अमृता प्रीतम

अमृता प्रीतम
जन्म	(१९१९-०८-३१)अगस्ट ३१, १९१९ गुजरावाला, पञ्जाब, भारत
मृत्यु	३१ अक्टोबर २००५(2005-10-31) (उमेर ८६) नयाँ दिल्ली, भारत
पेशा	उपन्यासकार, कवि, निबन्धकार
राष्ट्रियता	भारतीय
अवधि	१९३६-२००४
विधा	कविता, गद्य, जीवनी
विषय	भारतको विभाजन, महिला, सपना
उल्लेखनीय कार्यहरू	सुनहरे (कविता), रसीदी टिकट, पिंजर (उपन्यास)
जीवनसाथी	प्रितम सिंह

अमृता प्रीतम (१९१९-२००५) पञ्जाबीको सबैभन्दा लोकप्रिय लेखकहरू मध्ये एक थिइन् । पञ्जाबको गुजरावाला जिल्लामा जन्मेकी अमृता प्रितमलाई पञ्जाबी भाषाको पहिलो कवियत्री मानिन्छ । उनले लगभग १०० पुस्तकहरू लेखेकी छिन् जसमा उनको चर्चित आत्मकथा 'रसीदी टिकट' पनि समावेश रहेको छ । अमृता प्रितम त्यो साहित्यकाहरू मध्ये थिइन् जसको कृतिहरूलाई अनेक भाषाहरूमा अनुवाद गरिएको थियो । आफ्नो अन्तिम दिनहरूमा अमृता प्रितमलाई भारतको दोस्रो सबभन्दा ठुलो सम्मान पद्म विभूषण पनि प्राप्त भएको थियो । उनलाई साहित्य एकेडेमी पुरस्कारले पहिले नै सम्मानित गरिएको थियो ।

जीवनी

प्रारम्भिक जीवन

अमृता प्रीतमको जन्म जन्म 31 अगस्त, 1919 मा भएको थियो । अमृता एक कवयित्री थिइन् र उनका कविताहरु भावना, प्रेम र संवेदनाहरूले भरिएका हुन्थे ।

शिक्षा एवम् कार्यजीवन

अमृताको बाल्यकाल लाहौरमा बित्यो र शिक्षाा पनि वही नै सम्पन्न भयो ।

साहित्यिक यात्रा

अमृता प्रीतम लेखनयात्रा पंजाबी भाषाबाट शुरुवात गरिन् र किशोरावस्थाबाटै कविता, कथा र निबंध लेख्न शुरु गरिन् । अमृता जब ११ वर्षकी थिइन् त्यही समयमा नै उनी आमाको निधन भयो जसले गर्दा घरको जिम्मेवारी उनको काँधमा आइपर्‍यो । उनी ती कम साहित्यकारहरुमध्ये हुन् जसको पहिलो सङ्कलन १६ वर्षको उमेरमा प्रकाशित भएको थियो । फेरि १९४७ साल भारत-पाकिस्तान विभाजनको समय आयो, उनीले विभाजनको पीडा सहनुपर्‍यो, र त्यो पीडालाई उनले धेरै नजीकबाट महसुस गरेकी थिईन्, उनका केही कथाहरूमा त्यो पीडा महसूस गर्न सकिन्छ । विभाजनको समयमा उनका परिवार भारतको दिल्लीमा आएर बस्यो । अब उनले पंजाबीको साथ-साथ हिन्दीमा पनि लेख्न शुरु गरिन् ।

व्यक्तिगत जीवन

अमृताको ६ वर्षको उमेरमै विवाहको लागि कुरा छिनिएको थियो र ११ वर्षकै सानै उमेरमा उनकी आमाले उन्लाई छोडिन् । उनी १६ वर्षकी हुँदा नै उनले आफ्नो पहिलो पुस्तक पुरा गरिन् र १६ वर्षकै उमेरमा उनको विवाह प्रीतम सिंह सँग भयो जो एक सम्पादक पनि थिए । अमृता बेहद भावुक थिइन्, तर त्यत्तिकै सुन्दरताका साथ उनलाई आफ्नो भावना र सम्बन्धको बीच सामंजस्य मिलाउन आउँथ्यो । आजीवन उनले साहिरसँग प्रेम गरिन् । दुइ छोराछोरीकी आमा पनि भइन् । साहिरसँगको प्रेम मनमा भएका कारण वैवाहिक जीवनबाट बाहिर निस्कन फैसला लिइन र फेरि साहिरले पनि उनको साथ छोडे तर पनि सम्मानका साथ त्यो सम्बन्धबाट उनी अलग भइन् । उनको प्रीतम सिंहसँगको वैवाहिक जीवन सन् १९६० मा तलाकका साथ टुट्यो ।

‍साहिर प्रेम

अमृता साहिर लुधियानवीलाई अथाह प्रेम गर्थिन् । साहिर लाहौरमा उनको घर आइरहन्थे । भेटमा उनीहरू घणटौंसम्म चुपचाप बस्दथे । साहिरलाई सिगरेट पिउने आदत थियो, उनी एक के बाद एक लगातार सिगरेट पिउने गर्दथे । उनी हिंडेपछि सिगरेटको ठूटोलाई साहिरको ‌ओंठको निशानलाई महशुस गर्नका लागि अमृता पुनः पिउने गर्थिन् । यसैगरी अमृतालाई सिगरेट पिउने लत साहिरबाट लागेको थियो, जुन आजीवन कायम रह्यो । सारा जीवनर अमृताले साहिरलाई भुल्न सकिनन् । साहिर पनि उनलाई प्रेम गर्दथे र दुवै एक अर्कालाई चिट्ठी लेख्ने गर्दथे । पछि साहिर मुम्बइ गए तर पनि उनीहरूको प्रेम कायमै रह्यो । अमृतादेखि टाढा भएकै कारण साहिरको जीवनमा सुधा मल्होत्रा आएकी थिइन् भन्ने गरिन्छ । यद्यपि दुवैको दिलमा एक अर्काको लागि प्रेम खतम भएको भने थिएन । अमृताले साहिरले पिएका सिगरेटको ठूटोहरु संभालेर राखेकी थिइन् भने साहिरले पनि अमृता पिएको चियाको कप संभालेर राखेका थिए भन्ने गरिन्छ । साहिरले अमृताले पिएको चियाको कप वर्षौंसम्म नधोइ राखेका थिए । तर पछि दुवै अलग भए । भनिन्छ, प्रेममा अमृता जत्तिको समर्पण साहिरको प्रेममा थिएन । कोही कोही ता यतिसम्म भन्ने गर्थे कि उनको प्रेम एकतर्फी थियो ।

इमरोजसंगको सम्बन्ध

अमृता स्वतन्त्रता विचार भएका आम युवतीहरुका लागि एक रोल मोडल थिइन् । यद्यपि स्वतन्त्रता भन्नाले उनका लागि भावनात्मक स्वतन्त्रता र सामाजिक स्वतन्त्रता थियो । आज पनि समाजमा लिव-इन स्वीकार्य छैन तर पनि त्यो जमानामा पनि अमृता इमरोजसंग लिव-इनमा रहिन् । तर त्यो सम्बन्धमा सम्मान र समर्पण थियो । उनलाई जीवनको आखिरी समयमा सच्चा प्रेम इमरोजको रूपमा पाइन् । तर उनको जीवनको उतर-चढावलाई उनको आत्मकथा को रूपमा लेखियो, खुशवंत सिंहको सुझावमा उनको जीवनीलाई रशीदी टिकट नाम दिइयो ।

अमृताको जीवनमा इमरोज निकै ढिलो आए । कहिलेकाहीं अमृता इमरोजसँग गुनासो गर्ने गर्थिन र सोध्ने गर्थिन्, 'तिमीले मलाई मेरो जिन्दगीको साँझमा किन भेट्यौ, यदि भेट्नु नै थियो भने दिनमा भेट्नुपर्थ्यो' । दुबैले एक साथ बस्ने फैसला गरे र पहिलो दिनदेखि नै दुबै एकै छानोमा अलग-अलग कोठामा बस्न थाले । जब इमरोजले अमृतासङ्ग बस्ने चाहना व्यक्त गरे तब उनले भनिन् सारा संसार घुमेर आउ र फेरि पनि तिमी सङ्गै बस्ने चाहन्छौ भने पनि म यहीं ठाउँमा तिम्रो इन्तजार गरिराखेको हुनेछु । भनिन्छ, तब कोठाको सात चक्कर लगाएपछि इमरोजले भने कि सारा दुनिया घुमे, म अझै पनि तिम्रो साथमै बस्ने चाहना छ ।

जब अमृता रातीको समयामा शान्तिसङ्ग लेख्ने गर्थिन् तब इमरोज सुस्तरी चियाको कप राखेर जान्थे । यो क्रम चालीस पचास वर्षसम्म चल्यो । जब इमरोज उनलाई स्कूटरमा कतै लैजान्थे अमृताको औंलाहरु हमेशा इमरोजको पीठमा केही केही लेखिरहन्थे । र यो कुरा इमरोजलाई पनि थाहा थियो कि लेखेको शब्द साहिर नै हो भनेर । जब उनलाई राज्यसभाको लाथि मनोनीत गरियो, हरेक दिन इमरोज उनीसङ्ग संसद भवन जान्थे र बाहिर बसेर घण्टौंसम्म अमृता नआाउन्जेलसम्म पर्खिराखेका हुन्थे । अक्सर मानिसहरु सम्झन्थे कि इमरोज अमृताका ड्राइभर हुन् । यति मात्र नभई इमरोजले अमृताका लागि आफ्नो करियरको साथ पनि सम्झौता गरे । उनलाई केही राम्रा अफर आए तर उनले अमृताको साथ रहनका लागि त्यसलाइ पनि त्यागिदिए । गुरुदत्तले इमरोजलाई मनमुताबिक शर्त अनुसार काम गर्न अफर गरेका थिए तर अमृतालाई लाग्यो कि उनले पनि साहिरले झै छाडेर नजाउन् त्यसैले उनले नजाने फैसला गरे ।

मृत्यु

जीवनको अन्तिम समयमा उनलाई हिंड्न डुल्न काफी तकलीफ हुन्थ्यो । त्यो समयमा उनलाई खाना खुवाउन, नुहाउन, घुमाउन जस्तो सम्पूर्ण दैनिक कार्य इमरोजले गर्ने गर्थे । बीमारीको लामो समयपछि अमृता प्रीतमले ३१ अक्टुबर, २००५ मा आफ्नो प्राण त्यागिन् । तर इमरोज भन्ने गर्थे कि अमृता उनलाई छाडेर जान सक्दिनन्, अझै पनि अमृता उनीसङ्गै छन् । उनका कविता, कथा, नज्म र संस्मरणहरु सदैव मानिसहरुका बीच हुनेछन् र उनका साहित्यहरूले मार्गदशर्न गरिरहनेछन् । अमृता प्रीतम जस्तो साहित्यकार सँधै पैदा हुँदैनन्, उनको मृत्युसङ्गै एक युगको अन्त्य भएको छ ।

लेखन एवम मुख्य कृतिहरू

उपन्यास

• पाँच बरस लंबी सड़क
• पिंजर
• अदालत
• कोरे कागज़
• उनचास दिन
• सागर और सीपियाँ
• नागमणि
• रंग का पत्ता
• दिल्ली की गलियाँ
• तेरहवाँ सूरज
• जिलावतन (१९६८)|

आत्मकथा

• रसीदी टिकट (१९७६)

कथा सङ्ग्रह

• कहानियाँ जो कहानियाँ नहीं हैं
• कहानियों के आँगन में

संस्मरण

• कच्चा आँगन
• एक थी सारा।

कविता

• अमृत लहरें (१९३६)
• जिन्दा जियां (१९३९)
• ट्रेल धोते फूल (१९४२)
• ओ गीता वालियां (१९४२)
• बदलम दी लाली (१९४३)
• लोक पिगर (१९४४)
• पगथर गीत (१९४६)
• पंजाबी दी आवाज(१९५२)
• सुनहरे (१९५५)
• अशोका चेती (१९५७)
• कस्तूरी (१९५७)
• नागमणि (१९६४)
• इक सी अनीता (१९६४)
• चक नाबर छ्त्ती (१९६४)
• उनीझा दिन (१९७९)
• कागज़ ते कैनवास (१९८१) - ज्ञानपीठ पुरस्कार

पुरस्कार

अमृतालाई राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रय पुरस्कारद्वारा सम्मानित गरियो, जस्मध्ये केही प्रमुख छन् १९५६ मा साहित्य अकादमी पुरस्कार, १९५८ मा पंजाब सरकारका भाषा विभाग द्वारा दिइएको पुरस्कार, १९८८ मा बल्गारिया वैरोव पुरस्कार; (अन्तर्राष्ट्रीय) र १९८२ मा भारतको सर्वोच्च साहित्यिक पुरस्कार ज्ञानपीठ पुरस्कार । उनी पहिलो महिला थिइन् साहित्य अकादमी पुरस्कार पाउने र साथ साथै उनी पहिलो पंजाबी महिला पनि थिइन जो १९६९ मा पद्मश्री सम्मान द्वारा सम्मानित पनि भइन् ।

• साहित्य अकादमी पुरस्कार (१९५६)
• ’पद्मश्री’बाट अलंकृत (१९६९)
• डॉक्टर ऑफ़ लिटरेचर (दिल्ली युनिवर्सिटी- १९७३)
• डॉक्टर ऑफ़ लिटरेचर (जबलपुर युनिवर्सिटी- १९७३)
• बल्गारिया वैरोव पुरस्कार (बुल्गारिया - १९७९)
• भारतीय ज्ञानपीठ पुरस्कार (१९८१)
• डॉक्टर ऑफ़ लिटरेचर (विश्व भारती शांतिनिकेतनी- १९८७)
• फ़्रांस सरकार द्वारा सम्मान (१९८७)
• पद्म विभूषण (२००४)