"कर्म" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
Content deleted Content added
कुनै सम्पादन सारांश छैन
सा रोबोट: रिडाइरेक्टहरू मिलाउँदै
पङ्क्ति १: पङ्क्ति १:
साधारण बोलचालको भाषामा '''कर्म'''को अर्थ हुन्छ 'क्रिया'। [[व्याकरण]]मा क्रिया भन्नाले निष्पाद्यमान फलको आश्रयलाई कर्म भन्छन्। "राम घर जान्छ' यस उदाहरणमा "घर" गमन क्रियाको फलको आश्रय हुने नाताले "जानु क्रिया'लाई कर्म मानिन्छ।
साधारण बोलचालको भाषामा '''कर्म'''को अर्थ हुन्छ 'क्रिया'। [[व्याकरण]]मा क्रिया भन्नाले निष्पाद्यमान फलको आश्रयलाई कर्म भन्छन्। "राम घर जान्छ' यस उदाहरणमा "घर" गमन क्रियाको फलको आश्रय हुने नाताले "जानु क्रिया'लाई कर्म मानिन्छ।


[[दर्शन]]मा '''कर्म''' एक विशेष अर्थमा प्रयुक्त हुन्छ। जे पनि मनुष्यले गर्छ जसबाट कुनै फल उत्पन्न हुन्छ। यो फल शुभ, अशुभ अथवा दुवैभन्दा भिन्न हुन्छ। फलको यो रूप क्रिया द्वारा स्थिर हुन्छ। [[दान]] शुभ कर्म हो र हिंसा अशुभ कर्म हो। यहाँ कर्म शब्द क्रिया र फल दुवैको लागि प्रयुक्त हुन्छ्स्। यो कुरा यस भावनामा आधारित छ कि क्रिया सर्वदा फलसँग संलग्न हुन्छ। क्रियाबाट फल अवश्य उत्पन्न हुन्छ। यहाँ ध्यान राख्नु पर्छ कि शरीरका स्वाभाविक क्रियाहरू यसमा समावेश छैनन्। आँखाका पलकहरू उठ्नु, बन्द हुनु (आँखा झिम्क्याउनु) पनि क्रिया हो, तर यसले फल उत्पन्न हुँदैन। दर्शनको सीमामा यस प्रकारको क्रियाको कुनै महत्व यसैले छैन कि त्यो क्रिया मनद्वारा प्रेरित हुँदैन। उक्त सामान्य नियम मनद्वारा प्रेरित क्रियाहरूमा नै लागू हुन्छ। जानेर कसैलाई दान दिनु अथवा कुनैको वध गर्नु नै सार्थक हो। तर अनजानमा कसैलाई उपकार गर्न अथवा कसैलाई हानि पुर्‍याउनु के कर्मको उक्तपरिधिमा आउँदैन? कानूनमा भनिन्छ कि नियमको अज्ञानतामा मनुष्यलाई क्रियाको फलबाट बचाउन सकिंदैन। [[श्रीमद्भगवद्गीता|गीता]]मा पनि भनिएको कि कर्मका शुभ अशुभ फललाई अवश्य भोग्नु पर्दछ, त्यसबाट छुटकारा मिल्दैन। यस स्थितिमा जानी नजानी गरेका क्रियाका शुभ वा अशुभ फल हुन्छन् नैं। अनजानमा गरेका क्रियाहरूको बारेमा केवल यति नै भनिन्छ कि अज्ञान कर्ताको दोष हो र त्यस दोषको लागि कर्ता नै उत्तरदायी हुन्छ। कर्ताको क्रियामा प्रवृत्त हुन अघि पहिला क्रियासित सम्बन्धित सबै कुराहरूको ठेगाना लगाउनु पर्छ। स्वाभाविक क्रियाहरूसित अज्ञानमा गरेका क्रियाहरूमा भेद केवल यति हो कि स्वाभाविक क्रियाहरू बिना मनको सहायताले आफै हुन्छन् अनि अज्ञानप्रेरित क्रियाहरू आफै हुँदैनन् यसमा मनको हात हुन्छ। नचाहे पनि आँखा झिम्कन्छ, तर नचाही भएका अज्ञानमा कुनै क्रिया गर्न सकिन्न। क्रियाको परिणाम क्रियाको उद्देश्य भन्दा भिन्न हुन्छ, फेरि पनि यो आवश्यक हुँदैन कि क्रिया गरियोस्। अत: कर्मको परिधिमा ती क्रियाहरू र फल आउँछन् जुन स्वाभाविक क्रियाहरू भन्दा भिन्न हुन्छन्।
[[दर्शनशास्त्र|दर्शन]]मा '''कर्म''' एक विशेष अर्थमा प्रयुक्त हुन्छ। जे पनि मनुष्यले गर्छ जसबाट कुनै फल उत्पन्न हुन्छ। यो फल शुभ, अशुभ अथवा दुवैभन्दा भिन्न हुन्छ। फलको यो रूप क्रिया द्वारा स्थिर हुन्छ। [[दान]] शुभ कर्म हो र हिंसा अशुभ कर्म हो। यहाँ कर्म शब्द क्रिया र फल दुवैको लागि प्रयुक्त हुन्छ्स्। यो कुरा यस भावनामा आधारित छ कि क्रिया सर्वदा फलसँग संलग्न हुन्छ। क्रियाबाट फल अवश्य उत्पन्न हुन्छ। यहाँ ध्यान राख्नु पर्छ कि शरीरका स्वाभाविक क्रियाहरू यसमा समावेश छैनन्। आँखाका पलकहरू उठ्नु, बन्द हुनु (आँखा झिम्क्याउनु) पनि क्रिया हो, तर यसले फल उत्पन्न हुँदैन। दर्शनको सीमामा यस प्रकारको क्रियाको कुनै महत्व यसैले छैन कि त्यो क्रिया मनद्वारा प्रेरित हुँदैन। उक्त सामान्य नियम मनद्वारा प्रेरित क्रियाहरूमा नै लागू हुन्छ। जानेर कसैलाई दान दिनु अथवा कुनैको वध गर्नु नै सार्थक हो। तर अनजानमा कसैलाई उपकार गर्न अथवा कसैलाई हानि पुर्‍याउनु के कर्मको उक्तपरिधिमा आउँदैन? कानूनमा भनिन्छ कि नियमको अज्ञानतामा मनुष्यलाई क्रियाको फलबाट बचाउन सकिंदैन। [[श्रीमद्भगवद्गीता|गीता]]मा पनि भनिएको कि कर्मका शुभ अशुभ फललाई अवश्य भोग्नु पर्दछ, त्यसबाट छुटकारा मिल्दैन। यस स्थितिमा जानी नजानी गरेका क्रियाका शुभ वा अशुभ फल हुन्छन् नैं। अनजानमा गरेका क्रियाहरूको बारेमा केवल यति नै भनिन्छ कि अज्ञान कर्ताको दोष हो र त्यस दोषको लागि कर्ता नै उत्तरदायी हुन्छ। कर्ताको क्रियामा प्रवृत्त हुन अघि पहिला क्रियासित सम्बन्धित सबै कुराहरूको ठेगाना लगाउनु पर्छ। स्वाभाविक क्रियाहरूसित अज्ञानमा गरेका क्रियाहरूमा भेद केवल यति हो कि स्वाभाविक क्रियाहरू बिना मनको सहायताले आफै हुन्छन् अनि अज्ञानप्रेरित क्रियाहरू आफै हुँदैनन् यसमा मनको हात हुन्छ। नचाहे पनि आँखा झिम्कन्छ, तर नचाही भएका अज्ञानमा कुनै क्रिया गर्न सकिन्न। क्रियाको परिणाम क्रियाको उद्देश्य भन्दा भिन्न हुन्छ, फेरि पनि यो आवश्यक हुँदैन कि क्रिया गरियोस्। अत: कर्मको परिधिमा ती क्रियाहरू र फल आउँछन् जुन स्वाभाविक क्रियाहरू भन्दा भिन्न हुन्छन्।


<includeonly>क्रिया र फलको सम्बन्ध [[कार्य-कारण-भाव]]को अटूट नियममा आधारित हो। यदि कारण विद्यमान हो त कार्य अवश्य हुनेछ। यो प्राकृतिक नियम आचरणको क्षेत्रमा पनि सत्य हो। अत: भनिन्छ कि क्रियाको कर्ता फलको अवश्य भोक्ता हुन्छ। बौद्धोंले कर्ताको क्षणिक माना हो तर यस नियमको चरितार्थ गर्नको लागि उनी क्षणसंतानमा एक प्रकारको एकरूपता मानते भएका भन्छन्ं कि एक व्यक्तिको संतान दोस्रो व्यक्तिको संतान से भिन्न हो। क्षणभेद होने भन्दा पनि व्यक्तित्वमा भेद हुँदैन; अत: व्यक्ति पूर्वनिष्पादित क्रियाको उत्तर कालमा भोग करता नै हो। यिद हामी यो न मानें त भन्न पडेगा कि कुनै दोस्रोको द्वाराको गई क्रियाको फलको कुनै दोस्रो भोगता हो जुन तर्क विरुद्ध हो। यदि यस नियममा पूर्ण आस्था हो त तर्क हामीलाई यसको एक अन्य निष्कर्षको पनि स्वीकार गर्नको लागि बाध्य गर्छ। यदि सबै क्रियाओंको फल भोगना पर्दछ त उनी क्रियाओंको के हुनेछ जसको फल भोगनेको पहिले नै कर्ता मरछ? या त हामीलाई कर्मको सिद्धांतलाई छोडन हुनेछ या फिर, मानना हुनेछ कि कर्ता हैन मरता, त्यो केवल शरीरको बदल दिइन्छ। भारतीय विचारकोंले एक स्वर से दोस्रो पक्ष नै स्वीकार गरेको छ। उनी भन्छन्ं कि मरन शरीरको स्वाभाविक कर्म हो, तर भोगको लागि यो आवश्यक छैन कि त्यहि शरीर भोगे जसले क्रियाको हो। भोक्ता अलग हो र त्यो कर्मफलको भोग गर्नको लागि दोस्रो शरीर धारण गर्छ। यसैको पुनर्जन्मवाद भन्छन्ं। मृत्यु शरीरको आनुषंगिक स्वाभाविक क्रिया हो जसको कर्ममा कुनै प्रभाव हुँदैन। अत: कर्मको सिद्धांतलाई पुनर्जन्म से अलग गरेर हैन राखयो जा सकता।
<includeonly>क्रिया र फलको सम्बन्ध [[कार्य-कारण-भाव]]को अटूट नियममा आधारित हो। यदि कारण विद्यमान हो त कार्य अवश्य हुनेछ। यो प्राकृतिक नियम आचरणको क्षेत्रमा पनि सत्य हो। अत: भनिन्छ कि क्रियाको कर्ता फलको अवश्य भोक्ता हुन्छ। बौद्धोंले कर्ताको क्षणिक माना हो तर यस नियमको चरितार्थ गर्नको लागि उनी क्षणसंतानमा एक प्रकारको एकरूपता मानते भएका भन्छन्ं कि एक व्यक्तिको संतान दोस्रो व्यक्तिको संतान से भिन्न हो। क्षणभेद होने भन्दा पनि व्यक्तित्वमा भेद हुँदैन; अत: व्यक्ति पूर्वनिष्पादित क्रियाको उत्तर कालमा भोग करता नै हो। यिद हामी यो न मानें त भन्न पडेगा कि कुनै दोस्रोको द्वाराको गई क्रियाको फलको कुनै दोस्रो भोगता हो जुन तर्क विरुद्ध हो। यदि यस नियममा पूर्ण आस्था हो त तर्क हामीलाई यसको एक अन्य निष्कर्षको पनि स्वीकार गर्नको लागि बाध्य गर्छ। यदि सबै क्रियाओंको फल भोगना पर्दछ त उनी क्रियाओंको के हुनेछ जसको फल भोगनेको पहिले नै कर्ता मरछ? या त हामीलाई कर्मको सिद्धांतलाई छोडन हुनेछ या फिर, मानना हुनेछ कि कर्ता हैन मरता, त्यो केवल शरीरको बदल दिइन्छ। भारतीय विचारकोंले एक स्वर से दोस्रो पक्ष नै स्वीकार गरेको छ। उनी भन्छन्ं कि मरन शरीरको स्वाभाविक कर्म हो, तर भोगको लागि यो आवश्यक छैन कि त्यहि शरीर भोगे जसले क्रियाको हो। भोक्ता अलग हो र त्यो कर्मफलको भोग गर्नको लागि दोस्रो शरीर धारण गर्छ। यसैको पुनर्जन्मवाद भन्छन्ं। मृत्यु शरीरको आनुषंगिक स्वाभाविक क्रिया हो जसको कर्ममा कुनै प्रभाव हुँदैन। अत: कर्मको सिद्धांतलाई पुनर्जन्म से अलग गरेर हैन राखयो जा सकता।

००:११, २ जुलाई २०१४ जस्तै गरी पुनरावलोकन

साधारण बोलचालको भाषामा कर्मको अर्थ हुन्छ 'क्रिया'। व्याकरणमा क्रिया भन्नाले निष्पाद्यमान फलको आश्रयलाई कर्म भन्छन्। "राम घर जान्छ' यस उदाहरणमा "घर" गमन क्रियाको फलको आश्रय हुने नाताले "जानु क्रिया'लाई कर्म मानिन्छ।

दर्शनमा कर्म एक विशेष अर्थमा प्रयुक्त हुन्छ। जे पनि मनुष्यले गर्छ जसबाट कुनै फल उत्पन्न हुन्छ। यो फल शुभ, अशुभ अथवा दुवैभन्दा भिन्न हुन्छ। फलको यो रूप क्रिया द्वारा स्थिर हुन्छ। दान शुभ कर्म हो र हिंसा अशुभ कर्म हो। यहाँ कर्म शब्द क्रिया र फल दुवैको लागि प्रयुक्त हुन्छ्स्। यो कुरा यस भावनामा आधारित छ कि क्रिया सर्वदा फलसँग संलग्न हुन्छ। क्रियाबाट फल अवश्य उत्पन्न हुन्छ। यहाँ ध्यान राख्नु पर्छ कि शरीरका स्वाभाविक क्रियाहरू यसमा समावेश छैनन्। आँखाका पलकहरू उठ्नु, बन्द हुनु (आँखा झिम्क्याउनु) पनि क्रिया हो, तर यसले फल उत्पन्न हुँदैन। दर्शनको सीमामा यस प्रकारको क्रियाको कुनै महत्व यसैले छैन कि त्यो क्रिया मनद्वारा प्रेरित हुँदैन। उक्त सामान्य नियम मनद्वारा प्रेरित क्रियाहरूमा नै लागू हुन्छ। जानेर कसैलाई दान दिनु अथवा कुनैको वध गर्नु नै सार्थक हो। तर अनजानमा कसैलाई उपकार गर्न अथवा कसैलाई हानि पुर्‍याउनु के कर्मको उक्तपरिधिमा आउँदैन? कानूनमा भनिन्छ कि नियमको अज्ञानतामा मनुष्यलाई क्रियाको फलबाट बचाउन सकिंदैन। गीतामा पनि भनिएको कि कर्मका शुभ अशुभ फललाई अवश्य भोग्नु पर्दछ, त्यसबाट छुटकारा मिल्दैन। यस स्थितिमा जानी नजानी गरेका क्रियाका शुभ वा अशुभ फल हुन्छन् नैं। अनजानमा गरेका क्रियाहरूको बारेमा केवल यति नै भनिन्छ कि अज्ञान कर्ताको दोष हो र त्यस दोषको लागि कर्ता नै उत्तरदायी हुन्छ। कर्ताको क्रियामा प्रवृत्त हुन अघि पहिला क्रियासित सम्बन्धित सबै कुराहरूको ठेगाना लगाउनु पर्छ। स्वाभाविक क्रियाहरूसित अज्ञानमा गरेका क्रियाहरूमा भेद केवल यति हो कि स्वाभाविक क्रियाहरू बिना मनको सहायताले आफै हुन्छन् अनि अज्ञानप्रेरित क्रियाहरू आफै हुँदैनन् यसमा मनको हात हुन्छ। नचाहे पनि आँखा झिम्कन्छ, तर नचाही भएका अज्ञानमा कुनै क्रिया गर्न सकिन्न। क्रियाको परिणाम क्रियाको उद्देश्य भन्दा भिन्न हुन्छ, फेरि पनि यो आवश्यक हुँदैन कि क्रिया गरियोस्। अत: कर्मको परिधिमा ती क्रियाहरू र फल आउँछन् जुन स्वाभाविक क्रियाहरू भन्दा भिन्न हुन्छन्।


बाहिरी कडिहरू