कथानक

कथांतर्गत "कार्यव्यापार को योजना" को कथानक (Plot) भन्दछन्। "कथानक" र "कथा" दुईटै नै शब्द संस्कृत "कथ" धातु संग उत्पन्न हुन्। संस्कृत साहित्यशास्त्र मा "कथा' शब्द को प्रयोग एक निश्चित काव्यरूप को अर्थ मा गरिदै आएको छ तर कथा शब्द को सामान्य अर्थ हो- "त्यो जुन भनिन्छ'। यहाँ भन्नेवाला को साथ-साथ सुननेवाला को उपस्थिति पनि अंतर्भुक्त हो किनकी "भन्नु' शब्द त्यतिखेरसार्थक हुन्छ जब उसलाइ सुननेवाला पनि कोई हो। श्रोता को अभाव मा केवल "बोलने' या "बड़बड़ाने' को कल्पना गर्न सकिन्छ, " भन्ने' को हैन। यसको साथ ही, त्यो सबै कुनै "जो भनिन्छ' कथा को परिसीमाहरुमा हैन सिमट पाता। अत: कथा को तात्पर्य कुनै यस्तो "कथित घटना' को भन्ने या वर्णन गर्ने बाट हुन्छ जसको एक निश्चित क्रम एवं परिणाम हो। ई.एम. फ़ार्स्टर (ऐस्पेक्ट्स ऑव द नावेल, लंदन, १९४९, पृ. २९) ले "घटनाहरु को कालानुक्रमिक वर्णन' को कथा (स्टोरी) को संज्ञा दिएको छ; जैसे, नाश्ते पछि मध्याह्न को भोजन, सोमवार पछि मंगलवार, यौवन पछि वृद्धावस्था आदि।

यसको विपरीत कथानक (चाहे त्यो महाकाव्य को हो अथवा खंडकाव्य, नाटक, उपन्यास या लोकगाथा को हो) को त्यो तत्व हो जुन उसमा वर्णित कालक्रम संग श्रृंखलित घटनाहरुलाइ धुरी बनेर उसलाइ संगति दिन्छ र कथा को समस्त घटनाहरु जसको चारै तिर ताने बाने को जस्तै बुनी गएर बढ़ती र विकसित हुन्छं। कथा या कहानी पनि साधारणत: कार्यव्यापार को योजना नै हुन्छ, तर कुनै एक पनि कथा को कथानक भन्न सकिन्न; कारण, कथा को विशिष्टता केवल उसको कालानुक्रमिक वर्णन को अभिभूत गर्छ। "नायक को नायिका संग प्रेम भयो, र अंत मा उसले उसका वरण गर्‍यो।'-कथा हो। "नायक ले नायिका को देख्यो, त्यो उसपर अनुरक्त भयो। प्राप्तिमार्ग को अनेक अवरोधहरुलाइ आफ्नो शौर्य र लगन संग दूर गरेर, अंत मा, उसले नायिका संग विवाह गर्‍यो।'-कथानक हो। अर्थात्‌ कथा कुनै पनि कथात्मक साहित्यिक कृति को ढाँचा मात्र हुन्छ जबकि कथानक मा तत्प्रस्तुत प्रकरणवस्तु (थीम) को अनुरूप कथा को स्वरूप स्पष्ट, संगत एवं बुद्धिग्राह्य बनेर उभरउछ।

वेब्सटर (थर्ड न्यू इंटरनैशनल डिक्शनरी) को अनुसार कथानक (प्लाट) को परिभाषा यस प्रकार हो-

"कुनै साहित्यिक कृति (उपन्यास, नाटक, कहानी अथवा कविता) को यस्तो योजना, घटनाहरु को पैटर्न अथवा मुख्य कथा को कथानक भन्दछन् जसको निर्माण उद्दिश्ट प्रसंगों को सहेतुक संयोजित श्रृंखला (स्तरक्रम) को क्रमिक उद्घाटन संग गरिएको हो।"

उपर्युक्त विवेचन संग यस महत्वपूर्ण तथ्य को उद्घाटन हुन्छ कि कथा को सुन्ने या पढ्ने समय श्रोता अथवा पाठक को मन मा अगाडी आनेवाला घटनाहरु को जानने को जिज्ञासा रहन्छ अर्थात्‌ त्यो बार-बार यही पूछता या सोचउछ कि फेरि के भयो, जबकि कथानक मा त्यो ये प्रश्न पनि उठाउछ कि "ऐसा किन भयो?' "यह कसरि भयो?' आदि। अर्थात्‌ अगाडी घटनेवाला घटनाहरु को जानने को जिज्ञासा को साथ-साथ श्रोता अथवा पाठक घटनाहरु को बीच कार्य-कारण-संबंध को प्रति पनि सचेत रहन्छ। कथा गुहामानव को जिज्ञासा को शांत कर सकती हो तर बुद्धिप्रवण व्यक्ति को तृप्ति कथानक को माध्यम संग नै संभव हो। अत: भन्न सकिन्छ, कथानक मा समय को गति घटनावली को खोलती चलती हो र यसको साथ नै उसका घटना संयोजन-विश्व को युक्तियुक्त संघटन को अनुरूप-तर्कसम्मत कार्य-कारण-अंत:संबंधहरुमा आधारित रहन्छ। इसीलागि उसमा आरंभ, मध्य र अंत, तिनै नै सुनिश्चित रहन्छ। "आदम हव्वा' को आदि कथानक मा यिनी तिनै सोपानहरुलाइ स्पष्ट देख्न सकिन्छ; यथा, निषेध (प्राहिबिशन), उल्लंघन (ट्रांसग्रेशन) तथा दंड (पनिशमेंट)।

कथानक कला को साधन है, अत: भावोत्तेजना लाने को लागि उसमा जीवन को प्रत्ययजनक यर्थातता को साथ आकस्मिकता को तत्व पनि आवश्यक हो। इसीलागि कथानक को घटनाहरु यथार्थ घटनाहरुलाइ यथावत्‌ अनुकृति मात्र न होकर, कला को स्वनिर्मित विधान को अनुसार संयोजित रहन्छं। कथानक देव दानव, अतिप्राकृत र अप्राकृत घटनाहरु भन्दा पनि निर्मित हुन्छन् तर उनका उक्त निर्माण परम्परा द्वारा स्वीकृत विधान तथा अभिप्रायों को अनुसार नै हुन्छ। अत: अविश्वसनीय होते भए पनि उनि विश्वसनीय हुन्छन्। कथानक को गतिशील घटनाहरु सीधी रेखा मा नही चलतीं। उनमें उतार चढ़ाव आउछन्, भाग्य बदलिन्छ, परिस्थितियाँ मनुष्य को कुनै संग कुनै बनाइदिन्छ१ आफ्नो संगीसाथियों को साथ या बाह्य शक्तियों अर्थात्‌ आफ्नो परिस्थिति को विरुद्ध उसलाइ प्राय: संघर्ष करना पड़उछ। कथानक मा जीवन को इसी गतिमान संघर्षशील रूप को जीवंत अवतारणा गरिन्छ।

यिनलाइ पनि हेर्नुहोस

• कथानक रूढ़ि

बाहिरी कडिहरु

• What Exactly is a Plot? This is a simple, easy to grasp explanation.
• On Plot, a guide for constructing plots.
• 20 Basic Plots from the Tennessee Screenwriting Association.
• The "Basic" Plots In Literature, Information on the most common divisions of the basic plots, from the Internet Public Library organization.
• How to plan and organise story ideas BBC raw words guide to story writing