"अमृतसर" का संशोधनहरू बिचको अन्तर
कुनै सम्पादन सारांश छैन |
कुनै सम्पादन सारांश छैन |
||
पङ्क्ति ५: | पङ्क्ति ५: | ||
|state_name = पंजाब |
|state_name = पंजाब |
||
|skyline = Golden Temple India.jpg |
|skyline = Golden Temple India.jpg |
||
|skyline_caption = [[हरमंदिर साहिब]] |
|skyline_caption = [[हरमंदिर साहिब]] को रात्रि दृश्य |
||
|latd = 31.64 |
|latd = 31.64 |
||
|longd = 74.86 |
|longd = 74.86 |
||
पङ्क्ति १८: | पङ्क्ति १८: | ||
|vehicle_code_range = PB02 |
|vehicle_code_range = PB02 |
||
}} |
}} |
||
'''अमृतसर''' ([[पंजाबी भाषा|पंजाबी]]:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) [[भारत]] को [[पंजाब]] [[प्रान्त]] का एक शहर हो। अमृतसर [[पंजाब]] का सबभन्दा महत्वपूर्ण |
'''अमृतसर''' ([[पंजाबी भाषा|पंजाबी]]:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) [[भारत]] को [[पंजाब]] [[प्रान्त]] का एक शहर हो। अमृतसर [[पंजाब]] का सबभन्दा महत्वपूर्ण र पवित्र शहर मानिन्छ। पवित्र यस कारण मानिन्छ किनकी सिक्खहरुको सबभन्दा ठुलो गुरूद्वारा [[स्वर्ण मंदिर]] अमृतसरमा नै छ। [[ताजमहल]] पछि सबभन्दा ज्यादा पर्यटक अमृतसरको स्वर्ण मंदिरलाई नै हेर्न आउदछन। स्वर्ण मंदिर अमृतसर का दिल मानिन्छ। यह गुरू रामदास का डेरा हुआ करता था। अमृतसरको इतिहास गौरवमयी छ। यह अपनी संस्कृति र लड़ाइयों को लागि धेरै प्रसिद्ध रहेको छ। अमृतसर अनेक त्रासदियों र दर्दनाक घटनाहरु साक्षी रहेको छ। भारतीय स्वतंत्रता संग्राम का सबभन्दा ठुलो नरसंहार अमृतसरको जलियांवाला बागमा नै भएको थियो। यस पछि भारत पाकिस्तानको बीच जो बंटवारा हुआ उस समय भी अमृतसरमा ठुलो हत्याकांड भयो। यहीं नहीं अफगान र मुगल शासकों ने यस माथि अनेक आक्रमण किए र यसलाई बर्बाद कर दिया। यसको बावजूद सिक्खहरुले अपने दृढ संकल्प र मजबूत इच्छाशक्तिबाट दोबारा यसलाई बसाया। हालांकि अमृतसरमा समयको साथ धेरै बदलाव आएको छ लेकिन आज भी अमृसतरको गरिमा कायम छ। |
||
== इतिहास == |
== इतिहास == |
||
[[चित्र:Goldentemple (82).JPG|right|200px]] |
[[चित्र:Goldentemple (82).JPG|right|200px]] |
||
अमृतसर लगभग साढे चार सौ वर्ष |
अमृतसर लगभग साढे चार सौ वर्ष देखी अस्तित्वमा छ। सबभन्दा पहले गुरू रामदास ने 1577 मा 500 बीघा मा गुरूद्वाराको नींव रखी थी। यह गुरूद्वारा एक सरोवरको बीचमा बनेको छ। यहां का बना तंदूर बडा लजीज हुदछ। यहां सुन्दर कृपाण,आम पापड, आम का आचार र सिक्खहरुको दस गुरूहरुको खूबसूरत तस्वीर पाईन्छ। |
||
अमृतसरमा पहले जैसा आकर्षण नहीं रहा। अमृतसरको साथ त्यसको गौरवमयी इतिहासको अलावा केहि पनि छैन। अमृतसरमा स्वर्ण मंदिरको अलावा देखने लायक केहि छ त्यो हो अमृतसरको पुराना शहर। यसको चारों तरफ दीवार बनेको छ। यसमा बारह प्रवेश द्वार छ। यह बारह द्वार अमृतसरको कहानी बयान गर्दछ। अमृतसर दर्शन को लागी सबभन्दा अच्छा साधन साईकिल रिक्शा र ऑटो हो। |
अमृतसरमा पहले जैसा आकर्षण नहीं रहा। अमृतसरको साथ त्यसको गौरवमयी इतिहासको अलावा केहि पनि छैन। अमृतसरमा स्वर्ण मंदिरको अलावा देखने लायक केहि छ त्यो हो अमृतसरको पुराना शहर। यसको चारों तरफ दीवार बनेको छ। यसमा बारह प्रवेश द्वार छ। यह बारह द्वार अमृतसरको कहानी बयान गर्दछ। अमृतसर दर्शन को लागी सबभन्दा अच्छा साधन साईकिल रिक्शा र ऑटो हो। |
||
इसी प्रचालन को आगे बढ़ने |
इसी प्रचालन को आगे बढ़ने र विरासत को सँभालने उद्देशबाट पंजाब पर्यटन विभाग ने [http://www.lovefazilka.org फाजिल्का] को एक गैर सरकारी संस्था ग्रेजुएट वेलफेयर एसोसिएशन फाजिल्का संग मिलकर, फाजिल्का देखी शुरू हुए इकोफ्रेंडली रिक्शा ने नए रूप, "ईको- कैब" को अमृतसरमा पनि शुरू गरेको छ | अब अमृतसरमा रिक्शाको यात्रा गर्दा न केवल पर्यटकहरुको जानकारीको लागी ईको- कैबमा शहरको पर्यटन नक्सा छ, बल्कि पिउनको लागी पानीको बोतल, पढने को लागी अख़बार र सुन्नको लागी एफ्फ़ एम्म रेडियो जस्तो सुविधाए पनि छ | |
||
== मुख्य आकर्षण == |
== मुख्य आकर्षण == |
||
=== अमृतसर का स्वर्ण मंदिर === |
=== अमृतसर का स्वर्ण मंदिर === |
||
{{main|हरिमंदिर साहिब}} |
{{main|हरिमंदिर साहिब}} |
||
स्वर्ण मंदिर अमृतसर का सबभन्दा ठुलो आकर्षण हो। |
स्वर्ण मंदिर अमृतसर का सबभन्दा ठुलो आकर्षण हो। यसको पूरा नाम हरमंदिर साहब हो लेकिन यह स्वर्ण मंदिरको नामबाट प्रसिद्ध छ। पूरा अमृतसर शहर स्वर्ण मंदिरको चारै तर्फ बसेको छ। स्वर्ण मंदिरमा प्रतिदिन हजारों पर्यटक आउद छन। अमृतसर का नाम वास्वतमा त्यस तालको नाममा राखिएको छ जसको निर्माण गुरू रामदास ने अपने हातले गराएका थिए। |
||
सिक्ख भगवानमा विश्वास नहीं करते। त्यसको लागी गुरू नै सबै कुरा हो। स्वर्ण मंदिरमा प्रवेश |
सिक्ख भगवानमा विश्वास नहीं करते। त्यसको लागी गुरू नै सबै कुरा हो। स्वर्ण मंदिरमा प्रवेश गर्न भन्दा पहिले वह मंदिरको सामने सर झुकाउद छन, फेरी खुट्टा धुए पछि सीढिहरुबाट मुख्य मंदिर सम्म जान्छन। सीढियों को साथ-साथ स्वर्णमंदिरसंग जोडिएको सबै घटनाहरु र यसको पूरा इतिहास लेखिएको छ। स्वर्ण मंदिर धेरै नै आकर्षक छ। यसमा रोशनीको सुन्दर व्यवस्था गरिएको छ। सिखहरुको लागी स्वर्ण मंदिर धेरै नै महत्वपुर्ण छ। सिक्खों को अलावा पनि धेरै श्रद्धालु यहां आउद छन। उनीहरुको स्वर्ण मंदिर र सिक्ख धर्ममा अटुट आस्था छ। |
||
हरमंदिर साहब परिसरमा दो बडे़ |
हरमंदिर साहब परिसरमा दो बडे़ र कई छोटे-छोटे तीर्थस्थल हो। ये सारे तीर्थस्थल जलाशय को चारै तर्फ फैलिएको छ। यस जलाशयलाई अमृतसर र अमृत तालको नामबाट जानिन्छ। पूरा स्वर्ण मंदिर सफेद पत्थरों बाट बनेको छ र यसको भित्ताहरुमा सुनको को पत्तियों बाट नक्काशी गरिएको छ। हरमंदिर साहबमा पूरे दिन गुरु बानी को स्वर लहरियां गुञिरहन्छ। मंदिर परिसरमा पत्थर का स्मारक टासिएको छ। यह पत्थर जांबाज सिक्ख सैनिकों को श्रद्धाजंलि दिनको लागी टासिएको हो। |
||
=== जलियांवाला बाग === |
=== जलियांवाला बाग === |
||
{{main|जलियांवाला बाग}} |
{{main|जलियांवाला बाग}} |
||
13 अप्रैल 1919 को |
13 अप्रैल 1919 को यस बागमा एक सभा का आयोजन किया गया था। यह सभा ब्रिटिश सरकारको विरूद्ध थी। यस सभालाई बीचमा नै रोक्नको लागी जनरल डायर ने बाग को एकमात्र रास्ते को अपने सैनिकों को साथ घेरे र भीड़मा अंधाधुंध गोली बारी शुरू कर दी। यस गोलीबारीमा बच्चों, बुढ़ों र महिलाओं समेत लगभग 300 मानिसहरुको ज्यान गयो र 1000 भन्दा धेरै घायल भए। यह घटना को इतिहासको सबभन्दा दर्दनाक घटनाओं मध्ये एक मानिन्छ। |
||
जलियां वाला बाग हत्याकांड इतना भयंकर था कि उस बागमा स्थित कुआं |
जलियां वाला बाग हत्याकांड इतना भयंकर था कि उस बागमा स्थित कुआं शवहरुबाट पुरै भरिएको थियो। अहिले यसलाई एक सुन्दर पार्कमा परिजर्तन गरिएको छ र यसमा एक संग्राहलय का निर्माण पनि गरेको छ। यसको रेखदेख देखभाल र सुरक्षाको जिम्मेदारी जलियांवाला बाग ट्रस्ट को हो। यहां सुन्दर रुखहरु लगाईएको छ र बगैचा बनाईएको छ। यसमा दुई स्मारक पनि बनाईएको छ। जसमा एक स्मारक रुदै गरेको मूर्तिको छ र दुसरा स्मारक अमर ज्योति छ। बागमा घुमने का समय गर्मियों मा सुबह 9 बजे देखी शाम 6 बजे सम्म र सर्दियों मा सुबह 10 बजे देखी शाम 5 सम्म राखिएको छ। |
||
== अन्य दर्शनीय स्थल == |
== अन्य दर्शनीय स्थल == |
||
=== गुरुद्वारे === |
=== गुरुद्वारे === |
||
अमृतसरको दक्षिण दिशामा संतोखसर साहब |
अमृतसरको दक्षिण दिशामा संतोखसर साहब र बिबेसर साहब गुरूद्वार छ। यस मध्ये संतोखसर गुरूद्वारा स्वर्ण मंदिर भन्दा ठुलो छ। महाराजा रणजीत सिंह ने रामबाग पार्कमा एक समर पैलेस बनवाया था। यसको अच्छी देखरेख गरियो जसबाट यह आज पनि सही स्थितिमा छ। यस महलको बाहरी भित्ताहरुमा लाल पत्थर लगाएको छ। यस महललाई अहिले महाराजा रणजीत सिंह संग्राहलयमा परिवर्तन गरिएको छ। यस संग्राहलयमा अनेक चित्रों र फर्नीचर को प्रदर्शित गरिएको छ। यह एक पार्क को बीचमा बनेको छ। यस पार्कलाई धेरै सुन्दर बनाईएको छ। यस पार्कलाई लाहौर को शालीमार बाग जस्तो बनाईएको छ। संग्राहलयमा घूमने का समय सुबह 10 बजे देखी शाम 5 बजे सम्म राखिएको छ। यह सोमवार को बंद रहन्छ। |
||
=== हाथी गेट मंदिर === |
=== हाथी गेट मंदिर === |
||
प्राचीन हिन्दू मंदिर हाथी गेट क्षेत्रमा स्थित छ। यहां |
प्राचीन हिन्दू मंदिर हाथी गेट क्षेत्रमा स्थित छ। यहां दुर्गीयाना मंदिर छ। यस मंदिरलाई हरमंदिरको तरह बनाईएको छ। यस मंदिरको जलाशयको मध्यमा सुनको परत चढा गर्भ गृह बनेको छ। दुर्गीयाना मंदिरको बिल्कुल पीछे हनुमान मंदिर छ। दंत कथाओं को अनुसार यही वह स्थान छ जहां हनुमान अश्वमेध यज्ञ को घोडे को लव-कुशबाट वापस लेने आए थे र उन दोनों ने हनुमान को परास्त कर दिया था। |
||
=== खरउद्दीन मस्जिद === |
=== खरउद्दीन मस्जिद === |
||
यह मस्जिद गांधी गेटको नजदीक हॉल बाजारमा स्थित छ। नमाजको समय यहां धेरै भीड़ हुदछ। |
यह मस्जिद गांधी गेटको नजदीक हॉल बाजारमा स्थित छ। नमाजको समय यहां धेरै भीड़ हुदछ। यस समय यसको पूरा प्रागंण नमाजियों बाट भरिएको छ। उचित रेखदेखको कारण भारी भीडको बावजूद यसको सुन्दरतामा कुनै कमी आएको छ। यह मस्जिद इस्लामी भवन निर्माण कलाको जिउदो जाग्दो तस्वीर पेश गर्दछ मुख्य रूपबाट यसको भित्ताहरुमा लिखी आयतें। यह बात ध्यान देने योग्य छ कि जलियांवाला बाग सभाको मुख्य वक्ता डॉ सैफउद्दीन किचलू र डॉ सत्यपाल इसी मस्जिदबाट नै सभालाई संबोधित कर रहे थे। |
||
;दुर्गियाना मंदिर |
;दुर्गियाना मंदिर |
||
यह हिन्दुओं का धार्मिक स्थल छ, जसको |
यह हिन्दुओं का धार्मिक स्थल छ, जसको गुम्बदमा सोने तथा चाँदी का आवरण छ। |
||
;जलियाँवाला बाग |
;जलियाँवाला बाग |
||
वर्ष 1919 मा तत्कालीन ब्रिटिश सरकार ने |
वर्ष 1919 मा तत्कालीन ब्रिटिश सरकार ने यसै स्थानमा करीब 2000 भारतीयों का नरसंहार किया था। आज यहाँ उस दुःखद घटनाको याद दिलाता स्मारक खड़ा छ। |
||
;बाबा अटल राय स्तंभ |
;बाबा अटल राय स्तंभ |
||
पङ्क्ति ६३: | पङ्क्ति ६३: | ||
;तरन तारन |
;तरन तारन |
||
अमृतसरबाट करीब 22 किलोमीटर दूर यस स्थानमा एक ताल छ। ऐसी मान्यता छ कि यसको पानी मा बीमारियों को निको पार्ने ताकत छ। |
|||
;राम तीर्थ |
;राम तीर्थ |
||
पङ्क्ति ७१: | पङ्क्ति ७१: | ||
=== बाघा बोर्डर === |
=== बाघा बोर्डर === |
||
बाघा बोर्डर |
बाघा बोर्डर मा हरेक साझ भारतको सीमा सुरक्षा बल र पाकिस्तान रेंजर्स को सैनिक टुकडियां भेला हुन्छन। विशेष मौकाहरुमा मुख्य रूपबाट 14 अगस्त को दिन जब पाकिस्तान का स्वतंत्रता दिवस समाप्त हुदछ र भारतको स्वतंत्रता दिवसको बिहान हुदछ त्यस साझ त्यहा शान्तिको लागी रात्रि जागरण गरिन्छ। उस रात वहां लोगों को एक-दोश्रोसंग मिल्ने अनुमति पनि दिईन्छ। यसको अलावा त्यहा पुरै बर्ष काडे तार, सुरक्षाकर्मी र मुख्य द्वार को अलावा कुछ दिखाई नहीं देता। |
||
== खानपान: == |
== खानपान: == |
||
अमृतसरको व्यंजन पूरे विश्वमा प्रसिद्ध छ। यहां का बना चिकन, मक्के को रोटी, सरसों का साग |
अमृतसरको व्यंजन पूरे विश्वमा प्रसिद्ध छ। यहां का बना चिकन, मक्के को रोटी, सरसों का साग र लस्सी धेरै प्रसिद्ध छ। अमृतसर पंजाबमा अस्थित छ। खाने-पीने को शौकीन लोगों को लागी पंजाब स्वर्ग मानिन्छ। |
||
दरबार साहिबको दर्शन गरे पछि अधिकतर श्रद्धालु भीजे भठुर, रसीली जलेबी |
दरबार साहिबको दर्शन गरे पछि अधिकतर श्रद्धालु भीजे भठुर, रसीली जलेबी र अन्य व्यंजनों का आनंद लिनको लागी भरावनको ढाबे मा जान्छन। यहांको स्पेशल थाली पनि धेरै प्रसिद्ध छ। यसको अलावा लारेंस रोड को टिक्की, आलू-पूरी र आलू परांठे धेरै प्रसिद्ध छ। अमृतसरको अमृतसरी कुल्चे धेरै प्रसिद्ध छ। अमृतसरी कुल्चों को लागी सबभन्दा बेहतर जगह मकबूल रोड को ढा़बे हो। यहां केवल दो बजे सम्मको कुल्चे पाईन्छ। पपडी़ चाट र टिक्कीको लागी बृजवासीको पसल प्रसिद्ध छ। यह दूकान कूपर रोडमा अस्थित छ। लारेंस रोडमा बी.बी.डी.ए.वी. गर्ल्स कॉलेज को छेउ शहरको सबभन्दा राम्रो आम पापड़ पाईन्छ। शाकाहारी खाने को साथ-साथ अमृतसर अपने मांसाहारी व्यंजनों को लागी पनि प्रसिद्ध छ। मासंहारी व्यंजनों मा अमृतसरी मछी धेरै प्रसिद्ध छ। यस व्यंजन को चालीस साल पहले चिमन लाल ने तैयार किया था। अब यह व्यंजन अमृतसरको मांसाहारी व्यंजनों को परिचय छ। लारेंस रोडमा सूरजीत चिकन हाऊस अपने भूने हुए चिकन को लागी र कटरा शेर सिंह अपनी अमृतसरी मछी को लागी पूरे अमृतसरमा प्रसिद्ध छ। |
||
== बाजार-हाट == |
== बाजार-हाट == |
||
अमृतसर का बाजार धेरै राम्रो छ। यहां हरेक प्रकारको देशी |
अमृतसर का बाजार धेरै राम्रो छ। यहां हरेक प्रकारको देशी र विदेशी कपडे़ पाईन्छ। यह बाजार काफी कुछ लाजपत नगर जस्तो छ। अमृतसरको पुराने शहरको हॉल बाजारको छेउ-छाउको क्षेत्र मुख्यत: कोतवाली क्षेत्रको छेउमा परंपरागत बाजार छ। इन बाजारों को अलावा यहाँ अनेक कटरे पनि छ। यहाँ आभूषणहरु देखी लिएर भान्छा सम्मको सबै सामान पाईन्छ। यह अपने अचारों र पापडों को लागी धेरै प्रसिद्ध छ। पंजाबी पहनावा भी पूरे विश्वमा धेरै प्रसिद्ध छ। खासकर लड़कियों मा पंजाबी सूटको प्रति धेरै चाव रहन्छ। सूटों को अलावा यहाँ पगडी़, सलवार-कमीज, रूमाल र पंजाबी जुताको धेरै मांग छ। |
||
दरबार साहब को बाहर जो बाजार लाग्दछ। |
दरबार साहब को बाहर जो बाजार लाग्दछ। त्यहा स्टीलको उच्च गुणवत्ता वाले बर्तन र कृपाण पाईन्छ। कृपाण को सिक्खों मा धेरै पवित्र मानिन्छ। तलवारको मुल्य 125 रू बाट शुरू हुदछ। यि सबैको अलावा यहाँ सिक्ख धर्मसंग जोडिएको किताबें र साहित्य भी प्रचुर मात्रामा पाईन्छ। |
||
== स्थिति == |
== स्थिति == |
||
यात्रामा लगने वाला समय: रेलमार्ग |
यात्रामा लगने वाला समय: रेलमार्ग र सडक मार्गबाट ९ घंटे, वायुमार्गबाट 1 घंटा। |
||
यह भारत को बिल्कुल पश्चिम |
यह भारत को बिल्कुल पश्चिम छेउ स्थित छ। यहाँबाट [[पाकिस्तान]] केवल 25 किमी. को दूरीमा स्थित छ। [[राष्ट्रीय राजमार्ग]] 1 द्वारा [[करनाल]], [[अम्बाला]], खन्ना,[[जलंधर]] र [[लुधियाना]] होते हुए अमृतसर पुग्न सकिन्छ। |
||
दूरी: यह |
दूरी: यह दिल्लीबाट उत्तर पूर्व मा 447 किमी. को दूरीमा अस्थित छ। |
||
अमृतसर जानको लागी सबभन्दा राम्रो समय |
अमृतसर जानको लागी सबभन्दा राम्रो समय अक्टूबरबाट मार्च हो |
||
== आवागमन == |
== आवागमन == |
||
;वायु मार्ग: |
;वायु मार्ग: |
||
अमृतसर का राजा सांसी हवाई अड्डा |
अमृतसर का राजा सांसी हवाई अड्डा दिल्लीसंग राम्रोसंग जोडिएको छ। |
||
;रेल मार्ग: |
;रेल मार्ग: |
||
दिल्लीबाट टाटानगर-जम्मूतवी एक्सप्रैस र गोल्डन टेम्पल मेल द्वारा सजिलो संग अमृतसर रेलवे स्टेशन पुग्न सकिन्छ। |
|||
;सडक मार्ग: |
;सडक मार्ग: |
||
अपनी |
अपनी कारबाट पनि ग्रैंड ट्रंक रोड द्वारा सजिलो संग अमृतसर पुग्न सकिन्छ। बीचमा विश्राम गर्नको लागी रास्ते मा सागर रत्ना, लक्की ढाबा र हवेली अच्छे रेष्टुरा छ। यहाँ रूककर कुछ देर आराम गर्न सकिन्छ र खाने का आनंद भी लिन सकिन्छ। यसको अलावा दिल्लीके कश्मीरी गेट बस अड़ाबाट पनि अमृतसरको लाग्द छ। |
||
== पहुंच == |
== पहुंच == |
||
* विमान स्थलबाट शहरको दूरी करीब 11 किलोमीटर छ, जसलाई तय गर्न 15 मिनटको समय लाग्दछ। |
* विमान स्थलबाट शहरको दूरी करीब 11 किलोमीटर छ, जसलाई तय गर्न 15 मिनटको समय लाग्दछ। |
||
* |
* अक्टूबरबाट मार्च सम्मको समय यस शहरको भ्रमणको लागी उपयुक्त छ। |
||
{{अमरतसर}} |
{{अमरतसर}} |
||
{{-}} |
{{-}} |
१८:५२, २६ अगस्ट २०१२ जस्तै गरी पुनरावलोकन
अमृतसर
अमृतसर | |
---|---|
city | |
जनसङ्ख्या (2007) | |
• जम्मा | ३,६९५,०७७ |
अमृतसर (पंजाबी:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) भारत को पंजाब प्रान्त का एक शहर हो। अमृतसर पंजाब का सबभन्दा महत्वपूर्ण र पवित्र शहर मानिन्छ। पवित्र यस कारण मानिन्छ किनकी सिक्खहरुको सबभन्दा ठुलो गुरूद्वारा स्वर्ण मंदिर अमृतसरमा नै छ। ताजमहल पछि सबभन्दा ज्यादा पर्यटक अमृतसरको स्वर्ण मंदिरलाई नै हेर्न आउदछन। स्वर्ण मंदिर अमृतसर का दिल मानिन्छ। यह गुरू रामदास का डेरा हुआ करता था। अमृतसरको इतिहास गौरवमयी छ। यह अपनी संस्कृति र लड़ाइयों को लागि धेरै प्रसिद्ध रहेको छ। अमृतसर अनेक त्रासदियों र दर्दनाक घटनाहरु साक्षी रहेको छ। भारतीय स्वतंत्रता संग्राम का सबभन्दा ठुलो नरसंहार अमृतसरको जलियांवाला बागमा नै भएको थियो। यस पछि भारत पाकिस्तानको बीच जो बंटवारा हुआ उस समय भी अमृतसरमा ठुलो हत्याकांड भयो। यहीं नहीं अफगान र मुगल शासकों ने यस माथि अनेक आक्रमण किए र यसलाई बर्बाद कर दिया। यसको बावजूद सिक्खहरुले अपने दृढ संकल्प र मजबूत इच्छाशक्तिबाट दोबारा यसलाई बसाया। हालांकि अमृतसरमा समयको साथ धेरै बदलाव आएको छ लेकिन आज भी अमृसतरको गरिमा कायम छ।
इतिहास
अमृतसर लगभग साढे चार सौ वर्ष देखी अस्तित्वमा छ। सबभन्दा पहले गुरू रामदास ने 1577 मा 500 बीघा मा गुरूद्वाराको नींव रखी थी। यह गुरूद्वारा एक सरोवरको बीचमा बनेको छ। यहां का बना तंदूर बडा लजीज हुदछ। यहां सुन्दर कृपाण,आम पापड, आम का आचार र सिक्खहरुको दस गुरूहरुको खूबसूरत तस्वीर पाईन्छ।
अमृतसरमा पहले जैसा आकर्षण नहीं रहा। अमृतसरको साथ त्यसको गौरवमयी इतिहासको अलावा केहि पनि छैन। अमृतसरमा स्वर्ण मंदिरको अलावा देखने लायक केहि छ त्यो हो अमृतसरको पुराना शहर। यसको चारों तरफ दीवार बनेको छ। यसमा बारह प्रवेश द्वार छ। यह बारह द्वार अमृतसरको कहानी बयान गर्दछ। अमृतसर दर्शन को लागी सबभन्दा अच्छा साधन साईकिल रिक्शा र ऑटो हो। इसी प्रचालन को आगे बढ़ने र विरासत को सँभालने उद्देशबाट पंजाब पर्यटन विभाग ने फाजिल्का को एक गैर सरकारी संस्था ग्रेजुएट वेलफेयर एसोसिएशन फाजिल्का संग मिलकर, फाजिल्का देखी शुरू हुए इकोफ्रेंडली रिक्शा ने नए रूप, "ईको- कैब" को अमृतसरमा पनि शुरू गरेको छ | अब अमृतसरमा रिक्शाको यात्रा गर्दा न केवल पर्यटकहरुको जानकारीको लागी ईको- कैबमा शहरको पर्यटन नक्सा छ, बल्कि पिउनको लागी पानीको बोतल, पढने को लागी अख़बार र सुन्नको लागी एफ्फ़ एम्म रेडियो जस्तो सुविधाए पनि छ |
मुख्य आकर्षण
अमृतसर का स्वर्ण मंदिर
स्वर्ण मंदिर अमृतसर का सबभन्दा ठुलो आकर्षण हो। यसको पूरा नाम हरमंदिर साहब हो लेकिन यह स्वर्ण मंदिरको नामबाट प्रसिद्ध छ। पूरा अमृतसर शहर स्वर्ण मंदिरको चारै तर्फ बसेको छ। स्वर्ण मंदिरमा प्रतिदिन हजारों पर्यटक आउद छन। अमृतसर का नाम वास्वतमा त्यस तालको नाममा राखिएको छ जसको निर्माण गुरू रामदास ने अपने हातले गराएका थिए।
सिक्ख भगवानमा विश्वास नहीं करते। त्यसको लागी गुरू नै सबै कुरा हो। स्वर्ण मंदिरमा प्रवेश गर्न भन्दा पहिले वह मंदिरको सामने सर झुकाउद छन, फेरी खुट्टा धुए पछि सीढिहरुबाट मुख्य मंदिर सम्म जान्छन। सीढियों को साथ-साथ स्वर्णमंदिरसंग जोडिएको सबै घटनाहरु र यसको पूरा इतिहास लेखिएको छ। स्वर्ण मंदिर धेरै नै आकर्षक छ। यसमा रोशनीको सुन्दर व्यवस्था गरिएको छ। सिखहरुको लागी स्वर्ण मंदिर धेरै नै महत्वपुर्ण छ। सिक्खों को अलावा पनि धेरै श्रद्धालु यहां आउद छन। उनीहरुको स्वर्ण मंदिर र सिक्ख धर्ममा अटुट आस्था छ।
हरमंदिर साहब परिसरमा दो बडे़ र कई छोटे-छोटे तीर्थस्थल हो। ये सारे तीर्थस्थल जलाशय को चारै तर्फ फैलिएको छ। यस जलाशयलाई अमृतसर र अमृत तालको नामबाट जानिन्छ। पूरा स्वर्ण मंदिर सफेद पत्थरों बाट बनेको छ र यसको भित्ताहरुमा सुनको को पत्तियों बाट नक्काशी गरिएको छ। हरमंदिर साहबमा पूरे दिन गुरु बानी को स्वर लहरियां गुञिरहन्छ। मंदिर परिसरमा पत्थर का स्मारक टासिएको छ। यह पत्थर जांबाज सिक्ख सैनिकों को श्रद्धाजंलि दिनको लागी टासिएको हो।
जलियांवाला बाग
13 अप्रैल 1919 को यस बागमा एक सभा का आयोजन किया गया था। यह सभा ब्रिटिश सरकारको विरूद्ध थी। यस सभालाई बीचमा नै रोक्नको लागी जनरल डायर ने बाग को एकमात्र रास्ते को अपने सैनिकों को साथ घेरे र भीड़मा अंधाधुंध गोली बारी शुरू कर दी। यस गोलीबारीमा बच्चों, बुढ़ों र महिलाओं समेत लगभग 300 मानिसहरुको ज्यान गयो र 1000 भन्दा धेरै घायल भए। यह घटना को इतिहासको सबभन्दा दर्दनाक घटनाओं मध्ये एक मानिन्छ।
जलियां वाला बाग हत्याकांड इतना भयंकर था कि उस बागमा स्थित कुआं शवहरुबाट पुरै भरिएको थियो। अहिले यसलाई एक सुन्दर पार्कमा परिजर्तन गरिएको छ र यसमा एक संग्राहलय का निर्माण पनि गरेको छ। यसको रेखदेख देखभाल र सुरक्षाको जिम्मेदारी जलियांवाला बाग ट्रस्ट को हो। यहां सुन्दर रुखहरु लगाईएको छ र बगैचा बनाईएको छ। यसमा दुई स्मारक पनि बनाईएको छ। जसमा एक स्मारक रुदै गरेको मूर्तिको छ र दुसरा स्मारक अमर ज्योति छ। बागमा घुमने का समय गर्मियों मा सुबह 9 बजे देखी शाम 6 बजे सम्म र सर्दियों मा सुबह 10 बजे देखी शाम 5 सम्म राखिएको छ।
अन्य दर्शनीय स्थल
गुरुद्वारे
अमृतसरको दक्षिण दिशामा संतोखसर साहब र बिबेसर साहब गुरूद्वार छ। यस मध्ये संतोखसर गुरूद्वारा स्वर्ण मंदिर भन्दा ठुलो छ। महाराजा रणजीत सिंह ने रामबाग पार्कमा एक समर पैलेस बनवाया था। यसको अच्छी देखरेख गरियो जसबाट यह आज पनि सही स्थितिमा छ। यस महलको बाहरी भित्ताहरुमा लाल पत्थर लगाएको छ। यस महललाई अहिले महाराजा रणजीत सिंह संग्राहलयमा परिवर्तन गरिएको छ। यस संग्राहलयमा अनेक चित्रों र फर्नीचर को प्रदर्शित गरिएको छ। यह एक पार्क को बीचमा बनेको छ। यस पार्कलाई धेरै सुन्दर बनाईएको छ। यस पार्कलाई लाहौर को शालीमार बाग जस्तो बनाईएको छ। संग्राहलयमा घूमने का समय सुबह 10 बजे देखी शाम 5 बजे सम्म राखिएको छ। यह सोमवार को बंद रहन्छ।
हाथी गेट मंदिर
प्राचीन हिन्दू मंदिर हाथी गेट क्षेत्रमा स्थित छ। यहां दुर्गीयाना मंदिर छ। यस मंदिरलाई हरमंदिरको तरह बनाईएको छ। यस मंदिरको जलाशयको मध्यमा सुनको परत चढा गर्भ गृह बनेको छ। दुर्गीयाना मंदिरको बिल्कुल पीछे हनुमान मंदिर छ। दंत कथाओं को अनुसार यही वह स्थान छ जहां हनुमान अश्वमेध यज्ञ को घोडे को लव-कुशबाट वापस लेने आए थे र उन दोनों ने हनुमान को परास्त कर दिया था।
खरउद्दीन मस्जिद
यह मस्जिद गांधी गेटको नजदीक हॉल बाजारमा स्थित छ। नमाजको समय यहां धेरै भीड़ हुदछ। यस समय यसको पूरा प्रागंण नमाजियों बाट भरिएको छ। उचित रेखदेखको कारण भारी भीडको बावजूद यसको सुन्दरतामा कुनै कमी आएको छ। यह मस्जिद इस्लामी भवन निर्माण कलाको जिउदो जाग्दो तस्वीर पेश गर्दछ मुख्य रूपबाट यसको भित्ताहरुमा लिखी आयतें। यह बात ध्यान देने योग्य छ कि जलियांवाला बाग सभाको मुख्य वक्ता डॉ सैफउद्दीन किचलू र डॉ सत्यपाल इसी मस्जिदबाट नै सभालाई संबोधित कर रहे थे।
- दुर्गियाना मंदिर
यह हिन्दुओं का धार्मिक स्थल छ, जसको गुम्बदमा सोने तथा चाँदी का आवरण छ।
- जलियाँवाला बाग
वर्ष 1919 मा तत्कालीन ब्रिटिश सरकार ने यसै स्थानमा करीब 2000 भारतीयों का नरसंहार किया था। आज यहाँ उस दुःखद घटनाको याद दिलाता स्मारक खड़ा छ।
- बाबा अटल राय स्तंभ
यह गुरु हरगोविंदसिंहको नौ वर्षीय पुत्र का शहादत स्थल छ।
- तरन तारन
अमृतसरबाट करीब 22 किलोमीटर दूर यस स्थानमा एक ताल छ। ऐसी मान्यता छ कि यसको पानी मा बीमारियों को निको पार्ने ताकत छ।
- राम तीर्थ
यह भगवान रामको पुत्रों लव तथा कुश का जन्म स्थल मानिन्छ।
आसपासको दर्शनीय स्थल
बाघा बोर्डर
बाघा बोर्डर मा हरेक साझ भारतको सीमा सुरक्षा बल र पाकिस्तान रेंजर्स को सैनिक टुकडियां भेला हुन्छन। विशेष मौकाहरुमा मुख्य रूपबाट 14 अगस्त को दिन जब पाकिस्तान का स्वतंत्रता दिवस समाप्त हुदछ र भारतको स्वतंत्रता दिवसको बिहान हुदछ त्यस साझ त्यहा शान्तिको लागी रात्रि जागरण गरिन्छ। उस रात वहां लोगों को एक-दोश्रोसंग मिल्ने अनुमति पनि दिईन्छ। यसको अलावा त्यहा पुरै बर्ष काडे तार, सुरक्षाकर्मी र मुख्य द्वार को अलावा कुछ दिखाई नहीं देता।
खानपान:
अमृतसरको व्यंजन पूरे विश्वमा प्रसिद्ध छ। यहां का बना चिकन, मक्के को रोटी, सरसों का साग र लस्सी धेरै प्रसिद्ध छ। अमृतसर पंजाबमा अस्थित छ। खाने-पीने को शौकीन लोगों को लागी पंजाब स्वर्ग मानिन्छ।
दरबार साहिबको दर्शन गरे पछि अधिकतर श्रद्धालु भीजे भठुर, रसीली जलेबी र अन्य व्यंजनों का आनंद लिनको लागी भरावनको ढाबे मा जान्छन। यहांको स्पेशल थाली पनि धेरै प्रसिद्ध छ। यसको अलावा लारेंस रोड को टिक्की, आलू-पूरी र आलू परांठे धेरै प्रसिद्ध छ। अमृतसरको अमृतसरी कुल्चे धेरै प्रसिद्ध छ। अमृतसरी कुल्चों को लागी सबभन्दा बेहतर जगह मकबूल रोड को ढा़बे हो। यहां केवल दो बजे सम्मको कुल्चे पाईन्छ। पपडी़ चाट र टिक्कीको लागी बृजवासीको पसल प्रसिद्ध छ। यह दूकान कूपर रोडमा अस्थित छ। लारेंस रोडमा बी.बी.डी.ए.वी. गर्ल्स कॉलेज को छेउ शहरको सबभन्दा राम्रो आम पापड़ पाईन्छ। शाकाहारी खाने को साथ-साथ अमृतसर अपने मांसाहारी व्यंजनों को लागी पनि प्रसिद्ध छ। मासंहारी व्यंजनों मा अमृतसरी मछी धेरै प्रसिद्ध छ। यस व्यंजन को चालीस साल पहले चिमन लाल ने तैयार किया था। अब यह व्यंजन अमृतसरको मांसाहारी व्यंजनों को परिचय छ। लारेंस रोडमा सूरजीत चिकन हाऊस अपने भूने हुए चिकन को लागी र कटरा शेर सिंह अपनी अमृतसरी मछी को लागी पूरे अमृतसरमा प्रसिद्ध छ।
बाजार-हाट
अमृतसर का बाजार धेरै राम्रो छ। यहां हरेक प्रकारको देशी र विदेशी कपडे़ पाईन्छ। यह बाजार काफी कुछ लाजपत नगर जस्तो छ। अमृतसरको पुराने शहरको हॉल बाजारको छेउ-छाउको क्षेत्र मुख्यत: कोतवाली क्षेत्रको छेउमा परंपरागत बाजार छ। इन बाजारों को अलावा यहाँ अनेक कटरे पनि छ। यहाँ आभूषणहरु देखी लिएर भान्छा सम्मको सबै सामान पाईन्छ। यह अपने अचारों र पापडों को लागी धेरै प्रसिद्ध छ। पंजाबी पहनावा भी पूरे विश्वमा धेरै प्रसिद्ध छ। खासकर लड़कियों मा पंजाबी सूटको प्रति धेरै चाव रहन्छ। सूटों को अलावा यहाँ पगडी़, सलवार-कमीज, रूमाल र पंजाबी जुताको धेरै मांग छ।
दरबार साहब को बाहर जो बाजार लाग्दछ। त्यहा स्टीलको उच्च गुणवत्ता वाले बर्तन र कृपाण पाईन्छ। कृपाण को सिक्खों मा धेरै पवित्र मानिन्छ। तलवारको मुल्य 125 रू बाट शुरू हुदछ। यि सबैको अलावा यहाँ सिक्ख धर्मसंग जोडिएको किताबें र साहित्य भी प्रचुर मात्रामा पाईन्छ।
स्थिति
यात्रामा लगने वाला समय: रेलमार्ग र सडक मार्गबाट ९ घंटे, वायुमार्गबाट 1 घंटा। यह भारत को बिल्कुल पश्चिम छेउ स्थित छ। यहाँबाट पाकिस्तान केवल 25 किमी. को दूरीमा स्थित छ। राष्ट्रीय राजमार्ग 1 द्वारा करनाल, अम्बाला, खन्ना,जलंधर र लुधियाना होते हुए अमृतसर पुग्न सकिन्छ। दूरी: यह दिल्लीबाट उत्तर पूर्व मा 447 किमी. को दूरीमा अस्थित छ।
अमृतसर जानको लागी सबभन्दा राम्रो समय अक्टूबरबाट मार्च हो
आवागमन
- वायु मार्ग
अमृतसर का राजा सांसी हवाई अड्डा दिल्लीसंग राम्रोसंग जोडिएको छ।
- रेल मार्ग
दिल्लीबाट टाटानगर-जम्मूतवी एक्सप्रैस र गोल्डन टेम्पल मेल द्वारा सजिलो संग अमृतसर रेलवे स्टेशन पुग्न सकिन्छ।
- सडक मार्ग
अपनी कारबाट पनि ग्रैंड ट्रंक रोड द्वारा सजिलो संग अमृतसर पुग्न सकिन्छ। बीचमा विश्राम गर्नको लागी रास्ते मा सागर रत्ना, लक्की ढाबा र हवेली अच्छे रेष्टुरा छ। यहाँ रूककर कुछ देर आराम गर्न सकिन्छ र खाने का आनंद भी लिन सकिन्छ। यसको अलावा दिल्लीके कश्मीरी गेट बस अड़ाबाट पनि अमृतसरको लाग्द छ।
पहुंच
- विमान स्थलबाट शहरको दूरी करीब 11 किलोमीटर छ, जसलाई तय गर्न 15 मिनटको समय लाग्दछ।
- अक्टूबरबाट मार्च सम्मको समय यस शहरको भ्रमणको लागी उपयुक्त छ।