ललित त्रिपुरा सुन्दरी

ललितत्रिपुरसुन्दरीलाई नेपाली साहित्यको प्रथम स्रष्टाका रूपमा चिनिन्छ। उनी एउटी रानी, राजमाता, शासक, समाजसेवी, र स्रष्टा हुन्। उनी नेपालका राजा श्री ५ रणबहादुर शाह की कान्छी पत्नी हुन्।

जन्म

उनी संवत् १८५० सालमा जन्मेकी थिइन् । कुनै कुनै इतिहासकारले उनी बगाले थापाकी छोरी थिइन् भनेका छन् तर उनी कसकी छोरी हुन् भन्ने कुराको कसैले किटान गरेको पाईंदैन।

जीवन

ललितत्रिपुरसुन्दरीको विवाह श्री ५ रणबहादुर शाहसँग १८६२ साल फागुन २६ गते भएको थियो। त्यतिबेला रणबहादुर शाह भर्खर कासीबाट नेपाल फर्केका थिए । यिनको बिहेका प्रसङ्गमा इतिहासकारमध्ये कसैकसैले भनेका पनि छन् "रानी ललितत्रिपुरसुन्दरीको रजस्वला नहुँदै बिहे भएको थियो र रजस्वला नहुँदै यिनका पतिको निधन भएको थियो"।

समाजसेवाहरू

त्रिपुरेश्वर मन्दिर

रानी ललितत्रिपुरसुन्दरीले काठमाडौंमा त्रिपुरेश्वर मन्दिरको स्थापना गराएकी थिइन् । त्यही मन्दिरको रानी ललितत्रिपुरसुन्दरीले सो मन्दिर संवत् १८७४ देखि बनाउन लगाएकी थिइन् र १८७७ सालमा सो मन्दिरको निर्माण भएको थियो ।

वाग्मतीको पुल

संवत् १८६७ मार्ग शुक्ल एकादशी बिहीबार रानी आफैले वाग्मतीको पुलको शिलान्यास गरेकी थिइन्। यस पुलको निर्माण सम्पन्नचाहिँ संवत् १८६८ चैत कृष्ण सप्तमी बिहीबारको दिन भएको थियो ।

धरहरा

ललितत्रिपुरसुन्दरीले १८८२ सालमा गजुरसहितको धरहरा बनाएकी थिइन् । राजधर्म, जगदम्बा प्रकाशन -२०१९ का अनुसार ललितत्रिपुरसुन्दरीले बनाएको धरहराको अभिलेख यस प्रकार छ, "स्वस्तिश्री सम्वत् १८८२ साल मिति चैत्र सुदि १२ रोज ४ वैशाख महिनाका दिन ९ जांदा श्रीमन्महाराजाधिराज पट्टराज्ञी श्री श्री श्रीमल्ललित त्रिपुरसुन्दरी देवीले यो धरहरा बनाउनु भै तैयार गरी गजुर चढाउनुभयाको हो ।। शुभम्"

सुनधारा

सुनधाराको निर्माण ललितत्रिपुरसुन्दरीले गराएकी हुन्। सुनधाराको धातुको मकरमुखाकृतिमा यस्तो लेखिएको छः स्वस्तीश्री सम्वत् १८८५ साल मिति फाल्गुण वदि ७ रोज ५ का दिन श्री ५ महारानी ललितत्रिपुरसुन्दरी देवीले यो धारो बनाई श्रीकृष्णार्पण गर्नुभयो शुभम् ।

भाषा साहित्य

ललितत्रिपुरसुन्दरीले संस्कृत र नेपाली भाषामा कविता लेखिन् । नेपाली भाषा साहित्यकी प्रथम नारीस्रष्टा ललितत्रिपुरसुन्दरीले महाभारतको शान्तिपर्वान्तर्गको राजधर्म अनुशासनपर्वलाई संस्कृतभाषाबाट १८८१ सालमा नेपालीभाषामा अनुवाद गरिन् । ललितत्रिपुरसुन्दरीद्वारा लिखित राजधर्म नइ प्रकाशनले पुन: प्रकाशनमा ल्याएको छ । 'राजधर्म' २०१९ सालमा जगदम्बा प्रकाशनले प्रकाशनमा ल्याएको थियो । तर त्यति बेला ग्रन्थलेखकको नाउँलाई प्रस्ट्याइएको थिएन । यस ग्रन्थलाई नइ प्रकाशनले २०६४ सालमा प्रकाशनमा ल्याएको हो । यो ग्रन्थ ७२६ पानामा आधारित छ । 'राजधर्म' नामक ग्रन्थमा प्रथम नारीस्रष्टा ललितत्रिपुरसुन्दरीको जीवनी पनि आबद्ध छ । ललितत्रिपुरसुन्दरीका व्यक्तित्वका विविध पाटाका विषयमा योगी नरहरिनाथ, मदनमणि दीक्षित, सत्यमोहन जोशी, श्यामदास वैष्णव, ईश्वरवल्लभ, गोविन्द भट्ट, मोदनाथ प्रश्रित, बालकृष्ण पोखरेल, गणेशबहादुर प्रसाई, कुमारबहादुर जोशी, विष्णुराज आत्रेय, गार्गी शर्मा, देवीप्रसाद सुवेदी, प्रकाश ए. राज आदिले पनि लेखेका छन् ।

अन्य

(श्रोत् खुलाउन आवश्यक)

• गोरखनाथलाई खुशी तुल्याउन संवत् १८६९मा गोरखास्थित गोरखनाथलाई घण्टा चढाएकी थिइन् ।
• संवत् १८८०मा गुहृयेश्वरीको सिंहस्तम्भमा ललितत्रिपुरसुन्दरीको स्तम्भाभिलेख भएको बेहोराबाट उनले गुहृयेश्वरी मन्दिरमा 'सिंह' चढाएकी थिइन् भन्ने बुझिन्छ ।
• संवत् १८८८मा श्रीपशुपति प्रीतिनिमित्त भनेर ३०० धार्नीको धातुको घण्टा चढाएकी थिइन् ।
• ललितत्रिपुरसुन्दरीले रिडीमा 'सत्येश्वर महादेव'को मन्दिर बनाउन लगाएकी थिइन् ।
• पशुपतिनाथको देवल गुठी र गोरखामा गोरखकाली गुठी स्थापना गरेकी थिइन् ।
• भारतको बनारसमा ललिताघाट र नेपाली मन्दिर पनि निर्माण गरेकी थिइन्।

मृत्यु

वि सं १८८८ चैत १६ गते बिफरका कारण उनको मृत्यु भएको थियो ।

अन्य जानकारीको लागि

• नरेन्द्रराज प्रसाईं, प्रथम नारीस्रष्टा ललितत्रिपुरसुन्दरी, नई प्रकाशन - २०६४
• बाबुराम आचार्य, अब यस्तो कहिल्यै नहोस्, श्रीकृष्ण आचार्य -२०५८
• शमशेरबहादुर थापा, रणवीरसिंह थापा, जगदम्बा प्रकाशन -२०३०
• बाबुराम आचार्य, अब यस्तो कहिल्यै नहोस्, श्रीकृष्ण आचार्य -२०५८
• सुन्दरानन्द बाँडा, त्रिरत्न सौर्न्दर्य गाथा सं. धनवज्र वज्राचार्य, नेपाल सांस्कृतिक परिषद् -२०१९
• मोदनाथ प्रश्रित, जनसत्ता -२०६३ माघ २१ गते
• वाणीविलास पाण्डे, वाग्मतीपुल स्तम्भ अभिलेख -१८६८