सामन्त

सामन्त भारतीय उपमहाद्वीपको इतिहासमा चौथो र १२ औं शताब्दीको बीचमा प्रयोग हुने एक उपाधि र पद थियो जागिरदार, मुखिया, सरदार , वा सहायक प्रमुखलाई जनाउन प्रयोग गरिन्थ्यो। १०० गाउँका मुखियालाई जगिरदार भनिन्छ।

सामन्तका प्रकारहरू

बाणभट्टले आफ्नो कृति, हर्ष चरितमा धेरै प्रकारका सामन्तहरूको वर्णन गरेका छन्। बाणभट्टको हर्षचरित्र एक मात्र कृति हो जसबाट हामीलाई सामन्तका विभिन्न वर्गहरू थाहा हुन्छ। बाणभट्टले शाही शिविरमा विजय प्राप्त शत्रु महा-सामन्तहरूको ठूलो संख्याको उल्लेख गर्छन् जो सम्भवतः आफूलाई दिइने नयाँ काम पर्खिरहेका थिए।

बाणभट्टले उल्लेख गरेका केही प्रकारका सामन्तहरू यस प्रकार छन्:

• सामन्त: जसले सबैभन्दा तल्लो र सामान्य प्रकारको जागिरदारलाई जनाउँछ।
• महासमन्थ (महा-सामन्त): सामन्त भन्दा एक तह माथि।
• शत्रुमहासामन्त (शत्रु-महा-सामन्त): बिजित शत्रु प्रमुख।
• आप्तासामन्त (आप्ता-सामन्त): जसले स्वेच्छाले दासत्व र सम्राटलाई आफ्नो अधिपतिको रूपमा स्वीकार गरे।
• प्रधानमहासमन्त (प्रधान-महा-समन्त): जो सम्राटका सबैभन्दा विश्वासिला हात थिए र उनीहरूको सल्लाहलाई कहिल्यै बेवास्ता गर्दैनथे।
• प्रतिसामन्त (प्रति-सामन्त): जो राजाको विरोधी थिए र एक शत्रुतापूर्ण जागिरदार थिए। शत्रुतापूर्ण भए पनि, सबै सामन्तहरूको सैन्य दायित्व थियो। यदि उनीहरूले आफ्नो दायित्व पूरा गरेनन् भने, राजाले उनीहरूको क्षेत्र कब्जा गर्न र नयाँ सामन्त नियुक्त गर्न सक्थे। यसको बाबजुद पनि, केही सामन्तहरूले राजाप्रतिको आफ्नो निष्ठा त्यागेर आफ्नै स्वतन्त्र शासन स्थापित गर्ने प्रयास गरिरहे।

बाणभट्टले अनुरक्तमहासामन्त (अनुरक्त-महासामन्त) शब्द एक पटक मात्र प्रयोग गरेका छन् र सम्भवतः यसको अर्थ विशेष गरी आफ्नो अधिपतिसँग आबद्ध व्यक्तिहरू हुन्।

सामन्तका दायित्वहरू

हर्षचरित्रअनुसार सामन्तको पाँच कर्तव्यहरू थिए। ति हुन्:

• सम्राटलाई वार्षिक कर अर्पण गर्ने।
• सम्राटलाई व्यक्तिगत रूपमा उपहार अर्पण गर्दै।
• पराजित सामन्तहरूले आफ्ना छोराहरू र नाबालिग राजकुमारहरूलाई सम्राटको दरबारमा पठाउनु पर्थ्यो ताकि उनीहरू शाही परम्परामा परिपक्व होऊन् र सम्राटप्रति वफादार हुन सकून्।
• सम्राटलाई सैन्य सहायता प्रदान गर्नुहोस्।
• शान्तिको समयमा प्रशासनिक र न्यायिक कार्यहरू गर्ने।

नेपाल

लिच्छवी राजाको नेपाली क्षेत्रमा, सामन्तहरूले जागिर /राज्य/क्षेत्र सम्हालेका थिए र दरबारमा प्रमुख भूमिका खेलेका थिए। अन्य नेपाली राज्यहरूमा पनि सामन्तहरूले भूमिका खेलेका थिए।

डा. रेग्मी लेख्छन् कि नेपालमा सामन्तहरूले महाराजा र महाराजाधिराज जस्ता उच्च सुनिने उपाधिहरू लिएका थिए जब उनीहरू केवल सामन्त (सरदार) थिए। एउटा उदाहरण एउटा शिलालेख हो जहाँ चाँगु क्षेत्रका अम्सु-वर्मा नामक सामन्तले महाराजाधिराजको उपाधि धारण गरेका थिए। उच्च सुनिने उपाधि अपनाए पनि उनीहरूले सामन्त उपाधि त्यागेको देखिएन। यस्तै एउटा उदाहरण महासामन्त महाराजा श्री कर्मालिलाह हुन्।

यो पनि हेर्नुहोस्

• जमिनदार
• जग्गीरदार
• सरदार
• मनकारी