आवर्त सारणी

आवर्त सारणीका जनक माडलीव

आवर्त सारणी अथवा तत्वहरूको आवर्त सारणी रासायनिक तत्वहरूलाई तिनको संगत विशेषताहरूका साथ एउटा सारणीका रूपमा दर्शाउने एउटा व्यवस्था हो। वर्तमान आवर्त सारणीमा ११७ ज्ञात तत्व सम्मिलित छन्। रूसी रसायन-शास्त्री माडलीफ (सही उच्चारण- मेन्देलेयेव)ले सन १८६९मा आवर्त नियम प्रस्तुत गरे। यसका अनुसार,

"तत्वहरूका भौतिक र रासायनिक गुण तिनको परमाणुभारहरूका आवर्तफलन हुन्छन्।"

अर्थात यदि तत्वहरूलाई परमाणु भारका वृद्धिक्रममा राखियो भनें त्यो तत्व जसको गुण समान हुन्छन् एउटा निश्चित अवधिका पछि आउँछन्। माडलीवले यस सारणीका सहारे तत्वहरूका भौतिक एवं रासायनिक गुणहरूका आवर्ती हुनेका पहलूलाई प्रदर्शित गर्ने प्रयत्न गरे। १८१५देखि १९१३सम्म यसमा धेरै सुधार भए ताकि नयाँ आविष्कृत तत्वहरूलाई उचित स्थान दिन सकियोस् र सारणी नयाँ जानकारीहरूका अनुरूप हो। रसायन शास्त्रीहरूका लागि आवर्त सारणी अत्यन्त महत्वपूर्ण एवं उपयोगी हो। यसका कारण कम तत्वहरूका गुणधर्महरूलाई नैं याद राख्नाले काम चल्छ किनभनें आवर्त सारणीमा कुनै समूह (उर्ध्वाधर पंक्ति) वा कुनै आवर्त (क्षैतिज पंक्ति)मा गुणधर्म एउटा निश्चित क्रमदेखि एवं तर्कसम्मत तरिकाले बदल्दछन्।

तत्वहरूका परमाणु भारका वृद्धि क्रममा क्रमबद्ध गर्नमा क्षैतिज पंक्तिहरू प्राप्त हुन्छन् जसलाई आवर्त भन्दछन्। आवर्त नियमका अनुसार तत्वहरूलाई परमाणु भारका वृद्धि क्रममा क्षैतिज पंक्तिहरूमा सजाउनमा सामन गुण भएका तत्व एउटा नैं उर्ध्वाधर कालममा उपस्थित रहन्छन्। यी उर्ध्वाधर कालमका वर्ग भन्दछन्। मडलीफको आवर्त सारणीमा कुल ८ वर्ग थिए किनभनें त्यस समय निष्क्रिय ग्यासको खोज भएको थिएन। पछि निष्क्रिय ग्यासको खोजका पश्चात आधुनिक आवर्त सारणीमा ९ औं वर्गलाई सामिल गरिएको हो। यस ९ औं वर्गलाई ० (शून्य वर्ग) भन्दछन्। वर्ग एकदेखि आठौं वर्गलाई रोमन अक्षर I, II, III, IV, V, VI, VII तथा VIII द्वारा प्रदर्शित गरिन्छ। नवहरू वर्गलाई ० द्वारा प्रदर्शित गरिन्छ। यसका विकासका अन्तिम चरणमा राग, वर्नर, बोहर र बरी आदि वैज्ञानिकहरूले आवर्त सारणीको आधुनिकतम रूप बनाए जुन वर्तमानसम्म चलनमा हो। यिनले माडेलिवको आवर्त सारणीमा उपस्थित श्रेणिहरूलाई खत्म गरे तथा वर्गोको संख्यालाई ९देखि बढाएर १८ गरे। यसका पछि पनि हाइड्रोजनको दुइ स्थानहरूमा हुनु र लेथेनाइड र एक्टीनाइड तत्वहरूलाई सारणीमा स्थान न हुनु दुइ मुख्य दोष अबसम्म छन्।

समूह एवं आवर्त

आवर्त सारणीका उर्ध्व पंक्तिहरूलाई समूह भनिन्छ। तत्वहरूका वर्गीकरणको दृष्टिदेखि समूहहरूलाई सबैभन्दा महत्वपूर्ण मानिन्छ। केही समूहहरूमा, तत्व समान गुण दर्शा्दछन्. यी समूहहरूका नाम क्षारीय तत्व, क्षारीय पार्थिव धातु, छलोजेन, निक्टोजेन, चाल्कोजेन र अक्रिय ग्यास। आवर्त सारणीका क्षैतिज पंक्तिहरूलाई आवर्त भन्दछन्. तर पनि तत्वहरूका वर्गीकरणमा समूह अधिक महत्वपूर्ण मानिन्छन्, फेरि आवर्त सारणीमा धेरै स्थल यस्ता हुन्छन् जहां आवर्तको महत्व अधिक हुन जान्छ। उदाहरणका रूपमा डी-ब्लक वा संक्रमण धातुहरू र एफ-ब्लकलाई लिन सकिन्छ।

रासायनिक तत्व

निम्नलिखित सूचीमा सबै रासायनिक तत्वहरूलाई तिनको परमाणु संख्या कबढ्दै क्रममा रखिएको छ-

रासायनिक तत्व

निम्नलिखित सूचीमा सबै रासायनिक तत्वहरूलाई तिनका परमाणु संख्या बढदो क्रममा राखिएको छ-

प.सं. -- तत्वको हिन्दी नाम -- प्रतीक -- अङ्ग्रेजी नाम

1 -- उदजन—उ/H -- Hydrogen
2 -- हिलियम—He—Helium
3 -- लिथियम—Li—Lithium
4 -- बेरिलियम—Be—Beryllium
5 -- बोरोन् -- B -- Boron
6 -- कार्बन—C -- Carbon
7 -- नाइट्रोजन—N -- Nitrogen
8 -- अक्सिजन—O -- Oxygen
9 -- फ्लोरीन -- F -- Fluorine
10—नियोन -- Ne—Neon
11—सोडियम—Na—Sodium (ल्याटिन शब्द 'Natrium' बाट)
12—म्याग्नेशियम—Mg—Magnesium
13—एल्युमिनियम—Al—Aluminium
14—सिलिकन—Si—Silicon
15—फस्फोरस—P -- Phosphorus
16—गन्धक—S -- Sulfur
17—क्लोरीन -- Cl—Chlorine
18—और्गन—Ar—Argon
19—पोटैशियम—K -- Potassium (जर्मन भाषाका शब्द 'Kalium' बाट)
20—कैल्शियम—Ca—Calcium
21—स्काण्डियम—Sc—Scandium
22—टाइटानियम—Ti—Titanium
23—वनेडियम—V -- Vanadium
24—क्रोमियम—Cr—Chromium
25—मैंगनीज -- Mn—Manganese
26—फलाम -- Fe—Iron (ल्याटिन शब्द 'Ferrum' बाट)
27—कोबाल्ट -- Co—Cobalt
28—निकेल -- Ni—Nickel
29—ताम्र -- Cu—Copper (ल्याटिन शब्द 'Cuprum' बाट)
30—जस्ता -- Zn—Zinc
31—गैलियम—Ga—Gallium
32—जर्मेनियम—Ge—Germanium
33—आर्सेनिक -- As—Arsenic
34—सेलेनियम—Se—Selenium
35—ब्रोमिन -- Br—Bromine
36—क्रिप्टन—Kr—Krypton
37—रुबिडियम—Rb—Rubidium
38—स्ट्रोन्सियम—Sr—Strontium
39—इत्रियम—Y -- Yttrium
40—जर्कोनियम—Zr—Zirconium
41—नायोबियम—Nb—Niobium
42—मोलिब्डेनम—Mo—Molybdenum
43—टेक्निशियम—Tc—Technetium
44—रुथेनियम—Ru—Ruthenium
45—रोडियम—Rh—Rhodium
46—पलाडियम—Pd—Palladium
47—चाँदी -- Ag—Silver (ल्याटिन शब्द 'Argentum' बाट)
48—काडमियम—Cd—Cadmium
49—इण्डियम—In—Indium
50—त्रपु -- Sn—Tin (ल्याटिन शब्द 'Stannum' बाट)
51—एन्टिमोनी -- Sb—Antimony (ल्याटिन शब्द ' Stibium' बाट)
52—टेलुरियम—Te—Tellurium
53—आयोडिन -- I -- Iodine
54—जेनान -- Xe—Xenon
55—सीजियम—Cs—Caesium
56—बेरियम—Ba—Barium
57—लाञ्थनम—La—Lanthanum
58—सेरियम—Ce—Cerium
59—प्रासियोडाइमियम—Pr—Praseodymium
60—नियोडाइमियम—Nd—Neodymium
61—प्रोमेथियम—Pm—Promethium
62—सैमरियम—Sm—Samarium
63—युरोपियम—Eu—Europium
64—ग्याडोलिनियम—Gd—Gadolinium
65—टर्बियम—Tb—Terbium
66—डिस्प्रोसियम—Dy—Dysprosium
67—होल्मियम—Ho—Holmium
68—अर्बियम—Er—Erbium
69—थुलियम—Tm—Thulium
70—यिट्टरबियम—Yb—Ytterbium
71—लुटेटियम—Lu—Lutetium
72—हाफ्नियम—Hf—Hafnium
73—टाण्टलम—Ta—Tantalum
74—टंग्स्टन—W -- Tungsten (जर्मन भाषाका शब्द 'Wolfram' बाट))
75—रेनियम—Re—Rhenium
76—अस्मियम—Os—Osmium
77—इरिडियम—Ir—Iridium
78—प्लाटिनम—Pt—Platinum
79—सोना -- Au—Gold (ल्याटिन शब्द 'Aurum' बाट)
80—पारा -- Hg—Mercury (ल्याटिन शब्द 'Hydragyrum' बाट)
81—थैलियम—Tl—Thallium
82—सीसा -- Pb—Lead (ल्याटिन शब्द 'Plumbum' बाट)
83—बिस्मथ—Bi—Bismuth
84—पोलोनियम—Po—Polonium
85—एस्टाटिन -- At—Astatine
86—रेडन—Rn—Radon
87—फ्रान्सियम—Fr—Francium
88—रेडियम—Ra—Radium
89—एक्टिनियम—Ac—Actinium
90—थोरियम—Th—Thorium
91—प्रोटैक्टीनियम—Pa—Protactinium
92—युरेनियम—U -- Uranium
93—नेप्ट्यूनियम—Np—Neptunium
94—प्लूटोनियम—Pu—Plutonium
95—अमेरिशियम—Am—Americium
96—क्यूरियम—Cm—Curium
97—बर्केलियम—Bk—Berkelium
98—कैलीफोर्नियम—Cf—Californium
99—आइन्स्टाइनियम—Es—Einsteinium
100—फर्मियम—Fm—Fermium
101—मेण्डेलीवियम—Md—Mendelevium
102—नोबेलियम—No—Nobelium
103—लरेंशियम—Lr—Lawrencium
104—रथरफोर्डियम—Rf—Rutherfordium
105—डब्नियम—Db—Dubnium
106—सीबोर्गियम—Sg—Seaborgium
107—बोरियम—Bh—Bohrium
108—हसियम—Hs—Hassium
109—मेइट्नेरियम—Mt—Meitnerium
110—डार्म्स्टेडशियम—Ds—Darmstadtium
111—रन्टजैनियम—Rg—Roentgenium
112—उनउनबियम—Uub—Copernicium
113—उनउनट्रियम—Uut—Ununtrium
114—उनउनक्वाडृयम—Uuq—Ununquadium
115—उनउनपैन्शियम—Uup—Ununpentium
116—उनउनहैक्षियम—Uuh—Ununhexium
117—उनउनसैप्क्षियम—Uus—Ununseptium
118—उनउनऔक्षियम—Uuo—Ununoctium

वाह्य सूत्र

• आवर्त सारणी एवं तत्वहरूको वर्णन ( हिन्दीमा )
• कमालको आवर्त सारणी (जागरण)

समूह →	१	२	३	४	५	६	७	८	९	१०	११	१२	१३	१४	१५	१६	१७	१८
↓ आवर्त
१	१ H																	२ He
2	३ Li	४ Be											५ B	६ C	७ N	८ O	९ F	१० Ne
३	११ Na	१२ Mg											१३ Al	१४ Si	१५ P	१६ S	१७ Cl	१८ Ar
४	१९ K	२० Ca	२१ Sc	२२ Ti	२३ V	२४ Cr	२५ Mn	२ ६ Fe	२७ Co	२८ Ni	२९ Cu	३० Zn	३१ Ga	३२ Ge	३३ As	३४ Se	३५ Br	३७ Kr
५	३७ Rb	३८ Sr	३९ Y	४० Zr	४१ Nb	४२ Mo	४३ Tc	४४ Ru	४५ Rh	४६ Pd	४७ Ag	४८ Cd	४९ In	५० Sn	५१ Sb	५२ Te	५३ I	५४ Xe
६	५५ Cs	५६ Ba	*	७२ Hf	७३ Ta	७४ W	७५ Re	७६ Os	७७ Ir	७८ Pt	७९ Au	८० Hg	८१ Tl	८२ Pb	८३ Bi	८४ Po	८५ At	८६ Rn
७	८७ Fr	८८ Ra	**	१०४ Rf	१०५ Db	१०६ Sg	१०७ Bh	१०८ Hs	१०९ Mt	११० Ds	१११ Rg	११२ Uub	११३ Uut	११४ Uuq	११५ Uup	११६ Uuh	११७ Uus	११८ Uuo
* ल्यान्थेनाइड				५७ La	५८ Ce	५९ Pr	६० Nd	६१ Pm	६२ Sm	६३ Eu	६४ Gd	६५ Tb	६६ Dy	६७ Ho	६८ Er	६९ Tm	७० Yb	७१ Lu
** ऐक्टिनाइड				८९ Ac	९० Th	९१ Pa	९२ U	९३ Np	९४ Pu	९५ Am	९६ Cm	९7 Bk	९८ Cf	९९ Es	१०० Fm	१०१ Md	१०२ No	१०३ Lr

आवर्त सारणीको यस प्रचलित प्रबन्धमा ल्यान्थेनाइड र ऐक्टिनाइडको अन्य धातुहरू भन्दा अलग राखिएको छ। विस्तृत र अति-विस्तृत आवर्त सारणीहरूमा f-ब्लक र g-ब्लक धातुहरू लाई पनि एक साथ प्रबन्धित गरिन्छ।

पेरियोडिक तालिकामा तत्त्वहरूका श्रेणीहरू धातु उपधातुहरू अधातु क्षारीय धातुहरू अल्कालाइन अर्थ धातुहरू इन्नर ट्रान्जिसनल धातुहरू सन्धिगत तत्व अन्य धातु अन्य अधातु ह्यालोजन्स आदर्श ग्याँस ल्यान्थेनाइड्स ऐक्टिनाइड्स
परमाणु क्रमंङ्क रङ्ग स्तरीय ताप तथा चापमा अवस्थालाई दर्शाउछन् (0 °C and 1 atm) ठोस तरल ग्याँस	किनाराले प्राकृतिक उपस्थिति दर्शाउछन् आदिम तत्वहरू प्राकृतिक रूपमा रेडियो एक्टिभ कृत्रिम अनान्वेषण हुन बाँकी त