"औद्योगिक क्रान्ति" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
Content deleted Content added
कुनै सम्पादन सारांश छैन
चिनोहरू: मोबाइल सम्पादन मोबाइल वेब सम्पादन
पङ्क्ति १: पङ्क्ति १:
'''औद्योगिक क्रान्ति''' १८औँ शताब्दीको मध्यदेखि १९औँ शताब्दीको मध्यसम्म भएको थियो। यस समयमा [[बेलायत]], [[फ्रान्स]], [[स्पेन]], [[नेदरल्यान्ड]], [[बेल्जियम]]ले ठुलाठुला साम्राज्य खडा गरेका थिए।
{{अपूर्ण अनुवाद|listed=yes|date=नोभेम्बर २०२०}}
[[File:Spinning jenny.jpg|thumb|Model of the स्पीनीङ जेनी in a museum in Wuppertal. Invented by James Hargreaves in 1764, the spinning jenny was one of the innovations that started the revolution.]]
'''औद्योगिक क्रान्ति (Industrial Revolution)'''

-१८औं शताब्दीको मध्यदेखि १९औं शताब्दीको मध्यसम्म भएको।

-[[बेलायत]], [[फ्रान्स]], [[स्पेन]], हल्याण्ड ([[नेदरल्यान्ड]]), [[बेल्जियम]]ले ठुलाठुला साम्राज्य खडा गरे।

-[[समाजवाद]]को जन्म भयो।

-व्यापारीहरु [[पुॅजीपति]] र किसानहरु मजदुरको रूपमा स्थापित।

-[[जेम्स वाट]] (1769) मा [[वाष्प इन्जिन]]

-जर्ज स्टेफेन्सन् वाफ शक्तिबाट चल्ने रेल

-जोन के (1743) फ्लाईङ सटल

-हर्ग्रीन्डा (1764) स्पीनीङ जेनी

-इली बीट्नी (1793) कटन जीन

-हम्फ्री डेभी (1815) सेफ्टी ल्याम्प


== बेलायती औद्योगिक क्रान्तीका कारणहरु: ==
== बेलायती औद्योगिक क्रान्तीका कारणहरु: ==

१९:०२, ११ नोभेम्बर २०२१ जस्तै गरी पुनरावलोकन

औद्योगिक क्रान्ति १८औँ शताब्दीको मध्यदेखि १९औँ शताब्दीको मध्यसम्म भएको थियो। यस समयमा बेलायत, फ्रान्स, स्पेन, नेदरल्यान्ड, बेल्जियमले ठुलाठुला साम्राज्य खडा गरेका थिए।

बेलायती औद्योगिक क्रान्तीका कारणहरु:

-बेलायतको भौगोलिक स्थिति

-बेलायतमा भएको राजनितिक स्थिरता

-औपनिवेशिक एकाधिकार

-ब्रिटिस वैज्ञानिकहरूको योगदान

-कुशल कालीगढ र सस्ता मजदुरको उपल्बधता

-ठुला युद्दहरूको असर

-कृषि क्रान्ति

पश्चिमी मुलुकहरूमा औद्योगिक क्रान्ति १८औं शताब्दीमा भयो । तर, इंग्ल्यान्ड सबैभन्दा सफल हुनुमा कृषि क्रान्ति, प्रविधिको विकास, उर्जाका लागि प्रशस्त कोइला उपलब्ध, उल्लेख्य मजदुर संख्या, पुँजी परिचालनका लागि बैङ्क, स्टक मार्केटको सुरुवात, सरकारी उत्प्रेरणा आदिलाई मानिन्छ । एक जमाना इंग्ल्यान्डको संसारभर साम्राज्य थियो, जसले गर्दा उद्योगका लागि चाहिने कच्चा पदार्थ सहज आपूर्ति हुन्थ्यो । रोजगारीले गर्दा मानिसको जीवनस्तर बढेपछि सामानको माग बढ्न थाल्यो । बेलायतभित्र मात्र नभइ निर्यातका लागि पनि आफ्नो साम्राज्य उपयोगी भयो । सन् १७७० मा जेम्स् हारग्रीभ्सले आठवटा धागो घुम्ने परम्परागत चर्खाको सट्टा एकैपटक १२० वटा धागो राखी घुम्ने आधुनिक चर्खा आविष्कार गरेर बेलायतमा औद्योगिक क्रान्ति सुरुवात भएको मानिन्छ । यसपछि कपडा र फलाम उद्योगमा ठूलो फड्को देखियो ।

औद्योगिक क्रान्तीका प्रभाव

A Watt steam engine. James Watt transformed the steam engine from a reciprocating motion that was used for pumping to a rotating motion suited to industrial applications. Watt and others significantly improved the efficiency of the वाष्प इन्जिन

बाफको शक्ति (स्टिम इन्जिन) आविष्कार, कारखाना (फ्याक्ट्री) विकास, रेलको सुरुवात, पुँजीवाद र खुल्ला बजार तथा अन्य प्रविधि विकासले बेलायतको रुप फेरियो । लन्डनस्थित अर्थ व्यवस्थापन विज्ञ विकलचन्द्र आचार्य बेलायतले सन् १७६० देखि १८५० को अवधिमा आर्थिक उन्नति, प्रविधिमा आधुनिकीकरण, खुला र प्रतिस्पर्धात्मक व्यवसाय जस्ता महत्त्वपूर्ण कार्य गर्न सफल भएको बताउँछन् ।

आर्थिक परिणाम

उत्पादनमा असाधारण वृद्धि

शहरीकरण

आर्थिक असंतुलन

बैकिंङ एवं मुद्रा प्रणाली का विकास

सामाजिक परिणाम

जनसंख्या वृद्धि

बाल-श्रम

राजनीतिक परिणाम

समाजवादी विचारधारा

आलोचना

औद्योगिक क्रान्तिका आलोचकहरु यस क्रान्तिमार्फत अर्थशास्त्री हार्टवेयलले भनेका र धेरैले स्वीकार गरेको ‘आर्थिक दरिद्रताको सिद्धान्त’को विकास भएको ठान्छन् । आचार्यले ती आलोचकले अनियन्त्रित पुँजीले धनी झन् धनी र गरिब थप गरिब हुन पुगेको तर्क राख्ने गरेको समेत बताए । तर, पुँजीलाई स्वतन्त्र रुपमै आवत जावत गर्न नदिए उचित लगानी पूर्ण रूपले नहुने र लगानीकर्तामा आफूसँग भएको पुँजीलाई संकुचित गराइराख्न सक्ने सम्भावना अधिक रहने आचार्यको बुझाइ छ । औद्योगिक क्रान्तिमा मजदुरको तलब निकै कम थियो तर काममा धेरै घण्टा जोतिनु पर्थ्यो । महिला तथा बाल कामदारको अवस्था पनि दयनीय । बाल मजदुर लगायत कलकारखानामा काम गर्दा घाइते भएकाहरूको संख्या निकै वृद्धि भयो, उनीहरूले पाउने सुविधा केही थिएन । जागिर गुमाएर गरिबीमा पिल्सनुबाहेक उनीहरूसंग अरु उपाय थिएन । यसै समयमा धेरै मानिस रातारात धनी भएपछि बहालमा बसेका वा भूमिहीन मानिसलाई आफ्नो घर जग्गाबाट निकालेर त्यहाँ उद्योग कलकारखाना खोल्ने क्रम बेलायतमा तीव्र बन्यो । यस कारणले घर जग्गा नहुनेहरु सहर छिर्न बाध्य भए । फलस्वरुप बेलायती सहरहरूमा जनसङ्ख्या निकै वृद्धि भएको जानकारी आचार्यले दिए ।

बेलायतमा गरिबीको खाडल बढ्दै गएपछि सन् १८३४ मा गरिबी निवारण कानुन (पोअर ल) लागू गरियो जसले केही हदसम्म मजदुर र मध्यम वर्गीय मानिसका समस्या सम्बोधन गर्ने प्रयत्न गर्‍यो । औद्योगिक क्रान्तिले पुँजीवादको पक्ष वा विपक्षमा धेरै वादविवाद सुरु गरायो । औद्योगिक क्रान्तिको समयमा भएको गरिबी र काम गर्ने उचित वातावरण नभएकाले सरकारले सामाजिक आर्थिक विषयमा हस्तक्षेप गर्नुपरेको दृष्टान्त पनि छ । अर्थविद् आचार्यले बेलायतमा सन् १८७० देखि १९०० को अवधिमा प्रतिव्यक्ति आर्थिक उत्पादन करिब ५०० गुणा बढेको जानकारी दिए । औद्योगिक क्रान्ति चरणमा रेल्वे विस्तारसँगै आधुनिक बजारशास्त्र सुरु भइ वितरण र उत्पादनको नयाँ युग सुरु भएको थियो । मानिसको जीवनस्तर बढ्नुका साथै बेलायत संसारकै पहिलो औद्योगिक देश बन्न पुगेको थियो । स्मरणीय के छ भने औद्योगिक क्रान्तिको समयमा नयाँ वैज्ञानिक आविष्कार गर्ने प्राय:सबै व्यक्ति सम्भ्रान्त परिवारका थिए जस कारणले आफूले आविष्कार गरेको प्रविधिको विकास गर्न पुँजीले सहयोग गरेको थियो । नेपालका राजनीतिज्ञहरूले सही नीति अबलम्वन गरी पुँजी तथा प्रविधि व्यवस्थापनमा उचित ध्यान दिन जरुरी हुने कुरा बेलायतबाट सिक्न आवश्यक छ ।

दुई ठूला देश भारत र चीन बीचमा अवस्थित नेपालको पुँजी पलायन अवस्थालाई मध्यनजर राखी लगानी मैत्री वातावरणको विकास गर्नु नितान्त जरुरी छ । ‘ग्लोवलाइजेसन’युगको प्रतिस्पर्धामा उचित जनशक्ति र पूर्वाधार विकासमा ध्यान दिन पनि उत्तिकै खाँचो छ । सरकारी स्वामित्वका उद्योगलाई व्यापारिक हिसाबले व्यवस्थापन विज्ञहरूलाई जिम्मा लगाई बेलायतले अपनाए जस्तो स्वतन्त्र तवरले उद्योग चलाइनु पर्छ । यसमा राजनीतिक हस्तक्षेप पनि बन्द गरिनुपर्छ । सधैं घाटामा जाने र अर्थतन्त्रलाई भार पर्ने उद्योगहरु निष्पक्ष तवरले निजीकरण गर्नुपर्छ भन्ने शिक्षा बेलायतले सन् १९८० देखि अपनाएको नीतिबाट बुझ्न सकिन्छ ।

राजनीतिक स्थायित्व तथा उचित संस्कार, नियम कानुन पालना, क्रेडिट स्कोर र मुद्रा विनिमय प्रणाली आदिमा उचित परिमार्जन गरी उद्यमशीलताको विकास गर्न सके चाहेको जस्तो आर्थिक विकास नेपालले गर्न सक्ने पाठ बेलायतबाट सिक्न सकिन्छ ।[१]

सन्दर्भ सामग्रीहरू