ईश्वर

यो लेख पारलौकिक शक्ति ईश्वरका विषयमा छ। ईश्वर फिल्मका लागि ईश्वर (1989 फिल्म) हेर्नुहोस्।

---

परमेश्वर त्यो सर्वोच्च परालौकिक शक्ति छ जसलाई यस संसारको स्रष्टा र शासक मानिन्छ। नेपालीमा परमेश्वरलाई भगवान, परमात्मा वा परमेश्वर पनि भन्दछन्। प्रत्येक संस्कृतिमा परमेश्वरको परिकल्पना ब्रह्माण्डको संरचनादेखि जुडी भएको छ। संस्कृतको ईश् धातुको अर्थ छ- नियन्त्रित गर्नु र यसमावरच् प्रत्यय लगाएर यो शब्द बनाएको छ। यस प्रकार मूल रूपमा यो शब्द नियंताका रूपमा प्रयुक्त भएको छ। यसै धातुदेखि समानार्थी शब्द ईश अनि ईशिता बनेका छन्।

यो लेख देवताहरुका बारेमा छैन।

धर्म र दर्शनमा परमेश्वरको अवधारणाहरु

हिन्दू धर्म

वेदका अनुसार व्यक्तिका भीतर पुरुष ईश्वर नैं छ। परमेश्वर एक नैं छ। वैदिक र पाश्चात्य मतहरूमा परमेश्वरको अवधारणामा यो गहिरो अन्तर छ कि वेदका अनुसार ईश्वर भीतर र परे दुइटै छ जबकि पाश्चात्य धर्महरूका अनुसार ईश्वर केवल परे छ। ईश्वर परब्रह्मको सगुण रूप छ।

वैष्णव मानिस विष्णुलाई नैं ईश्वर मान्दछन्, त शैव शिवलाई।

योग सूत्रमा पातन्जलि लिख्दछन् - "क्लेशगरमविपाकाशयॅर्परामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वरः"। हिन्दु धर्ममा यो ईश्वरको एक मान्य परिभाषा छ। (उपयुक्त अनुवाद उपलब्ध छैन।) ईश्वर त्यो शक्ति छ जसदेखि सारा सन्सार चल्दछ। जसदेखि अलग अलग फूलहरूमा अलग अलग सुगन्ध आउँछ जबकि एक नैं माटो र पानीमा ती बडे हुन्छन्।

इस्लाम धर्म

वो ईश्वरलाई अल्लाह भन्दछन्।

ईसाई धर्म

परमेश्वर एकमा तीन छ र साथै साथ तीनमा एक छ -- परमपिता, ईश्वरपुत्र ईसा मसीह र पवित्र आत्मा।

नास्तिकता

मुख्य लेख: नास्तिकता

नास्तिक मानिस र नास्तिक दर्शन ईश्वरलाई झूठ मान्दछन्।

विभिन्न हिन्दू दर्शनहरुमा ईश्वरको अस्तित्व/नास्तित्व

भारतीय दर्शनहरूमा "ईश्वर"का विषयमा के भनिएको छ, त्यो निम्नवत् छ-

सांख्य दर्शन

इस दर्शनका केही टीकाकारहरुले ईश्वरको सत्ताको निषेध गरेकोछ। तिनको तर्क छ- ईश्वर चेतन छ, अतः यस जड़ जगत्को कारण हुन सक्तैन। पुनः ईश्वरको सत्ता कुनै प्रमाणदेखि सिद्ध छैन सकती। वा त ईश्वर स्वतन्त्र र सर्वशक्तिमान् छैन, वा फेरि त्यो उदार र दयालु छैन, अन्यथा दुःख, शोक, वैषम्यादिदेखि युक्त यस जगत्लाई किन उत्पन्न गरता? यदि ईश्वर गर्म-सिद्धान्तदेखि नियन्त्रित छ, त स्वतन्त्र छैन, र गर्मसिद्धान्तलाई न मान्नमा सृष्टिवैचित्र्य सिद्ध हुन सक्तैन। पुरुष र प्रकृतिका अतिरिक्त कुनै ईश्वरको कल्पना गर्नु युक्तियुक्त छैन.

योग दर्शन

हालाँकि सांख्य र योग दुइटै पूरक दर्शन छन् किन्तु योगदर्शन ईश्वरको सत्ता स्वीकार गर्दछ। पतञ्जलिले ईश्वरको लक्षण बताए छ- "क्लेशगरमविपाकाराशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेषः ईश्वरः" अर्थात् क्लेश, गर्म, विपाक(गरमफल) र आशय(गरम-संस्कार)देखि सर्वथा अस्पृष्ट पुरुष-विशेष ईश्वर छ। यो योग-प्रतिपादित ईश्वर एक विशेष पुरुषछ; त्यो जगत्को कर्ता, धर्ता, संहर्ता, नियन्ता छैन। असंख्य नित्य पुरुष तथा नित्य अचेतन प्रकृति स्वतन्त्र तत्त्वहरूका रूपमा ईश्वरका साथ-साथ विद्यमान छन्। साक्षात् रूपमा ईश्वरको प्रकृतिदेखि वा पुरुषका बन्धन र मोक्षदेखि कुनै लिनु-दिनु छैन.

वैशेषिक दर्शन

कणाद कृत वैशेषिकसूत्रहरूमा ईश्वरको स्पष्टोल्लेख छैन भएकोछ। "तद्वचनादाम्नायस्य प्रामाण्यम्" अर्थात् तद्वचन हुनाले वेदको प्रामाण्य छ। यस वैशेषिकसूत्रमा "तद्वचन"को अर्थ केही विद्वानहरुले "ईश्वरवचन" गरेकोछ। किन्तु तद्वचनको अर्थ ऋषिवचन पनि हुन सक्छ। तथापि प्रशस्तपाददेखि लिएर पछिका ग्रन्थकारहरूले ईश्वरको सत्ता स्वीकारी छ एवं केहीले त्यसको सिद्धिका लागि प्रमाण पनि प्रस्तुत गरे छ। यिनको अनुसार ईश्वर नित्य, सर्वज्ञ र पूर्ण छन्। ईश्वर अचेतन, अदृष्टका संचालक छन्। ईश्वर यस जगत्का निमित्तकारण र परमाणु उपादानकारण छन्। अनेक परमाणु र अनेक आत्मद्रव्य नित्य एवं स्वतन्त्र द्रव्यहरूका रूपमा ईश्वरका साथ विराजमान छन्; ईश्वर यिनकोउत्पन्न छैन गर्दै किनभनें नित्य हुनाले यी उत्पत्ति-विनाश-रहित छन् तथा ईश्वरका साथ आत्मद्रव्यहरूको पनि कुनै घनिष्ठ सम्बन्ध छैन। ईश्वरको कार्य, सर्गका समय, अदृष्टदेखि गति लिएर परमाणुहरूमा आद्यस्पन्दनका रूपमा सञ्चरित गर्न दिनु; र प्रलयका समय, यस गतिको अवरोध गरेर वापस अदृष्टमा संक्रमित गर्न दिनु छ.

न्याय दर्शन

नैयायिक उदयनाचार्यले आफ्नो न्यायकुसुमाञ्जलिमा ईश्वर-सिद्धि हेतु निम्न युक्तिहरू दिए छन्-

कार्यायोजनधृत्यादेः पदात् प्रत्ययतः श्रुतेः।

वाक्यात् सङ्ख्याविशेषाच्च साध्यो विश्वविदव्ययः॥

- न्यायकुसुमाञ्जलि। ५.१

(क) कार्यात्- यो जगत् कार्य छ अतः यसको निमित्त कारण अवश्य हुनुपर्दछ। जगत्मा सामंजस्य एवं समन्वय यसका चेतन कर्तादेखि आउँछ। अतः सर्वज्ञ चेतन ईश्वर यस जगत्का निमित्त कारण एवं प्रायोजक गर््दछन्।

(ख) आयोजनात्- जड़ हुनाले परमाणुहरूमा आद्य स्पन्दन हुन सक्तैन र बिना स्पंदनका परमाणु द्वयणुक आदि छैन बनाउन सकते। जड़ हुनाले अदृष्ट पनि स्वयं परमाणुहरूमा गतिसंचार छैन गर्न सकता। अतः परमाणुहरूमा आद्यस्पन्दनको संचार गर्नका लागि तथा तिनलाई द्वयणुकादि बनाउनको लागि चेतन ईश्वरको आवश्यकता छ।

(ग) धृत्यादेः - जस प्रकार यस जगत्को सृष्टिका लागि चेतन सृष्टिकर्ता आवश्यक छ, त्यसै प्रकार यस जगत्लाई धारण गर्नका लागि एवं यसको प्रलयमा संहार गर्नका लागि चेतन धर्ता एवं संहर्ताको आवश्यकता छ। र यो कर्ता-धर्ता-संहर्ता ईश्वर छ।

(घ) पदात्- पदहरूमा आफ्नो अर्थहरूलाई अभिव्यक्त गर्ने शक्ति ईश्वरदेखि आउँछ। "इस पददेखि यो अर्थ बोद्धव्य छ", यो ईश्वर-संकेत पद-शक्ति छ।

(ङ) सङ्ख्याविशेषात्- नैयायिकहरूका अनुसार द्वयणुकको परिणाम त्यसको घटक दुइ अणुहरूका परिमाण्डल्यदेखि उत्पन्न हुँदैन, अपितु दुइ अणुहरूको सङ्ख्यादेखि उत्पन्न हुन्छ। सङ्ख्याको प्रत्यय चेतन द्रष्टादेखि सम्बद्ध छ, सृष्टिका समय जीवात्माहरू जड़ द्रव्य रूपमा स्थित छन् एवं अदृष्ट, परमाणु, काल, दिक्, मन आदि सब जड़ छन्। अतः दुइको सङ्ख्याका प्रत्ययका लागि चेतन ईश्वरको सत्ता आवश्यक छ।

(च) अदृष्टात्- अदृष्ट जीवहरूका शुभाशुभ गर्मसंस्कारहरूको आगार छ। यी संचित संस्कार फलोन्मुख भएर जीवहरूलाई गर्मफल भोग गरानेका प्रयोजनदेखि सृष्टिका हेतु बन्दछन्। किन्तु अदृष्ट जड़ छ, अतः त्यसलाई सर्वज्ञ ईश्वरका निर्देशन तथा संचालनको आवश्यकता छ। अतः अदृष्टका संचालकका रूपमा सर्वज्ञ ईश्वरको सत्ता सिद्ध हुन्छ.

वेदान्त

वेदान्तिहरूका अनुसार ईश्वरको सत्ता तर्कदेखि सिद्ध छैनको जा सकती। ईश्वरका पक्षमा जितने प्रबल तर्क दिये जा सक्छौं त्यति नैं प्रबल तर्क तिनको विपक्षमा पनि दिये जा सक्छौं। तथा, बुद्धि पक्ष-विपक्षका तुल्य-बल तर्कहरूदेखि ईश्वरको सिद्धि वा असिद्धि गर्न सक्तैन। वेदान्तिहरूका अनुसार ईश्वर केवल श्रुति-प्रमाणदेखि सिद्ध हुन्छ; अनुमानको गति ईश्वरसम्म छैन.