नेपाली सेनाको प्रधान सेनापति

नेपाली सेनाको प्रधान सेनापति (वा गोरखाली सेना) नेपाली सेनाको सेना प्रमुखको सैन्य पद हो, जसलाई सुरुमा गोरखाली सेना भनेर चिनिन्थ्यो। नेपाली सेनाको प्रमुख १८औँ शताब्दीमा काजी अधिकारीहरू मध्येबाट हुन्थे। भीमसेन थापाको शासनकालमा, सेना प्रमुखलाई जनाउन पहिलो पटक कमान्डर-इन-चिफको उपाधि प्रस्तुत गरिएको थियो। पछि २०३२ सालमा, यो उपाधिलाई प्रधान सेनापतिमा परिवर्तन गरिएको थियो। हाल, प्रधान सेनापति नेपाली सेनाको प्रमुख हुन्।

इतिहास

राणा वंशको शासनकाल अघि नेपाली सेनापतिहरू प्रायः गोरखाका कुलीन क्षेत्री परिवारहरू जस्तै "पाँडे वंश", "बस्न्यात वंश", र "थापा वंश"बाट बनेका थिए। शाह वंशको समयमा, अधिकारीहरू यीनै कुलीन परिवारहरूबाट बनेका थिए। राणा वंशको समयमा, राणाहरूले जन्मसिद्ध अधिकारको रूपमा पद ओगटेका थिए। नेपालका पहिलो प्रधान सेनापति राजा पृथ्वी नारायण शाह थिए जसले नेपाली (गोरखाली) सेनाको स्थापना र कमान्डर गरेका थिए। पहिलो नागरिक प्रधान सेनापति काजी कालु पाँडे थिए जसको नेपालको एकीकरणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका थियो। उपाधिको औपचारिकीकरणले नभई सेनाको कर्तव्य र जिम्मेवारीहरू पूरा गरेको कारणले उनलाई सेना प्रमुख मानिन्थ्यो। इन्द्र अधिकारी र शिवराम खत्री दुवैले पहिलो नामाङ्कित सेनापति भीमसेन थापा भन्दा पहिले कालु पाँडे, वंशराज पाँडे, दामोदर पाँडे, अभिमान सिंह बस्न्यातलाई नेपाली सेनाको प्रधान सेनापतिको रूपमा उल्लेख गरेका छन्।

मुख्तियार भीमसेन थापा प्रधान सेनापति उपाधिको रूपमा कमान्डर-इन-चिफ प्रयोग गर्ने पहिलो व्यक्ति थिए। मुख्तियारको पदमा अतिरिक्त विभागको रूपमा उनलाई जनरलको उपाधि दिइएको थियो। नेपाल अङ्ग्रेज युद्धको समयमा, भीमसेनले सेनापतिको रूपमा सेनाको सबै जिम्मेवारी वहन गरेका थिए। राजा राजेन्द्र विक्रम शाहले वि.सं १८९१ मा भीमसेनलाई कमान्डर-इन-चिफको पदमा नियुक्त गरेका थिए र राष्ट्रप्रति लामो सेवाको लागि भीमसेनको प्रशंसा गरेका थिए। यद्यपि, १८९४ असार ३ मा, राजाले विभिन्न दरबारीहरूको जिम्मा लिएका सबै गणहरूको कमान्ड सम्हाल्दै आफैँ कमान्डर-इन-चिफ बनेका थिए। १८९४ मा थापाहरूको कारावास पछि, दलभन्जन पाँडे र राणाजङ्ग पाँडे सैन्य प्रशासनको संयुक्त प्रमुख थिए। यद्यपि, राणाजङ्गलाई १८९४ असोज मा ३ महिना पछि हटाइएको थियो। राणा वंशको समयमा, संस्थापक राणा प्रधानमन्त्री जङ्गबहादुर राणाले उत्तराधिकारी रोलक्रम अनुसार पदलाई वंशाणुगत बनाएका थिए। नेपालको प्रधानमन्त्रीको पदानुक्रममा सेनापतिलाई दोस्रो दर्जा दिइन्थ्यो र सत्तामा रहेका प्रधानमन्त्रीको मृत्यु भएमा प्रधानमन्त्रीको रूपमा नियुक्त गरिन्थ्यो। राणा कालमा सेनापति सर्वोच्च कमान्डर भन्दा पदानुक्रममा दोस्रो दर्जामा थिए। सात सालको क्रान्ति पछि राणा वंशको सत्ताबाट उन्मूलनले राणाहरूको प्रभुत्व समाप्त गरेन। पञ्चायत कालमा पनि राणाहरूले नेपाली सेनाको सेनापतिको पदमा प्रभुत्व कायम राख्न सफल थिए। वि.सं २०३२ मा, जनरल गुण शमशेर जङ्गबहादुर राणाको शासनकालदेखि नयाँ कार्यकालको प्रधान सेनापतिले कमान्डर इन चिफलाई प्रतिस्थापन गरेको थियो।

नेपाली सेनाका प्रधान सेनापतिहरूको सूची

गोरखाली सेनाका प्रधान सेनापतिहरूको सूची (वि.सं १८००–१८७३)

क्रम सङ्ख्या	नाम (जन्म-मृत्यु)	तस्वीर	पदभार ग्रहण (वि.सं)	पदभार छोडेको (वि.सं)	द्रष्ट्रव्य
–	पृथ्वीनारायण शाह (१७७९-१८३१)		अन्दाजी १८००	अन्दाजी १८००	गोरखाली सेनाको संस्थापक
१	काजी विराज थापा मगर		अन्दाजी १८००	१८०१	गोरखाली सेनाका प्रथम नागरिक सेना प्रमुख।
२	काजी महेश्वर पन्त		१८०१	१८०१
३	काजी कालु पाँडे		१८०१	१८१४
४	वडावीर शिवरामसिंह बस्न्यात		१८१४	१८१८
५	सरदार रामकृष्ण कुँवर		१८१८	१८२४
६	काजी केहरसिंह बस्न्यात		१८२४	१८२८
७	काजी वंशराज पाँडे		१८२८	१८३९
८	काजी अभिमानसिंह बस्न्यात		१८३९	१८४२
९	काजी सर्वजीत राना मगर		१८४२	१८४२
१०	काजी बलभद्र शाह		१८४२	१८४५
११	मूलकाजी कीर्तिमानसिंह बस्न्यात		१८४५	१८५७
१२	काजी दामोदर पाँडे		१८५७	१८६१
१३	बडाकाजी अमरसिंह थापा		१८६१	१८७३

नेपाली सेनाको कमान्डर-इन-चिफ (वि.सं १८७३–२०३२)

क्रम	नाम	तस्वीर	पदभार ग्रहण (वि.सं)	पदभार छोडेको (वि.सं)	सम्मिलित एकाइ
१	जर्नेल भीमसेन थापा (१८३१–१८९५)		१८७३	१८९५
२	काजी रणजङ्ग पाँडे (१९४५–१८९९)		१८९५	१९००
३	जर्नेल माथवरसिंह थापा (१८५५–१९०२)		१९००	१९०२
४	जर्नेल अभिमानसिंह राना मगर		१९०२	१९०३
५	जर्नेल जङ्गबहादुर राणा (१८७४–१९३३)		१९०३	१९०४
६	जर्नेल बमबहादुर राणा (१८७५–१९१४)		१९०४	१९१३
७	जर्नेल कृष्णबहादुर राणा (१८७९–१९१९)		१९१३	१९१९
८	जर्नेल रणोद्दीपसिंह कुँवर (१८८२–१९४२)		१९१९	१९३३
९	जर्नेल जगत शमशेर राणा (१८८३–१९३६ )		१९३३	१९३६
१०	जर्नेल धीर शमशेर राणा (१८८४–१९४०)		१९३६	१९४१
११	जर्नेल जीतजङ्ग राणा (१९०६–)		१९४१	१९४२
१२	जर्नेल खड्ग शमशेर जङ्गबहादुर राणा (१९१७–१९७८)		१९४२	१९४३
१३	जर्नेल रण शमशेर जङ्गबहादुर राणा (१९१७–१९४४)		१९४३	१९४३
१४	जर्नेल देव शमशेर जङ्गबहादुर राणा (१९१९–१९७०)		१९४४	१९५७
१५	जर्नेल चन्द्र शमशेर जङ्गबहादुर राणा (१९२०–१९८६)		१९५७ फागुन २३	१९५८ असार १४
१६	जर्नेल भीम शमशेर जङ्गबहादुर राणा (१९२२–१९८९)		१९५८ असार १४	१९८६ मङ्सिर ११
१७	जर्नेल जुद्ध शमशेर जङ्गबहादुर राणा (१९३२–२००९)		१९८६ मङ्सिर १२	१९८९ भदौ १७
१८	जर्नेल रुद्र शमशेर जङ्गबहादुर राणा (१९३४–२०१९)		१९८९ भदौ १७	१९९० चैत ०१
१९	जर्नेल पद्म शमशेर जङ्गबहादुर राणा (१९३९–२०१७)		१९९० चैत ५	२००२ मङ्सिर १४
२०	जर्नेल मोहन शमशेर जङ्गबहादुर राणा (१९४२–२०२३)		२००२ मङ्सिर १४	२००५ वैशाख १८
२१	जर्नेल बबर शम्शेर जङ्गबहादुर राणा (१९४४–२०१७)		२००५ वैशाख १६	२००७ फागुन ७
२२	जर्नेल केशर शमशेर जङ्गबहादर राणा (१९४८–२०२०)		२००८ वैशाख ३०	२००८ कात्तिक ३०
२३	जर्नेल किरण शमशेर जङ्गबहादर राणा (१९७२–२०३९)		२००८ मङ्सिर १८	२०१३ जेठ ७
२४	जर्नेल तोरण शमशेर जङ्गबहादुर राणा (१९६०–?)		२०१३ जेठ ७	२०१७ जेठ ७
२५	जर्नेल नीरशमशेर जङ्गबहादर राणा (१९७०–२०७०)		२०१७ जेठ ७	२०२२ वैशाख १५
२६	जर्नेल सुरेन्द्रबहादुर शाह (–)		२०२२ वैशाख १५	२०२७ वैशाख १७
२७	जर्नेल सिँह बहादुर बस्न्यात (–)		२०२७ वैशाख २७	२०३२ वैशाख २७

नेपालको प्रधान सेनापति (वि.सं २०३२–हाल)

मुख्य लेख: नेपालको प्रधान सेनापति

क्रम सङ्ख्या	नाम	तस्वीर	पदभार सम्हालेको	पदभार छोडेको	सम्मिलित एकाइ
२८	जर्नेल गुण शमशेर जङ्गबहादुर राणा (जन्म १९७९)		२०३२ वैशाख २७	२०३६ वैशाख २७
२९	जर्नेल सिंहप्रताप शाह (जन्म १९८६)		२०३६ जेठ १	२०४० जेठ १
३०	जर्नेल अर्जुन नरसिंह राणा (–)		२०४० जेठ १	२०४४ जेठ १
३१	जर्नेल सत्चित शमशेर जङ्गबहादुर राणा (१९९०–२०६३)		२०४४ जेठ १	२०४८ जेठ १
३२	जर्नेल गडुल शमशेर जङ्गबहादुर राणा (१९९२–२०७२)		२०४८ जेठ १	२०५२ वैशाख २१
३३	जर्नेल धर्मपालवरसिंह थापा (१९९२–२०८०)		२०५२ जेठ १	२०५६ जेठ १
३४	जर्नेल प्रज्वल शमशेर जङ्गबहादुर राणा (जन्म १९९७)		२०५६ जेठ ५	२०५९ भदौ २३
३५	जर्नेल प्यारजङ्ग थापा (जन्म २००२)		२०५९ भदौ २४	२०६३ भदौ २४
३६	जर्नेल रुक्माङ्गद कटवाल (जन्म २००४)		२०६३ भदौ २४	२०६६ भदौ २४
३७	जर्नेल छत्रमानसिंह गुरुङ (जन्म २००८)		२०६६ भदौ २४	२०६९ भदौ २४	श्रीनाथ गण
३८	जर्नेल गौरव शमशेर जङ्गबहादुर राणा (जन्म २०११)		२०६९ भदौ २४	२०७२ भदौ २४	पुरानो गोरख गण
३९	जर्नेल राजेन्द्र क्षेत्री (जन्म २०१६)		२०७२ भदौ २४	२०७५ भदौ २२	राजदल गण
४०	जर्नेल पूर्णचन्द्र थापा (जन्म २०१६)		२०७५ भदौ २४	२०७८ भदौ २३	गोरख बहादुर गण
४१	जर्नेल प्रभुराम शर्मा (जन्म २०२०)		२०७८ भदौ २४	२०८१ भदौ २३	पुरानो गोरख गण
४२	जर्नेल अशोकराज सिग्देल (जन्म २०२३)		२०८१ भदौ २४	बहालवाला	देवीदत्त गण