महिलाको स्वास्थ्य

महिलाको स्वास्थ्य जनसङ्ख्या स्वास्थ्यको एक उदाहरण हो, जहाँ विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनद्वारा स्वास्थ्यलाई केवल रोग वा दुर्बलताको अनुपस्थिति नभई पूर्ण शारीरिक, मानसिक र सामाजिक कल्याणको अवस्थाको रूपमा परिभाषित गरिएको छ। यसलाई केवल प्रायः महिलाको प्रजनन स्वास्थ्यको रूपमा मात्र व्याख्या गरिन्छ, धेरै समूहहरूले महिलाको समग्र स्वास्थ्यको सन्दर्भमा व्यापक परिभाषाको पक्षमा बहस गर्छन् र यसलाई "महिलाको स्वास्थ्य" भनेर राम्रोसँग व्यक्त गरिएको छ। यी भिन्नताहरू विकासशील देशहरूमा अझ बढेका छन्।

महिला र पुरुषमा मृत्युको प्रमुख कारणहरू, हृदय रोग, क्यान्सर र फोक्सोको रोगको दर समान भए पनि महिलाहरूको अनुभव फरक छ। महिलाहरूमा क्यान्सरसँग सम्बन्धित मृत्युको प्रमुख कारणको रूपमा फोक्सोको क्यान्सरले अन्य सबै प्रकारका क्यान्सरहरूलाई उछिनेको छ, त्यसपछि स्तन क्यान्सर, कोलोरेक्टर, अण्डाशय, पाठेघर र पाठेघरको मुखको क्यान्सर आउँछन्। धूम्रपान फोक्सोको क्यान्सरको प्रमुख कारण भए पनि, धूम्रपान नगर्ने महिलाहरूमा क्यान्सर हुने जोखिम धूम्रपान नगर्ने पुरुषहरूको तुलनामा तीन गुणा बढी हुन्छ। यसको बावजुद, विकसित देशहरूमा महिलाहरूमा स्तन क्यान्सर सबैभन्दा सामान्य क्यान्सर रहन्छ, र महिलाहरूको प्रमुख दीर्घकालीन रोगहरू मध्ये एक हो, जबकि पाठेघरको क्यान्सर विकासशील देशहरूमा सबैभन्दा सामान्य क्यान्सरहरू मध्ये एक हो, जुन यौन सञ्चारित सङ्क्रमण मानव प्यापिलोमा भाइरससँग सम्बन्धित छ। प्यापिलोमा भाइरस विरुद्धको खोपले स्क्रिनिङसँगै यी रोगहरूलाई नियन्त्रण गर्ने गर्दछ। महिलाहरूको लागि अन्य महत्त्वपूर्ण स्वास्थ्य समस्याहरूमा हृदय रोग, नैराश्य, मनोभ्रंश, ओस्टियोपोरोसिस र रक्त अल्पता समावेश छन्।

तथ्याङ्क उपलब्ध १७८ देशहरू मध्ये १७६ मा, महिलाहरूको आयु प्रत्याशाको पक्षमा लैङ्गिक अन्तर छ। पश्चिमी युरोपमा, यो कम्तिमा सन् १७५० देखि नै रहेको छ। लिङ्ग स्वास्थ्यको एक महत्त्वपूर्ण सामाजिक निर्धारक बनेको छ। महिलाको स्वास्थ्य केवल उनीहरूको जीवविज्ञानले मात्र नभई गरिबी, रोजगारी र पारिवारिक जिम्मेवारी जस्ता अवस्थाहरूले पनि प्रभावित हुन्छ। महिलाहरू धेरै दृष्टिकोणमा तल्लो अवस्थामा रहेका छन् जस्तै सामाजिक र आर्थिक शक्ति जसले उनीहरूको जीवनको आवश्यकताहरूमा पहुँचलाई सीमित गर्दछ जसमा स्वास्थ्य सेवा पनि समावेश छ, र विकासशील देशहरूमा जस्तो तल्लो अवस्थाको स्तर जति बढी हुन्छ, स्वास्थ्यमा नकारात्मक प्रभाव पनि त्यति नै बढी हुने गर्दछ।

महिलाको प्रजनन र यौन स्वास्थ्यमा पुरुषको स्वास्थ्यको तुलनामा स्पष्ट भिन्नता छ। विकसित देशहरूमा पनि, गर्भावस्था र प्रसूतिको लागि पर्याप्त जोखिमसँग सम्बन्धित छ जसमा मातृ मृत्युदर प्रति वर्ष एक चौथाई लाख भन्दा बढीको मृत्युको कारण हुन्छ, विकासशील र विकसित देशहरू बीच ठूलो अन्तर छ। हृदय रोग जस्ता अन्य गैर-प्रजनन रोगहरू जसले गर्भावस्थाको मृत्युदर र जटिलताको लागि योगदान पुर्याउँछन्, जसमा प्रिएक्लेम्पसिया पनि समावेश छ। यौन सम्पर्कबाट सर्ने रोगले महिलाहरू र नवजातका लागि गम्भीर परिणामहरू ल्याउँछ। आमाबाट बच्चामा सर्ने सङ्क्रमणले मृत जन्म र नवजात मृत्यु जस्ता परिणामहरू निम्त्याउँछ। यसका अतिरिक्त, अन्य धेरै कारणहरूले उत्पन्न भएको बाँझोपन, गर्भनिरोध, अनपेक्षित गर्भावस्था, बलात्कार र गर्भपतनको पहुँचको लागि सङ्घर्षले महिलाका लागि अन्य बोझहरू सिर्जना गर्दछ।

परिभाषा र क्षेत्र ‍‍

अद्वितीय जैविक, सामाजिक र व्यवहारिक अवस्थाहरूको कारणले गर्दा महिलाहरूको स्वास्थ्य र रोगको अनुभव पुरुषहरूको भन्दा फरक हुन्छ। जैविक भिन्नताहरू फेनोटाइपहरूदेखि कोशिका जीवविज्ञानसम्म भिन्न हुन्छन्, र बिरामी स्वास्थ्यको विकासको लागि अद्वितीय जोखिमहरू प्रकट गर्छन्। विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनद्वारा स्वास्थ्यलाई केवल रोग वा दुर्बलताको अनुपस्थिति नभई पूर्ण शारीरिक, मानसिक र सामाजिक कल्याणको अवस्थाको रूपमा परिभाषित गरिएको छ। एक विशिष्ट परिभाषित जनसङ्ख्याको स्वास्थ्यको साथ महिला स्वास्थ्य जनसङ्ख्या स्वास्थ्यको एक उदाहरण हो।

महिला स्वास्थ्य वरपरका धेरै मुद्दाहरू उनीहरूको प्रजनन स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित छन्, जसमा मातृ तथा बाल स्वास्थ्य, जननाङ्ग स्वास्थ्य तथा स्तन स्वास्थ्य, र महिनावारी, गर्भनिरोध र रजोनिवृत्ति सहित अन्तःस्रावी (हर्मोनल) स्वास्थ्य समावेश छ। महिला स्वास्थ्यको बारेमा व्यापक बुझाइलाई "महिला स्वास्थ्य" लाई "महिलाको स्वास्थ्य"ले प्रतिस्थापन गर्दै महिला स्वास्थ्यको सबै पक्षहरूलाई समावेश गर्न आग्रह गरिएको छ। विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले प्रजनन स्वास्थ्यमा अनावश्यक जोड सबै महिलाहरूको लागि राम्रो गुणस्तरको स्वास्थ्य सेवामा पहुँच सुनिश्चित गर्न प्रमुख बाधा भएको ठान्दछ। पुरुष र महिला दुवैलाई असर गर्ने अवस्थाहरू, जस्तै हृदय रोग, ओस्टियोपोरोसिस, महिलाहरूमा पनि फरक रूपमा प्रकट हुन्छन्। चिकित्सकीय उपचारमा लिङ्ग-विभेदित पहुँच र अन्य सामाजिक-आर्थिक कारकहरू सहित महिला स्वास्थ्य समस्याहरूमा चिकित्सकीय अवस्थाहरू पनि समावेश छन् जसमा महिलाहरूले आफ्नो जीवविज्ञानसँग प्रत्यक्ष रूपमा सम्बन्धित नभएका समस्याहरूको सामना गर्छन्। विश्वमा महिलाहरू विरुद्ध व्यापक भेदभावको कारण महिला स्वास्थ्य विशेष चिन्ताको विषय हो।

प्रजनन र लैङ्गिक स्वास्थ्य

महिलाहरूले प्रजनन र लैङ्गिकतासँग सम्बन्धित विभिन्न विशिष्ट स्वास्थ्य चुनौतीहरूको सामना गर्दछन्। यी चुनौतीहरूले प्रजनन उमेर (१५–४४ वर्ष) का महिलामा देखिने सम्पूर्ण स्वास्थ्य समस्यामध्ये करिब एक तिहाइ हिस्सा ओगट्छन्। यस सन्दर्भमा, विशेष गरी विकासोन्मुख देशहरूमा असुरक्षित यौन सम्पर्क प्रमुख जोखिम कारकका रूपमा देखा परेका छन्। प्रजनन स्वास्थ्य भन्नाले प्रजनन प्रणाली र त्यससँग सम्बन्धित संरचना तथा कार्यप्रणालीको स्वास्थ्यलाई जनाउँछ। यसले गर्भधारण, सुत्केरी अवस्था, बाल लालन–पालन, साथै गर्भावस्था पूर्वको स्वास्थ्य परामर्श र जन्मपश्चातको प्रारम्भिक हेरचाह सम्मलाई समेट्छ।

विश्वमा महिला स्वास्थ्यमा प्रजनन स्वास्थ्यलाई उच्च प्राथमिकता दिइएको पाइन्छ। महिला स्वास्थय विशेषत प्रजनन स्वास्थ्य सँग सम्बन्धित छन्; साथै, लैङ्गिक सम्पर्कमार्फत सर्ने रोग, मलेरिया तथा गैर-संक्रामक रोगहरू समेत महत्वपूर्ण चिन्ताका विषय बनेका छन्। सन् २०२२ मा करिब ११ लाख गर्भवती महिलाहरू लाई सिफिलिस बाट संक्रमित भएका अनुमान गरिएको थियो, जसका कारण ३,९०,००० भन्दा बढी सुत्केरी अवस्थामा नकारात्मक परिणाम देखा परेका थिए। स्रोत–साधन अभाव भएका क्षेत्रमा महिलाहरू र किशोरीहरू आफुले सामना गर्ने समस्याहरू सँग प्रायः विकसित मुलुकका दाँजोमा अपरिचित र सामाजिक रुपमा पनि भोग्ने गर्दछन्। तीमध्ये, अफ्रिका, मध्यपूर्व र एसियाका ३० देशहरूमा, महिला जननाङ्ग छेदन जस्ता अभ्यास उल्लेखनीय उदाहरण हुन् जसबाट दीर्घकालीन जटिलताहरू निम्त्याउने गर्दछ। यस्ता सन्दर्भमा, उचित जाँच–परीक्षण र आवश्यक स्वास्थ्य सेवा सुविधाको पहुँच अझै सीमित रहनु गम्भीर चुनौतीको रूपमा रहेको छ।

बाह्य कडीहरू ‍‍

• महिलाको स्वास्थ्य:महिलाहरू किन बेवास्ता गरिएको महसुस गर्छन्?? राष्ट्रिय स्वास्थ्य तथा हेरचाह अनुसन्धान संस्थानको वेबसाइट।
• महिलाको स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित चित्र तथा श्रव्यदृश्यहरू विकिमिडिया कमन्समा रहेको छ।