प्राच्य खुट्टा भएको धनेश

Oriental pied hornbill
	Male (left) and female (right); Kinabatangan River, Borneo
संरक्षण स्थिति
	; कम चासोका (आइयुसिएन ३.१)
	सीआईटिईएस परिशिष्ट द्वितीय (सीआईटिईएस)
वैज्ञानिक वर्गीकरण
Unrecognized taxon (fix):	Anthracoceros
प्रजाति:	Template:Taxonomy/AnthracocerosA. albirostris
वैज्ञानिक नाम
	Template:Taxonomy/AnthracocerosAnthracoceros albirostris; (Shaw, 1808)

"Speciesbox" ढाँचामा अझै विवरण छैन, तर ढाँचाको पृष्ठमा केही जानकारी हुन सक्छ।

प्राचु खुट्टा भएको धनेश एक इन्डो-मलयान पाइड हर्नबिल हो, जुन बुसेरोटिडे परिवारसँग सम्बन्धित ठूलो छत-बास गर्ने चरा हो । यस प्रजातिका लागि दुई अन्य सामान्य नामहरू सुन्डा खुट्टा भएको धनेश ( कन्भेक्सस ) र मलेशियन खुट्टा भएको धनेश हुन् ।

प्राच्य खुट्टा भएको धनेश एसियाली धनेशहरूमध्ये सबैभन्दा सानो र सबैभन्दा सामान्य मानिन्छ। यो प्रजातिमा सबैभन्दा ठूलो वितरण छ र भारतीय उपमहाद्वीप र दक्षिणपूर्व एशियाभरि पाइन्छ । यसको प्राकृतिक बासस्थान उपोष्णकटिबंधीय वा उष्णकटिबंधीय आर्द्र तराई जंगल हो । यसको आहारमा फलफूल, कीराहरू, शंखे, साना सरीसृपहरू र साना स्तनधारी प्राणीहरू र तिनीहरूका अण्डाहरू सहित चराहरू समावेश छन्।

वर्गीकरण

^[२]बुसेरोटिडे परिवारको प्राच्य खुट्टा भएको धनेश, एन्थ्राकोसेरोस प्रजातिसँग सम्बन्धित छ, जसमा पाँच प्रजातिहरू छन्।[१] यस प्रजातिका प्रजातिहरूलाई दुई समूहमा विभाजन गरिएको छ, इन्डो-मलयान खुट्टा भएको धनेश र कालो धनेश।[२][१] ए. अल्बिरोस्ट्रिसलाई इन्डियन पाइड धनेश (ए. कोरोनाटस) र पलावान धनेश (ए. मार्चेई) सँगै प्वाँखको समानताको आधारमा इन्डो-मलयान खुट्टा भएको धनेश अन्तर्गत समूहबद्ध गरिएको छ।[१] कालो धनेशहरुमा ए. मलायनस र ए. मोन्टानी समावेश छन्।[२] ए. अल्बिरोस्ट्रिसलाई थप दुई उप-प्रजातिहरूमा वर्गीकृत गर्न सकिन्छ, ए. ए. अल्बिरोस्ट्रिस र ए. ए. कन्भेक्सस।

वर्णन

प्राच्य खुट्टा भएको धनेश एक मध्यम आकारको फलफूलभक्षी हो जसको टाउकोदेखि पुच्छरसम्मको लम्बाइ ५५–६० सेन्टिमिटर (२२–२४ इन्च) र पखेटाको फैलावट २३–३६ सेन्टिमिटर (९.१–१४.२ इन्च) हुन्छ। यसको चुच्चो भालेको लागि १९ सेन्टिमिटर (७.५ इन्च) र पोथीको लागि १६ सेन्टिमिटर (६.३ इन्च) हुन्छ। यसको तौल ६०० देखि १,०५० ग्राम (२१ र ३७ औंस) सम्म हुन सक्छ, भालेको लागि औसत ९०० ग्राम (३२ औंस) र पोथीको लागि ८७५ ग्राम (३०.९ औंस) हुन्छ। टाउको, घाँटी, पछाडि, पखेटा र माथिल्लो छातीको प्वाँख हल्का हरियो चमकको साथ कालो हुन्छ। केन्द्रीय प्वाँखहरू (रेक्टरीहरू) बाहेक सबै प्वाँखहरूमा सेतो टिपहरू सहितको पुच्छर कालो हुन्छ। तीनवटा आधार निम्न माध्यमिक र दुई बाहिरी प्राथमिक बाहेक तिनीहरूको तल्लो छाती, तल्लो पेट, तिघ्रा, पखेटाको मुनि र पखेटाको सबै टुप्पोको प्वाल सेतो हुन्छ, जस्तै आँखा वरिपरिको छाला र घाँटीको छाला। वयस्कहरूको घाँटीमा कहिलेकाहीं नीलो रंग देख्न सकिन्छ। परिपक्व पुर्विय खुट्टा भएको धनेशका खप्परहरू पार्श्व रूपमा समतल "सिलिन्डर" हुन्छन्, जसले बाहिर निस्कने सिङ बनाउन सक्छ। भाले र पोथीहरू रंगमा समान हुन्छन्। भालेहरूलाई तिनीहरूको ठूलो शरीरको आकार, पहेंलो चुल्ठो, जसमा कालो आधार हुन्छ र चम्किलो रातो आँखाले पोथीहरूबाट छुट्याउन सकिन्छ। पोथीहरूको शरीरको आकार अलि सानो हुन्छ, पहेँलो चुल्ठो र आंशिक रूपमा कालो, खैरो सम्झौता गरिएको मेरुदण्ड र खैरो-खैरो आँखाहरू हुन्छन् । किशोर पुर्विय खुट्टा भएको धनेशहरू वयस्कहरूसँग मिल्दोजुल्दो हुन्छन्, तर अविकसित टोपी र सानो चुल्ठो हुन्छ। तिनीहरूको कालो चुल्ठोमा वयस्कहरूमा पाइने हरियो चमकको अभाव हुन्छ।

प्राच्य खुट्टा भएको धनेशको आवाजलाई कागको जस्तो आवाज, चिच्याउने आवाज वा तीखो चर्को आवाज र चिच्याहटको रूपमा वर्णन गरिएको छ।

वितरण र आवास

प्राच्य खुट्टा भएको धनेशमा यस प्रजातिको सबैभन्दा ठूलो वितरण छ र यो भारतीय उपमहाद्वीप र दक्षिणपूर्व एशियाभरि पाइन्छ । यसको दायरामा पूर्वी र उत्तरी भारत , नेपाल , बंगलादेश , भुटान , तिब्बत , म्यानमार , थाइल्याण्ड , लाओस , कम्बोडिया , भियतनाम , प्रायद्वीपीय मलेसिया , सिंगापुर , इन्डोनेसिया , ब्रुनाई र सुन्डा शेल्फ टापुहरू समावेश छन् । यसको प्राकृतिक बासस्थान उपोष्णकटिबंधीय वा उष्णकटिबंधीय आर्द्र तल्लो जङ्गल हो जसमा सुख्खा र अर्ध-सदाबहार वन, सुख्खा र आर्द्र पतझड वन, उपोष्णकटिबंधीय चौडा पात वन, माध्यमिक वन, वृक्षारोपण र वनभूमि समावेश छन् ।

व्यवहार र पारिस्थितिकी

भोजन

धनेशहरू मुख्यतया फलफूल खाने जनावर हुन् । प्राच्य खुट्टा भएको धनेशको आहारमा नेभारा,जामुन, रामबुतान, खजुरको फल, मेवा र लहरा बोटबिरुवाका फलहरू जस्ता जंगली फलहरू समावेश हुन्छन्। यसले ठूला कीराहरू (फट्याङ्ग्रा), साना चराहरू (फिन्च), साना सरीसृपहरू (छेपारो र सर्प), भ्यागुता, माछा जस्ता उभयचरहरू र चमेरो पनि खान्छ। यसको आहार प्रजनन र गैर-प्रजनन मौसम बीच थोरै फरक हुन्छ। गैर-प्रजनन मौसमको समयमा, कालो धनेशहरूले साना आकारका जामुन, ड्रप्स, एरिलेट क्याप्सुल र लहरा जस्ता गैर-नेभारा फलहरूमा बढी खान्छन्, यद्यपि प्रजनन मौसममा यी खाद्य वस्तुहरूको उपलब्धता कम हुन्छ, जसले बुझिन्छ कि प्रजातिले त्यस समयमा आफ्नो बासस्थान दायरा बढाउँछन्। तिनीहरू गैर-प्रजनन मौसममा बथानमा पनि खान्छन्। खानाको लागि चरन खोज्दा, तिनीहरूले फलफूलका केही सामान्य प्रजातिहरू छनौट गर्ने गर्छन्। तिनीहरूले एनोनेसी, मेलियासी र मिरिस्टिकेसी परिवारसँग सम्बन्धित रूखहरूप्रति प्राथमिकता देखाउँछन् । अन्य लक्षित प्रजातिहरूमा रौरिया माइनर, पॉलीआल्थिया विरिडिस, सिनामोमम सबवेनियम, ट्राइकोसेन्थेस ट्राइकसपिडाटा र अन्य धेरै समावेश छन्। विभिन्न प्रकारका फलफूलहरू खाँदा पोषण आवश्यकताहरू पूरा भएको सुनिश्चित हुन्छ। गैर-प्रजनन मौसममा छनोट गरिएका फलहरू सामान्यतया चिनीमा धनी हुन्छन्, जबकि प्रजनन मौसममा लिपिड-धनी फलहरू र इन्भर्टेब्रेटहरू अत्यधिक छनोट गर्छन्।

प्राच्य खुट्टा भएको धनेशहरू महत्त्वपूर्ण ठूला बीउ फैलाउने चराहरू हुन्, जसले तिनीहरूले खाने फलहरूको बीउ स्थानान्तरण गरेर बिरुवा प्रसारणलाई बढावा दिन्छन्। धनेश परिवार बाहिरका अन्य केही चरा प्रजातिहरूमा पर्याप्त ठूलो फरक चौडाइ हुन्छ जसले गर्दा तिनीहरूले विशेष सूक्ष्म ठाउँहरू वा खुला बासस्थानहरूमा ठूला बीउहरू फैलाउन सक्छन्। यसरी धनेशहरूको बीउ फैलाउने व्यवहारले वन समुदायहरूलाई आकार दिन मद्दत गर्दछ र यो पशु-बिरुवा अन्तरक्रियाको अवरोधले वन समुदायहरूको पुन: आकारमा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पार्न सक्छ।

प्रजनन

धनेशहरू सामान्यतया एकपत्नी हुन्छन्। माघ देखी जेठको बीचमा प्रजनन गर्छन् कालो धनेशहरू सामान्यतया फाल्गुनमा प्रजनन सुरु गर्छन्। यो भौगोलिक स्थान र फलफूलको उच्चतम प्रचुरतामा निर्भर गर्दै वर्षाको सुरुवातसँग मेल खान्छ।

धनेशहरूको गुँड माध्यमिक गुँडहरू हुन्, जसको अर्थ तिनीहरू सामान्यतया आफ्नै गुँड बनाउने ठाउँहरू उत्खनन गर्दैनन् तर अन्य चराहरूले वा हाँगाहरू भाँचेर सिर्जना गरेका गुँडहरू प्रयोग गर्छन्। धनेशहरू पहिले नै उत्खनन गरिएका गुँडहरूमा भर पर्ने भएकाले, तिनीहरूको वातावरण भित्र उपयुक्त गुँड-स्थलहरूको छनोटले प्रजनन सफलतामा ठूलो प्रभाव पार्छ। जब पोथीहरूले आफ्नो गुँड छनौट गर्छन् र प्रवेश गर्छन्, तिनीहरूले र्याल, माटो, फल, थोपा र रूखको बोक्राको मिश्रणले गुफालाई बन्द गर्छन्, जसबाट खाना भित्र जान सक्ने सानो प्वाल मात्र छोड्छन्।भाले चल्लाहरूको लागि चारो खोज्छ र पोथीले चल्लाहरूलाई खुवाउँछ। चल्लाहरू धेरै महिनासम्म पोथीसँगै गुँड भित्र रहन्छन् जबसम्म तिनीहरू उड्न तयार हुँदैनन्। पुर्विय खुट्टा भएको धनेशहरूले पछिल्ला गुँड बनाउने मौसमहरूको लागि आफ्नो अघिल्लो गुँडमा फर्कने देखाएका छन्।

गुँड चयन

धनेशहरुले फलफूल दिने रूखहरूको उपलब्धता र प्रकारको आधारमा गुँड स्थलहरू चयन गर्छन्, साथै तिनीहरूको विशेष बासस्थानमा गुँड स्थल टोक्राहरूको उपलब्धता र गुणस्तरको आधारमा। केही पुर्विय खुट्टा भएको धनेशहरूले गुँड स्थल चयनको लागि रूख प्रजातिहरूको प्राथमिकताहरू प्रदर्शन गरेका छन्। भारतको राजाजी राष्ट्रिय निकुञ्जमा कालो धनेशहरूले बम्बाक्स सेइबा , केरिया अर्बोरिया , कोर्डिया माइक्सा , लेजरस्ट्रोमिया पार्भिफ्लोरा , मित्रागिमा पार्भिफ्लोरा , टर्मिनलिया बेलेरिका , शोरिया रोबस्टा र सिजिगियम कमिनी जस्ता विभिन्न रूख प्रजातिहरूमा गुँड बनाउँछन् ।^[३]

धनेश प्रजातिहरू बीचको गुँड टोड्काहरूको संरचनात्मक विशेषताहरूमा मुख्य भिन्नता टोड्काको आकार हो, जुन शरीरको आकारसँग अत्यधिक सम्बन्धित छ। पुर्विय खुट्टा भएको धनेशलाई मनपर्ने टोड्काहरू लामो हुन्छन् र १-१८ मिटर वा सोभन्दा बढी उचाइमा अवस्थित हुन सक्छन्। टोड्का प्रवेशद्वारको आकार अन्य धनेशहरूको तुलनामा गोलाकार हुन्छ। कालो धनेशहरूले नदी वा पानीका अन्य निकायहरूको नजिक गुँड बनाउने ठाउँहरू छनौट गर्छन्। राज धनेश र माल्यार्पण गरिएको धनेशजस्ता अन्य धनेश प्रजातिहरूको तुलनामा, पुर्विय खुट्टा भएको धनेशले विचलित बासस्थानहरूको लागि सहनशीलता प्रदर्शन गर्दछ। गुँडहरू अशान्त, माध्यमिक वन क्षेत्रहरू जस्तै वृक्षारोपण, क्षयग्रस्त वन र काठ काट्ने ठाउँहरूमा फेला परेका छन्, जबकि अन्य धनेश प्रजातिहरूले त्यस्ता ठाउँहरूबाट बच्ने गर्छन्। यद्यपि, मानव विचलित क्षेत्रहरूमा पाइने गुँडहरू प्रायः असफल वा त्यागिएका हुन्छन् सामान्यतया, धनेशहरूले अव्यवस्थित वन क्षेत्रहरू मन पराउँछन्।^[४]

पुर्विय खुट्टा भएको धनेश विभिन्न बासस्थानहरूमा बस्ने भएकाले, गुँड संरचनात्मक विशेषताहरू एक बासस्थानबाट अर्कोमा फरक हुन सक्छन् र धनेश प्रजातिहरू बीच पनि फरक हुन सक्छन्, जसको अतिक्रमण बासस्थान हुन्छ। धनेश प्रजातिहरू बीचको बासस्थान अतिक्रमणले अन्तर र अन्तर-विशिष्ट प्रतिस्पर्धा निम्त्याउन सक्छ, जसद्वारा धनेशहरू सीमित गुँड ठाउँहरूको लागि प्रतिस्पर्धा गर्छन्। लोखर्के, छेपारो र अन्य चराहरु टोक्रे गुँड बनाउने जस्ता प्रजातिहरूसँग गुँडहरूको लागि प्रतिस्पर्धाले पनि प्रजनन सफलतामा महत्वपूर्ण प्रभाव पार्न सक्छ।

संरक्षण

यो प्रजातिको दायरा अत्यन्तै विस्तृत छ र यो बासस्थान परिवर्तनहरूमा सबैभन्दा अनुकूलनीय धनेश प्रजाति जस्तो देखिन्छ, त्यसैले यसलाई हाल खतरामा परेको मानिएको छैन। कालो धनेशको जनसंख्यामा घटेको रिपोर्ट मुख्यतया कानुनी र अवैध काठ कटानको कारणले भएको हो , जसले उपयुक्त गुँड र फलफूल दिने रूखहरूको उपलब्धता घटाउँछ। ए. अल्बिरोस्ट्रिस केही शिकार दबाबको अधीनमा छन् (टोपीहरू स्मृति चिन्हको रूपमा बेचिन्छन्) र केही क्षेत्रहरूमा घरपालुवा जनावरको रूपमा लोकप्रिय छन्। यो पनि उल्लेख गरिएको छ कि यो प्रजाति दक्षिणी चीनबाट लगभग पूर्ण रूपमा लोप भइसकेको छ। सिंगापुरमा, स्थानीय जनसंख्या सन् १९६० को दशकमा स्थानीय रूपमा लोप भयो, तर सन् १९९० को दशकमा फिर्ता आयो र हर्नबिलहरू अब टापु वरिपरि व्यापक छन्।

बन्दी प्रजनन र पुन: परिचय जस्ता संरक्षण प्रयासहरू हाल अभ्यासमा छन्। बन्दी प्रजननले अहिलेसम्म कम सफलता दर देखाएको छ। कम्बोडिया जस्ता केही क्षेत्रहरूमा, प्राकृतिक गुँड-स्थल उपलब्धता कम हुँदा धनेशहरूको लागि वैकल्पिक गुँड स्थलहरू प्रदान गर्न र पुन: परिचयलाई सहयोग गर्न फलामको ट्याङ्कीबाट बनेका कृत्रिम गुँडहरू बनाउने ठाउँहरूमा स्थापना गरिन्छ।^[५]

सन्दर्भहरू

↑ ^१.० ^१.१ BirdLife International (२०२०), "Anthracoceros albirostris", आइयुसिएनको रातो सूची अनुसार सङ्कटापन्न प्रजातिहरू 2020: e.T२२६८२४३७A१८४९२५७६७, डिओआई:10.2305/IUCN.UK.2020-3.RLTS.T22682437A184925767.en, अन्तिम पहुँच २६ जनवरी २०२२।
↑ Frith, C.B.; Frith, D.W. (१९८३), "A systematic review of the hornbill genus Anthracoceros (Aves, Bucerotidae)", Zoological Journal of the Linnean Society 78 (1): 29–71, डिओआई:10.1111/j.1096-3642.1983.tb00862.x।
↑ Shukla, U.; Prasad, S.; Joshi, M.; Sridhara, S.; Westcott, D. A. (२०१५), "Nest site characterization of sympatric hornbills in a tropical dry forest", Current Science 108 (9): 1725–1730।
↑ उद्दरण त्रुटी: अवैध <ref>चिनो; datta2 नामको सन्दर्भका लागि कुनै पाठ प्रदान गरिएको छैन
↑ "Hornbills in the Lion City"। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२४-१२-१० मिति

बाह्य लिङ्कहरू

Oiseaux फोटोहरू

[iucn-1] १.० ^१.१ BirdLife International (२०२०), "Anthracoceros albirostris", आइयुसिएनको रातो सूची अनुसार सङ्कटापन्न प्रजातिहरू 2020: e.T२२६८२४३७A१८४९२५७६७, डिओआई:10.2305/IUCN.UK.2020-3.RLTS.T22682437A184925767.en, अन्तिम पहुँच २६ जनवरी २०२२।

[Frith-2] Frith, C.B.; Frith, D.W. (१९८३), "A systematic review of the hornbill genus Anthracoceros (Aves, Bucerotidae)", Zoological Journal of the Linnean Society 78 (1): 29–71, डिओआई:10.1111/j.1096-3642.1983.tb00862.x।

[shukla-3] Shukla, U.; Prasad, S.; Joshi, M.; Sridhara, S.; Westcott, D. A. (२०१५), "Nest site characterization of sympatric hornbills in a tropical dry forest", Current Science 108 (9): 1725–1730।

[datta2-4] उद्दरण त्रुटी: अवैध <ref>चिनो; datta2 नामको सन्दर्भका लागि कुनै पाठ प्रदान गरिएको छैन

[5] "Hornbills in the Lion City"। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०२४-१२-१० मिति

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]