अभिजाततन्त्र

अभिजाततन्त्र (अरिस्टक्रैसी) त्यो शासनतन्त्र हो जसमा राजनीतिक सत्ता अभिजनका हातमा हो। यस संदर्भमा "अभिजन"को अर्थ हो कुलीन, विद्वान, सद्गुणी, उत्कृष्ट। पश्चिममा "अरिस्टक्रैसी"को अर्थ पनि लगभग यही हो। अफ़लातून (प्लेटहरु) र उनको शिष्य अरस्तूले आफ्नो पुस्तकहरुमा अरिस्टाक्रैसीलाई बुद्धिमान, सद्गुणी व्यक्तिहरुको शासनतन्त्र मानेका छन्।

परिचय

अभिजाततन्त्रको उल्लेख प्राय: अनेक देशहरुका इतिहासमा भेटिन्छ। विद्वानहरुको मत हो कि भारतमा पनि प्राचीन कालमा केहि अभिजाततन्त्र थिए। अफ़लातूनको सुविख्यात पुस्तक "रिपब्लिक"मा वर्णित आदर्श नगरव्वयस्था सर्वज्ञ दार्शनिकहरुको अभिजाततन्त्र हो। यिनी दार्शनिकहरु को लागि अफ़लातूनले कौटुंबिक र सम्पत्ति सम्बन्धी साम्यवादको व्यवस्थाको हो।

राज्यदर्शनका इतिहासमा धनिकतन्त्रलाई पनि कहिले काँही अभिजाततन्त्र मानिएको छ। यसका दुइ कारण छन् । प्रथम, दुवैमा शासनसत्ता एक व्यक्ति या समस्त वयस्क नागरिकहरुका हातमा न भएर थोरै व्यक्तिहरुका हातमा हुन्छ। दोस्रो, केहि को मत हो कि धनसंचय चरत्रिवान नैं गर्न सक्त छन् र यस प्रकार त्यो सद्गुणको अभिव्यक्ति हो। अनेक आधुनिक समाजशास्त्रीहरुको मत हो कि राजतन्त्र र जनतन्त्रमा पनि वास्तवमा संप्रभुता थोरै व्यक्तिहरुका नैं हातमा हुन्छ। राजालाई शासन संचालन को लागि चतुर राजनीतिज्ञहरुको सहायतामा निर्भर रहन पर्दछ। जनतन्त्रमा पनि प्राय: सामान्य जनतालाई राजनीतिमा रुचि हुँदैन, त्यो अनुगामी हुन्छ। शासनको बागडोर जनतन्त्रमा पनि चतुर राजनीतिज्ञहरुका नैं हातमा हुन्छ्न् र उनी धनी होते छन्। वास्तविक राजनीतिक प्रक्रियामा जुन संम्पन्न छन्, त्यहि चतुर छन्, त्यहि राजनीतिज्ञ छन्, प्रशासन र राजनीतिक दलबंदीमा तिनैको सिक्का चल्दछ।

किंतु अभिजनको नियुक्ति कसरि हो? यदि जननिर्वाचन द्वारा, त त्यो एक प्रकारको जनतन्त्र हो। यदि अन्य कुनै प्रकारबाट , त अभिजन शासन संकीर्ण, स्वार्थी, दुर्विनीत र धनप्रिय हुन जान्छन् र आफ्नो क्षमतालाई परिवर्तित परिस्थितिका अनुरूप राख्न सक्तैनन्।

आज जनतन्त्र र अभिजाततन्त्रको प्रमुख समस्या यही हो कि कुनै प्रकार राज्यमा धनका वृद्धिशील प्रभावको निराकरण हो र जनसाधारण बुद्धिमान बाट वा परायण व्यक्तिहरुलाई आफ्नो शासक निर्वाचित गर्ने।

सन्दर्भ ग्रन्थ

• अरस्तू : राजनीति (भोलानाथ शर्मा द्वारा अनुवाद);
• जायसवाला, के.पी. : " हिंदू पालटी";
• अफलातून : आदर्श नगरव्यवस्था (भोलानाथ शर्मा द्वारा अनुवाद);
• लुडोविसी, ए.एम. : दि डिफेंस औव अरिस्टक्रैसी