circular amulet, umbrella, earring	ईन्द्र	Indian zodiac: 16° 40′ – 30° Scorpio Tropical zodiac: 12° 40′ – 26° Sagittarius
19	मूल (Mūla)		केतु	Bunch of roots tied together, elephant goad	निर्ऋति	Indian zodiac: 0° – 13° 20′ Sagittarius Tropical zodiac: 26° Sagittarius – 9° 20′ Capricorn
20	पूर्वाषाढा (Pūrva Ashādhā)		शुक्राचार्य	Elephant tusk, fan, winnowing basket	आप (जल)	Indian zodiac: 13° 20′ – 26° 40′ Sagittarius Tropical zodiac: 9° 20′ – 22° 40′ Capricorn
21	उत्तराषाढा (Uttara Ashādhā)		सूर्य (देवता)	Elephant tusk, small bed	विश्वेदेव	Indian zodiac: 26° 40′ Sagittarius– 10° Capricorn Tropical zodiac: 22° 40′ Capricorn – 6° Aquarius
*	Abhijit "The Invincible"	ζ and σ Lyrae		ब्रह्मा	ब्रह्मा	Indian zodiac: 6° 40′ – 10° 53′ Capricorn Tropical zodiac: 2° 40′ – 6° 53′ Aquarius
22	श्रवण (Shravana)		चन्द्र	Ear or Three Footprints	विष्णु	Indian zodiac: 10° – 23° 20′ Capricorn Tropical zodiac: 6° – 19° 20′ Aquarius
23	श्रविष्ठा (Shravishthā) or धनिष्ठा		मङ्गल	Drum or flute	वसु	Astrological leader: Mangala (Mars) Symbol: Drum or flute Deity: Vasus, group of eight deities associated with fire and light signifying earthly abundance Indian zodiac: 23° 20′ Capricorn – 6° 40′ Aquarius Tropical zodiac 19° 20′ Aquarius – 2° 40′ Pisces
24	शतभिषा (Shatabhishaj)	Sadachbia	राहु	Empty circle, 1,000 flowers or stars	वरुण	Indian zodiac: 6° 40′ – 20° Aquarius Tropical zodiac: 2° 40′ – 16° Pisces
25	पूर्वभाद्र्पद (Pūrva Bhādrapadā)		बृहस्पति	Swords or two front legs of funeral cot, man with two faces	एकपद	Indian zodiac: 20° Aquarius – 3° 20′ Pisces Tropical zodiac: 16° – 29° 20′ Pisces
26	उत्तरभाद्रपदा (Uttara Bhādrapadā)		शनि	Twins, back legs of funeral cot, snake in the water	अहिर्बुध्न्य	Indian zodiac: 3° 20′ – 16° 40′ Pisces Tropical zodiac: 29° 20′ Pisces – 12° 40′ Aries
27	रेवती (Revatī)		बुध	Fish or a pair of fish, drum	पूषन्	Indian zodiac: 16° 40′ – 30° Pisces Tropical zodiac: 12° 40′ – 26° Aries