"हिन्दु संस्कार" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
अन्तरक्रियात्मक रूपमा इतिहास हेर्नुहोस्
← अघिल्लो भिन्नतापछिल्लो भिन्नता →
Content deleted Content added
दृश्यात्मकविकिपाठ
कुनै सम्पादन सारांश छैन
कुनै सम्पादन सारांश छैन
पङ्क्ति १: पङ्क्ति १:
{{हिन्दुधर्म}}
{{हिन्दुधर्म}}
'' यो लेख [[सनातन धर्मका संस्कार]]मा जोड़ेर वा पुनर्निर्देशित गर्न सकिन्छ।''


[[हिन्दू धर्म]]को महान् आध्यात्मिक विरासत सफल र सार्थक यात्राका लागि जहाँ यात्राका काम आने भएका उपकरण-अटैची, बिस्तर, पानी पिउँनेका बर्तन आदि आवश्यक हुन्छन्, वही यो जानना भी, कि यात्रा कुन उद्देश्य सेको जाँदै छ? रास्ता के छ? मार्गमा कहाँ-कुन प्रकारको भौगोलिक समस्याहरु आउँनेछ तथा कुन मानिसहरुलाई मार्गदर्शन उपयोग रह्नेछ? यी जानकारिहरुका अभावमा सुविधा-सम्पन्न यात्रा त टाड़ा अनेक अवरोध र संकट उठ खड़ा हुन सक्छन् । मनुष्यको जीवन पनि विराट यात्राको एक महत्वपूर्ण अध्याय छ । त्यसमा मात्र सुख-सुविधा संवर्धनसम्म नैं सीमित रह जाने मार्गमा भटक्दै दुःख भोग्दै र पश्चात्तापको आगोमा जल्दै संसारबाट विदा हुन्छन् ।
[[हिन्दू धर्म]]को महान् आध्यात्मिक विरासत सफल र सार्थक यात्राका लागि जहाँ यात्राका काम आउने भएका उपकरण-अटैची, बिछाउँना, पानी पिउँनेका भाँड़ाकुँड़ा आदि आवश्यक हुन्छन्, त्यही यो जान्न पनि, कि यात्रा कुन उद्देश्य ले गरिंदै जाँदै छ? बाटो के छ? मार्गमा कहाँ-कुन प्रकारको भौगोलिक समस्याहरु आउँनेछ तथा कुन मानिसहरुलाई मार्गदर्शन उपयोग रह्नेछ? यी जानकारिहरुका अभावमा सुविधा-सम्पन्न यात्रा त टाड़ा अनेक अवरोध र संकट उठ खड़ा हुन सक्छन् । मनुष्यको जीवन पनि विराट यात्राको एक महत्वपूर्ण अध्याय छ । त्यसमा मात्र सुख-सुविधा संवर्धनसम्म नैं सीमित रहने मार्गमा भड़किंदै दुःख भोग्दै र पश्चात्तापको आगोमा जल्दै संसारबाट विदा हुन्छन् ।


== हिन्दू धर्मका पूर्वज ==
== हिन्दू धर्मका पूर्वज ==
इन पूर्वजहरुले यस आध्यात्मिक सत्यलाई धेरै गहिरोईसम्म पहचाना, र जीवनको गहन समीक्षा गरे।उनले पाए कि आमाका भूँड़ीमा आनाले लिएर चितामा समर्पण हुने तक, त्यसको पनि पछि मरणोत्तर विरामसम्म अनेक महत्वपूर्ण मोड़ आउँछन्, यदि उनमा जीवात्मालाई सम्हाला र सँवारा न जाये, त मनुष्य आफ्नो अस्मिताको अर्थ समझना त दूर, पीड़ा र पतनको ओर निरंतर अग्रसर होता हुने/भयो नरकीटक, नरवानर, नरपामर बनता चलिन्छ । यी महत्वपूर्ण मोड़हरुमा सजग-सावधान गरने र उँगली पकड़कर सही रास्ता देखिानका लागि हाम्रो तत्वेत्ता, मनीषिहरुले षोडश संस्कारहरुको प्रचलन गरेको थियो । चिन्ह-पूजाका रूपमा प्रचलन त उनका अहिले पनि छ तर वैज्ञानिक, मनोवैज्ञानिक तथा आध्यात्मिक बोध र प्रशिक्षणका अभाव ती मात्र गर्मकाण्ड र फिजूलखर्ची बनेर रहेकाछन् ।
ती पूर्वजहरुले यस आध्यात्मिक सत्यलाई धेरै गहिराईसम्म चिने, र जीवनको गहन समीक्षा गरे।उनले पाए कि आमाका भूँड़ीमा आउनाले लिएर चितामा समर्पण हुनेसम्म त्यसको पनि पछि मरणोत्तर विरामसम्म अनेक महत्वपूर्ण मोड़ आउँछन्, यदि उनमा जीवात्मालाई सम्हाले र सजाइएन भनें, त मनुष्य आफ्नो अस्मिताको अर्थ बुझ्न त टाड़ा, पीड़ा र पतनकोतर्फ निरंतर अग्रसर होता हुने/भयो नरकीटक, नरवानर, नरपामर बन्दै जान्छ । यी महत्वपूर्ण मोड़हरुमा सजग-सावधान गर्न र औंला पक्ड़ेर सही बाटो देखातिनको लागि लागि हाम्रो तत्वेत्ता, मनीषिहरुले षोडश संस्कारहरुको प्रचलन गरेको थियो । चिन्ह-पूजाका रूपमा प्रचलन त तिनको अहिले पनि छ तर वैज्ञानिक, मनोवैज्ञानिक तथा आध्यात्मिक बोध र प्रशिक्षणका अभाव ती मात्र कर्मकाण्ड र फिजूलखर्ची बनेर रहेकाछन् ।


केही संस्कार त रसका कुपित हो जानेमा त्यसको विष बन जाने प्रकार उलटी कुत्सा भड़काने माध्यम बन गये छन् । विशेष रूप स विवाहहरुमा त आज यही हो रहा छ । हरु मनुष्य माटीको खिलौना छ । पाश्चात्य सभ्यता त त्यसलाई 'सोशल एनीमल' अर्थात् 'सामाजिक पशु'सम्म स्वीकार गर्नमा संकोच गर्दैन,मा जस जीवनलाई जीन्स र क्रोमहरुजोम समुच्चयका रूपमा वैज्ञानिकहरुले पनि अजर-अमर र विराट् यात्राका रूपमा स्वीकार गर लिया हो, त्यसलाई उपेक्षा र उपहासमा टालना कुनै पनि प्रकारको समझदारी छैन । कमभन्दा कम जीवन यस्तो त हो, जसलाई गरिमापूर्ण कहा जा सके । जसबाट मानिस प्रसन्न होउन्, जसलाई मानिस याद गर्नुहोस् जसबाट आने पीढ़ीहरु प्रेरणा लहरु यस्ता व्यक्तित्व जो जन्म-जात संस्कार र प्रतिभा-सम्पन्न होउन्, उँगलिहरुमा गिनने लायक हुन्छन् । अधिकांश त आफ्नो जन्मदाताहरुमा ती राम्रा वा नराम्रा जस्तै पनि होउन्, उनमा निर्भर गर्दछन्, ती चाहे तिनलाई शिक्षा दिउन् संस्कार दिउन् मार्गदर्शन दिउन् वा फिर उपेक्षाका गर्तमा झोंक दिउन् पीड़ा र पतनमा गराहने दिउन् ।
केही संस्कार त रसका कुपित हुनमा त्यसको विष बनिनु प्रकार उलटी कुत्सा भड़काने माध्यम बन गये छन् । विशेष रूप स विवाहहरुमा त आज यही हुँदैछ । हरु मनुष्य माटोको खेलाउने छ । पाश्चात्य सभ्यता त त्यसलाई 'सोशल एनीमल' अर्थात् 'सामाजिक पशु'सम्म स्वीकार गर्नमा संकोच गर्दैन,मा जस जीवनलाई जीन्स र क्रोमहरुजोम समुच्चयका रूपमा वैज्ञानिकहरुले पनि अजर-अमर र विराट् यात्राका रूपमा स्वीकार गरिलिएकोछ, त्यसलाई उपेक्षा र उपहासमा टार्नु कुनै पनि प्रकारको समझदारी छैन । कमभन्दा कम जीवन यस्तो त हो, जसलाई गरिमापूर्ण भन्न सकियोस् । जसबाट मानिस प्रसन्न होउन्, जसलाई मानिस याद गर्नुहोस्, जसबाट आउने पीढ़ीहरु प्रेरणा लहरु, यस्ता व्यक्तित्व जो जन्म-जात संस्कार र प्रतिभा-सम्पन्न होउन्, औंलाहरुमा गन्न लायक हुन्छन् । अधिकांश त आफ्नो जन्मदाताहरुमा ती राम्रा वा नराम्रा जस्तै पनि होउन्, उनमा निर्भर गर्दछन्, ती चाहे तिनलाई शिक्षा दहरु, संस्कार दहरु, मार्गदर्शन दहरु, वा फेरि उपेक्षाका गर्तमा हालि दहरु, पीड़ा र पतनमा गराहने दिउन् ।


== प्राचीन कालमा ==
== प्राचीन कालमा ==
प्राचीनकालमा यो महान दायित्व कुटुम्बिहरुका साथ-साथ संत, पुरोहित र परिव्राजकहरुलाई सौंपिएको थियो । ती आने पीढ़िहरुलाई सोलह-सोलह अग्नि पुटहरुबाट गुजार गर खरे सोने जस्तै व्यक्तित्वमा ढालन्थे । यस परम्पराको नाम नैं संस्कार परम्परा छ । जस प्रकार अभ्रक, लोहा, सोना, पारस जैसी सर्वथा विषैली धातुहरु शोधनेका पछि अमृत तुल्य औषधीहरु बन जान्छं, त्यसै प्रकार कुनै समय यस देशमा मानवेतर योनिहरुमा बाट घूमकर आई हेय स्तरको आत्माहरुलाई पनि संस्कारहरुको भट्ठीमा तपाएर प्रतिभा-सम्पन्न व्यक्तित्वका रूपमा ढाल दिइन्थ्यो । यो क्रम लाखौं वर्ष चलता रहा त्यसैका फलस्वरूप यो देश 'स्वर्गादप गरीयसी' बना रहा, आज संस्कारहरुलाई प्रचलन समाप्त भयो, त पथ भूले बनजारेको प्रकार हाम्रो पीढ़ीहरु कितना भटक गयीं र भटकती जाँदै छन्, यो सबका सामने छ । आजका समयमा जो व्यावहारिक छैन वा छैन जसको उपयोगिता छैन रही, तिनलाई छोड़ दहरु, त शेष सबै संस्कार आफ्नो वैज्ञानिक महत्ताबाट सारे समाजलाई नयाँ दिशा दिन सक्नुहुन्छ । यस दृष्टिबाट यी क्रांतिधर्मी अभियान बनाने आवश्यकता छ ।
प्राचीनकालमा यो महान दायित्व कुटुम्बिहरुका साथ-साथ संत, पुरोहित र परिव्राजकहरुलाई सुँम्प्िएको थियो । ती आउने पीढ़िहरुलाई सोलह-सोलह अग्नि पुटहरुबाट गुजारा गरेर खरे सोने जस्तै व्यक्तित्वमा ढाल्थे । यस परम्पराको नाम नैं संस्कार परम्परा छ । जस प्रकार अभ्रक, लोहा, सोना, पारस जैसी सर्वथा विषैली धातुहरु शोधनेका पछि अमृत तुल्य औषधीहरु बन जान्छं, त्यसै प्रकार कुनै समय यस देशमा मानवेतर योनिहरुमा बाट घूमकर आई हेय स्तरको आत्माहरुलाई पनि संस्कारहरुको भट्ठीमा तपाएर प्रतिभा-सम्पन्न व्यक्तित्वका रूपमा ढाल दिइन्थ्यो । यो क्रम लाखौं वर्ष चलता रहा त्यसैका फलस्वरूप यो देश 'स्वर्गादप गरीयसी' बना रहा, आज संस्कारहरुलाई प्रचलन समाप्त भयो, त पथ भूले बनजारेको प्रकार हाम्रो पीढ़ीहरु कितना भटक गयीं र भटकती जाँदै छन्, यो सबका सामने छ । आजका समयमा जो व्यावहारिक छैन वा छैन जसको उपयोगिता छैन रही, तिनलाई छोड़ दहरु, त शेष सबै संस्कार आफ्नो वैज्ञानिक महत्ताबाट सारे समाजलाई नयाँ दिशा दिन सक्नुहुन्छ । यस दृष्टिबाट यी क्रांतिधर्मी अभियान बनाने आवश्यकता छ ।


== आधुनिक परिप्रेक्ष्यमा ==
== आधुनिक परिप्रेक्ष्यमा ==
भारतलाई पुनः एक महान राष्ट्र बनना छ, विश्व गुरुको स्थान प्राप्त गर्नु छ । त्यसको लागि जिन श्रेष्ठ व्यक्तिहरुको आवश्यकता बड़ी संख्यामा पड़्दछ, उनका विकसित गर्नका लागि यो संस्कार प्रक्रिया अत्यंत उपयोगी सिद्ध हो सक्दछ । । प्रत्येक विचारशील एवं भावनाशीललाई यसबाट जुड़ना चाहिए । शांतिकुंज, गायत्री तपोभूमि मथुरा सहित तमाम गायत्री शक्तिपीठहरु , गायत्री चेतना केन्द्रहरु, प्रज्ञापीठहरु, प्रज्ञा केन्द्रहरुमा यसको व्यवस्था बनाई गई छ । हर वर्गमा युग पुरोहित विकसित गरे जा रहे छन् । आशा गरिन्छ कि विज्ञजन, श्रद्धालुजन यसको लाभ उठाने एवं जन-जनसम्म पहुँचानेमा पूर्ण तत्परता बरत्नेछ्न् ।
भारतलाई पुनः एक महान राष्ट्र बनना छ, विश्व गुरुको स्थान प्राप्त गर्नु छ । त्यसको लागि जिन श्रेष्ठ व्यक्तिहरुको आवश्यकता बड़ी संख्यामा पड़्दछ, तिनको विकसित गर्नका लागि यो संस्कार प्रक्रिया अत्यंत उपयोगी सिद्ध हो सक्दछ । । प्रत्येक विचारशील एवं भावनाशीललाई यसबाट जुड़ना चाहिए । शांतिकुंज, गायत्री तपोभूमि मथुरा सहित तमाम गायत्री शक्तिपीठहरु , गायत्री चेतना केन्द्रहरु, प्रज्ञापीठहरु, प्रज्ञा केन्द्रहरुमा यसको व्यवस्था बनाई गई छ । हर वर्गमा युग पुरोहित विकसित गरे जा रहे छन् । आशा गरिन्छ कि विज्ञजन, श्रद्धालुजन यसको लाभ उठाउने एवं जन-जनसम्म पहुँचानेमा पूर्ण तत्परता बरत्नेछ्न् ।


युग ऋषि (वेदमूर्ति तपोनिष्ठ पं. श्रीराम शर्मा आचार्य)ले युगको तमाम समस्याहरुको अध्ययन गरे र उनका समयोचित समाधान पनि निकाले । यसै क्रममा उनले संस्कार प्रक्रियाका पुनर्जीवनको पनि अभियान चलाया । उनले संस्कारहरुलाई विवेक एवं विज्ञान सम्मत स्वरूप दिया, उनका साथ प्रखर लोक शिक्षण जोड़ा, गर्मकाण्डहरुलाई सर्व सुलभ, प्रभावी र कम खर्चीला बनाए । युग निर्माणका अन्तर्गत उनका सफल प्रयोग ठूला पैमानेमा गरे गए । यसका लागि उनले प्रचलित संस्कारहरुमा बाट वर्तमान समयका अनुकूल केवल बारह संस्कार ( पुंसवन , नामकरण , चूड़ाएर्म ( मुण्डन, शिखास्थापन )- अन्नप्राशन , विद्यारम्भ , यज्ञोपवीत ( दीक्षा ) , विवाह , वानप्रस्थ , अन्येष्टि , मरणोत्तर (श्राद्ध संस्कार) , जन्मदिवस एंव विवाहदिवस ) पर्याप्त माने छन् । यी संस्कारहरुलाई उपयुक्त समयमा उपयुक्त वातावरणमा सम्पन्न गरने-करानेका असाधारण लाभ मानिसहरुले पाए छन् । उनका विवरण निम्नानुसार छं
युग ऋषि (वेदमूर्ति तपोनिष्ठ पं. श्रीराम शर्मा आचार्य)ले युगको तमाम समस्याहरुको अध्ययन गरे र तिनको समयोचित समाधान पनि निकाले । यसै क्रममा उनले संस्कार प्रक्रियाका पुनर्जीवनको पनि अभियान चलाया । उनले संस्कारहरुलाई विवेक एवं विज्ञान सम्मत स्वरूप दिया, तिनको साथ प्रखर लोक शिक्षण जोड़ा, कर्मकाण्डहरुलाई सर्व सुलभ, प्रभावी र कम खर्चीला बनाए । युग निर्माणका अन्तर्गत तिनको सफल प्रयोग ठूला पैमानेमा गरे गए । यसका लागि उनले प्रचलित संस्कारहरुमा बाट वर्तमान समयका अनुकूल केवल बारह संस्कार ( पुंसवन , नामकरण , चूड़ाएर्म ( मुण्डन, शिखास्थापन )- अन्नप्राशन , विद्यारम्भ , यज्ञोपवीत ( दीक्षा ) , विवाह , वानप्रस्थ , अन्येष्टि , मरणोत्तर (श्राद्ध संस्कार) , जन्मदिवस एंव विवाहदिवस ) पर्याप्त माने छन् । यी संस्कारहरुलाई उपयुक्त समयमा उपयुक्त वातावरणमा सम्पन्न गर्न-करानेका असाधारण लाभ मानिसहरुले पाए छन् । तिनको विवरण निम्नानुसार छं


# '''[[पुंसवन संस्कार]]''' :संस्कार परम्पराका अंतर्गत भावी माता-पितालाई यो तथ्य समझाए जान्छन् कि शारीरिक, मानसिक दृष्टिबाट परिपक्व हो जानेका बाद, समाजलाई श्रेष्ठ, तेजस्वी नयाँ पीढ़ी देनेका संकल्पका स...
# '''[[पुंसवन संस्कार]]''' :संस्कार परम्पराका अंतर्गत भावी माता-पितालाई यो तथ्य समझाए जान्छन् कि शारीरिक, मानसिक दृष्टिबाट परिपक्व हो जानेका बाद, समाजलाई श्रेष्ठ, तेजस्वी नयाँ पीढ़ी देनेका संकल्पका स...
# '''[[नामकरण संस्कार]]''': बालकको नाम त्यसको पहचानका लागि छैन रखा जाता । मनोविज्ञान एवं अक्षर-विज्ञानका जानकारहरुको मत छ कि नामको प्रभाव व्यक्तिका स्थूल-सूक्ष्म व्यक्तित्वमा गहिरोईबाट पड़ता रहता �...
# '''[[नामकरण संस्कार]]''': बालकको नाम त्यसको पहचानका लागि छैन रखा जाता । मनोविज्ञान एवं अक्षर-विज्ञानका जानकारहरुको मत छ कि नामको प्रभाव व्यक्तिका स्थूल-सूक्ष्म व्यक्तित्वमा गहिराईबाट पड़ता रहता �...
# '''[[चूड़ाएर्म संस्कार]]''' (मुण्डन, शिखा स्थापना):स्थूल दृष्टिबाट प्रसवका साथ सिरमा आए वालहरुलाई हटाएर खोपड़ीको सफाई गर्नु आवश्यक हुन्छ, सूक्ष्म दृष्टिबाट शिशुका व्यवस्थित बौद्धिक विकास, कुविचारहरुका उच्छेदन, श्रेष्ठ व�...
# '''[[चूड़ाएर्म संस्कार]]''' (मुण्डन, शिखा स्थापना):स्थूल दृष्टिबाट प्रसवका साथ सिरमा आए वालहरुलाई हटाएर खोपड़ीको सफाई गर्नु आवश्यक हुन्छ, सूक्ष्म दृष्टिबाट शिशुका व्यवस्थित बौद्धिक विकास, कुविचारहरुका उच्छेदन, श्रेष्ठ व�...
# '''[[अन्नप्राशसन संस्कार]]''':जब शिशुका दाँत उगने लागोस्, मानना चाहिए कि प्रकृतिले त्यसलाई ठोस आहार, अन्नाहार गर्ने स्वीकृति प्रदान गर दी छ । स्थूल (अन्नमयकोष)का विकासका लागि त अन्नका विज्ञान सम्मत उपयोग क...
# '''[[अन्नप्राशसन संस्कार]]''':जब शिशुका दाँत उगने लागोस्, मानना चाहिए कि प्रकृतिले त्यसलाई ठोस आहार, अन्नाहार गर्ने स्वीकृति प्रदान गर दी छ । स्थूल (अन्नमयकोष)का विकासका लागि त अन्नका विज्ञान सम्मत उपयोग क...
# '''[[विद्यारंभ संस्कार]]''':जब बालक/ बालिकाको आयु शिक्षा ग्रहण गरने योग्य हो जाय, तब त्यसका विद्यारंभ संस्कार गराइन्छ । यसमा समारोहका माध्यमबाट जहाँ एक ओर बालकमा अध्ययनको उत्साह पैदा गरे जाता...
# '''[[विद्यारंभ संस्कार]]''':जब बालक/ बालिकाको आयु शिक्षा ग्रहण गर्न योग्य हो जाय, तब त्यसका विद्यारंभ संस्कार गराइन्छ । यसमा समारोहका माध्यमबाट जहाँ एकतर्फ बालकमा अध्ययनको उत्साह पैदा गरे जाता...
# '''[[यज्ञोपवीत संस्कार]]''':जब बालक/ बालिकाको शारीरिक-मानसिक विकास यस योग्य हो जाए कि उ आफ्नो विकासका लागि आत्मनिर्भर भएर संकल्प एवं प्रयास गरने लागोस्, तब त्यसलाई श्रेष्ठ आध्यात्मिक एवं सामाजिक अनुशासनहरु ...
# '''[[यज्ञोपवीत संस्कार]]''':जब बालक/ बालिकाको शारीरिक-मानसिक विकास यस योग्य हो जाए कि उ आफ्नो विकासका लागि आत्मनिर्भर भएर संकल्प एवं प्रयास गर्न लागोस्, तब त्यसलाई श्रेष्ठ आध्यात्मिक एवं सामाजिक अनुशासनहरु ...
# '''[[विवाह संस्कार]]''':सद्गृहस्थ की, परिवार निर्माणको जिम्मेदारी उठानेका योग्य शारीरिक, मानसिक परिपक्वता आ जानेमा युवक-युवतिहरुको विवाह संस्कार गराइन्छ । भारतीय संस्कृतिका अनुसार विव...
# '''[[विवाह संस्कार]]''':सद्गृहस्थ की, परिवार निर्माणको जिम्मेदारी उठाउनेका योग्य शारीरिक, मानसिक परिपक्वता आ जानेमा युवक-युवतिहरुको विवाह संस्कार गराइन्छ । भारतीय संस्कृतिका अनुसार विव...
# '''[[वानप्रस्थ संस्कार]]''':गृहस्थको जिम्मेदारीहरु यथा शीघ्र गरेर, उत्तराधिकारिहरुलाई आफ्नो कार्य सौंपकर आफ्नो व्यक्तित्वलाई धीरे-धीरे सामाजिक, उत्तरदायित्व, पारमार्थिक कार्हरुमा पूर्ण प्रकार लगा देन...
# '''[[वानप्रस्थ संस्कार]]''':गृहस्थको जिम्मेदारीहरु यथा शीघ्र गरेर, उत्तराधिकारिहरुलाई आफ्नो कार्य सुँम्प्कर आफ्नो व्यक्तित्वलाई धीरे-धीरे सामाजिक, उत्तरदायित्व, पारमार्थिक कार्हरुमा पूर्ण प्रकार लगा देन...
# '''[[अन्त्येष्टि संस्कार]]''':'मृत्यु' जीवनको एक अटल सत्य छ । यसलाई जरा-जीर्णलाई नवीन-स्फूर्तिवान जीवनमा रूपान्तरित गरने वाला महान देवता पनि कह सक्दछन् । जीव चेतना एक यज्ञीय प्रक्रियाका अंतर्गत ...
# '''[[अन्त्येष्टि संस्कार]]''':'मृत्यु' जीवनको एक अटल सत्य छ । यसलाई जरा-जीर्णलाई नवीन-स्फूर्तिवान जीवनमा रूपान्तरित गर्न वाला महान देवता पनि कह सक्दछन् । जीव चेतना एक यज्ञीय प्रक्रियाका अंतर्गत ...
# '''मरणोत्तर''' ([[श्राद्ध संस्कार]]):मरणोत्तर (श्राद्ध संस्कार) जीवनको एक अबाध प्रवाह छ । कायाको समाप्तिका पछि पनि जीव यात्रा रुकती छैन । अघिको क्रम पनि भलीप्रकार सही दिशामा चलता रहे, यस हेतु मरणो...
# '''मरणोत्तर''' ([[श्राद्ध संस्कार]]):मरणोत्तर (श्राद्ध संस्कार) जीवनको एक अबाध प्रवाह छ । कायाको समाप्तिका पछि पनि जीव यात्रा रुकती छैन । अघिको क्रम पनि भलीप्रकार सही दिशामा चलता रहे, यस हेतु मरणो...
# '''[[जन्मदिवस संस्कार]]''':मनुष्यलाई अन्यान्य प्राणिहरुमा सर्वश्रेष्ठ मानिएको छ । जन्मदिन उ पावन पर्व छ, जस दिन स्रष्टाले हमा श्रेष्ठतम जीवनमा पदोन्तन गरे । श्रेष्ठ जीवन प्रदान गर्नका से...
# '''[[जन्मदिवस संस्कार]]''':मनुष्यलाई अन्यान्य प्राणिहरुमा सर्वश्रेष्ठ मानिएको छ । जन्मदिन उ पावन पर्व छ, जस दिन स्रष्टाले हमा श्रेष्ठतम जीवनमा पदोन्तन गरे । श्रेष्ठ जीवन प्रदान गर्नका से...
पङ्क्ति ३५: पङ्क्ति ३४:


== बाहरी कड़ीहरु ==
== बाहरी कड़ीहरु ==
* [http://hindi.awgp.org/?gayatri/AWGP_Offers/parivar_nirman/sanskar/ गायत्री शांतिकुञ्जको ओर से]
* [http://hindi.awgp.org/?gayatri/AWGP_Offers/parivar_nirman/sanskar/ गायत्री शांतिकुञ्जकोतर्फ से]
* [http://www.marathimati.com/balmitra/ShubhamKaroti/ShubhamKaroti.asp संस्कार]
* [http://www.marathimati.com/balmitra/ShubhamKaroti/ShubhamKaroti.asp संस्कार]


पङ्क्ति ४३: पङ्क्ति ४२:
[[de:Samskara]]
[[de:Samskara]]
[[en:Saṃskāra]]
[[en:Saṃskāra]]
⚫
[[hi:हिन्दू संस्कार]]
[[ml:ഷോഡശക്രിയകൾ]]
[[ml:ഷോഡശക്രിയകൾ]]
[[mr:सोळा संस्कार]]
[[mr:सोळा संस्कार]]
⚫
[[ne:हिन्दू संस्कार]]
[[ru:Санскары]]
[[ru:Санскары]]
[[sv:Samskara]]
[[sv:Samskara]]

०७:४४, १८ सेप्टेम्बर २०११ जस्तै गरी पुनरावलोकन

अन्तर्गत एक शृङ्खलाको भाग
हिन्दु धर्म
प्रारम्भ
सम्प्रदाय
प्रमुख सम्प्रदायहरू
हिन्दु देवताहरू
अन्य देवी-देवताहरू
वैदिक:
वैदिक पछि:
अवधारणाहरू
विश्वदृष्टि
ओन्टोलजी
ईश्वर
मोक्ष-सम्बन्धित विषयहरू:
मन
नैतिकता
अभ्यासहरू
पूजा, बलिदान र दान
ध्यान
दार्शनिक विद्यालयहरू
अन्य विद्यालयहरू
गुरु, ऋषि, दार्शनिक
आधुनिक
पवित्र ग्रन्थहरू
विभागहरू
ऋग्वेद:
यजुर्वेद:
सामवेद:
अथर्ववेद:
समाज
चार वर्णहरू:
अवर्ण:
वर्ण-सम्बन्धित विषयहरू:
अन्य समाज-सम्बन्धित विषयहरू:
अन्य विषयहरू

हिन्दू धर्मको महान् आध्यात्मिक विरासत सफल र सार्थक यात्राका लागि जहाँ यात्राका काम आउने भएका उपकरण-अटैची, बिछाउँना, पानी पिउँनेका भाँड़ाकुँड़ा आदि आवश्यक हुन्छन्, त्यही यो जान्न पनि, कि यात्रा कुन उद्देश्य ले गरिंदै जाँदै छ? बाटो के छ? मार्गमा कहाँ-कुन प्रकारको भौगोलिक समस्याहरु आउँनेछ तथा कुन मानिसहरुलाई मार्गदर्शन उपयोग रह्नेछ? यी जानकारिहरुका अभावमा सुविधा-सम्पन्न यात्रा त टाड़ा अनेक अवरोध र संकट उठ खड़ा हुन सक्छन् । मनुष्यको जीवन पनि विराट यात्राको एक महत्वपूर्ण अध्याय छ । त्यसमा मात्र सुख-सुविधा संवर्धनसम्म नैं सीमित रहने मार्गमा भड़किंदै दुःख भोग्दै र पश्चात्तापको आगोमा जल्दै संसारबाट विदा हुन्छन् ।

हिन्दू धर्मका पूर्वज

ती पूर्वजहरुले यस आध्यात्मिक सत्यलाई धेरै गहिराईसम्म चिने, र जीवनको गहन समीक्षा गरे।उनले पाए कि आमाका भूँड़ीमा आउनाले लिएर चितामा समर्पण हुनेसम्म त्यसको पनि पछि मरणोत्तर विरामसम्म अनेक महत्वपूर्ण मोड़ आउँछन्, यदि उनमा जीवात्मालाई सम्हाले र सजाइएन भनें, त मनुष्य आफ्नो अस्मिताको अर्थ बुझ्न त टाड़ा, पीड़ा र पतनकोतर्फ निरंतर अग्रसर होता हुने/भयो नरकीटक, नरवानर, नरपामर बन्दै जान्छ । यी महत्वपूर्ण मोड़हरुमा सजग-सावधान गर्न र औंला पक्ड़ेर सही बाटो देखातिनको लागि लागि हाम्रो तत्वेत्ता, मनीषिहरुले षोडश संस्कारहरुको प्रचलन गरेको थियो । चिन्ह-पूजाका रूपमा प्रचलन त तिनको अहिले पनि छ तर वैज्ञानिक, मनोवैज्ञानिक तथा आध्यात्मिक बोध र प्रशिक्षणका अभाव ती मात्र कर्मकाण्ड र फिजूलखर्ची बनेर रहेकाछन् ।

केही संस्कार त रसका कुपित हुनमा त्यसको विष बनिनु प्रकार उलटी कुत्सा भड़काने माध्यम बन गये छन् । विशेष रूप स विवाहहरुमा त आज यही हुँदैछ । हरु मनुष्य माटोको खेलाउने छ । पाश्चात्य सभ्यता त त्यसलाई 'सोशल एनीमल' अर्थात् 'सामाजिक पशु'सम्म स्वीकार गर्नमा संकोच गर्दैन,मा जस जीवनलाई जीन्स र क्रोमहरुजोम समुच्चयका रूपमा वैज्ञानिकहरुले पनि अजर-अमर र विराट् यात्राका रूपमा स्वीकार गरिलिएकोछ, त्यसलाई उपेक्षा र उपहासमा टार्नु कुनै पनि प्रकारको समझदारी छैन । कमभन्दा कम जीवन यस्तो त हो, जसलाई गरिमापूर्ण भन्न सकियोस् । जसबाट मानिस प्रसन्न होउन्, जसलाई मानिस याद गर्नुहोस्, जसबाट आउने पीढ़ीहरु प्रेरणा लहरु, यस्ता व्यक्तित्व जो जन्म-जात संस्कार र प्रतिभा-सम्पन्न होउन्, औंलाहरुमा गन्न लायक हुन्छन् । अधिकांश त आफ्नो जन्मदाताहरुमा ती राम्रा वा नराम्रा जस्तै पनि होउन्, उनमा निर्भर गर्दछन्, ती चाहे तिनलाई शिक्षा दहरु, संस्कार दहरु, मार्गदर्शन दहरु, वा फेरि उपेक्षाका गर्तमा हालि दहरु, पीड़ा र पतनमा गराहने दिउन् ।

प्राचीन कालमा

प्राचीनकालमा यो महान दायित्व कुटुम्बिहरुका साथ-साथ संत, पुरोहित र परिव्राजकहरुलाई सुँम्प्िएको थियो । ती आउने पीढ़िहरुलाई सोलह-सोलह अग्नि पुटहरुबाट गुजारा गरेर खरे सोने जस्तै व्यक्तित्वमा ढाल्थे । यस परम्पराको नाम नैं संस्कार परम्परा छ । जस प्रकार अभ्रक, लोहा, सोना, पारस जैसी सर्वथा विषैली धातुहरु शोधनेका पछि अमृत तुल्य औषधीहरु बन जान्छं, त्यसै प्रकार कुनै समय यस देशमा मानवेतर योनिहरुमा बाट घूमकर आई हेय स्तरको आत्माहरुलाई पनि संस्कारहरुको भट्ठीमा तपाएर प्रतिभा-सम्पन्न व्यक्तित्वका रूपमा ढाल दिइन्थ्यो । यो क्रम लाखौं वर्ष चलता रहा त्यसैका फलस्वरूप यो देश 'स्वर्गादप गरीयसी' बना रहा, आज संस्कारहरुलाई प्रचलन समाप्त भयो, त पथ भूले बनजारेको प्रकार हाम्रो पीढ़ीहरु कितना भटक गयीं र भटकती जाँदै छन्, यो सबका सामने छ । आजका समयमा जो व्यावहारिक छैन वा छैन जसको उपयोगिता छैन रही, तिनलाई छोड़ दहरु, त शेष सबै संस्कार आफ्नो वैज्ञानिक महत्ताबाट सारे समाजलाई नयाँ दिशा दिन सक्नुहुन्छ । यस दृष्टिबाट यी क्रांतिधर्मी अभियान बनाने आवश्यकता छ ।

आधुनिक परिप्रेक्ष्यमा

भारतलाई पुनः एक महान राष्ट्र बनना छ, विश्व गुरुको स्थान प्राप्त गर्नु छ । त्यसको लागि जिन श्रेष्ठ व्यक्तिहरुको आवश्यकता बड़ी संख्यामा पड़्दछ, तिनको विकसित गर्नका लागि यो संस्कार प्रक्रिया अत्यंत उपयोगी सिद्ध हो सक्दछ । । प्रत्येक विचारशील एवं भावनाशीललाई यसबाट जुड़ना चाहिए । शांतिकुंज, गायत्री तपोभूमि मथुरा सहित तमाम गायत्री शक्तिपीठहरु , गायत्री चेतना केन्द्रहरु, प्रज्ञापीठहरु, प्रज्ञा केन्द्रहरुमा यसको व्यवस्था बनाई गई छ । हर वर्गमा युग पुरोहित विकसित गरे जा रहे छन् । आशा गरिन्छ कि विज्ञजन, श्रद्धालुजन यसको लाभ उठाउने एवं जन-जनसम्म पहुँचानेमा पूर्ण तत्परता बरत्नेछ्न् ।

युग ऋषि (वेदमूर्ति तपोनिष्ठ पं. श्रीराम शर्मा आचार्य)ले युगको तमाम समस्याहरुको अध्ययन गरे र तिनको समयोचित समाधान पनि निकाले । यसै क्रममा उनले संस्कार प्रक्रियाका पुनर्जीवनको पनि अभियान चलाया । उनले संस्कारहरुलाई विवेक एवं विज्ञान सम्मत स्वरूप दिया, तिनको साथ प्रखर लोक शिक्षण जोड़ा, कर्मकाण्डहरुलाई सर्व सुलभ, प्रभावी र कम खर्चीला बनाए । युग निर्माणका अन्तर्गत तिनको सफल प्रयोग ठूला पैमानेमा गरे गए । यसका लागि उनले प्रचलित संस्कारहरुमा बाट वर्तमान समयका अनुकूल केवल बारह संस्कार ( पुंसवन , नामकरण , चूड़ाएर्म ( मुण्डन, शिखास्थापन )- अन्नप्राशन , विद्यारम्भ , यज्ञोपवीत ( दीक्षा ) , विवाह , वानप्रस्थ , अन्येष्टि , मरणोत्तर (श्राद्ध संस्कार) , जन्मदिवस एंव विवाहदिवस ) पर्याप्त माने छन् । यी संस्कारहरुलाई उपयुक्त समयमा उपयुक्त वातावरणमा सम्पन्न गर्न-करानेका असाधारण लाभ मानिसहरुले पाए छन् । तिनको विवरण निम्नानुसार छं

  1. पुंसवन संस्कार :संस्कार परम्पराका अंतर्गत भावी माता-पितालाई यो तथ्य समझाए जान्छन् कि शारीरिक, मानसिक दृष्टिबाट परिपक्व हो जानेका बाद, समाजलाई श्रेष्ठ, तेजस्वी नयाँ पीढ़ी देनेका संकल्पका स...
  2. नामकरण संस्कार: बालकको नाम त्यसको पहचानका लागि छैन रखा जाता । मनोविज्ञान एवं अक्षर-विज्ञानका जानकारहरुको मत छ कि नामको प्रभाव व्यक्तिका स्थूल-सूक्ष्म व्यक्तित्वमा गहिराईबाट पड़ता रहता �...
  3. चूड़ाएर्म संस्कार (मुण्डन, शिखा स्थापना):स्थूल दृष्टिबाट प्रसवका साथ सिरमा आए वालहरुलाई हटाएर खोपड़ीको सफाई गर्नु आवश्यक हुन्छ, सूक्ष्म दृष्टिबाट शिशुका व्यवस्थित बौद्धिक विकास, कुविचारहरुका उच्छेदन, श्रेष्ठ व�...
  4. अन्नप्राशसन संस्कार:जब शिशुका दाँत उगने लागोस्, मानना चाहिए कि प्रकृतिले त्यसलाई ठोस आहार, अन्नाहार गर्ने स्वीकृति प्रदान गर दी छ । स्थूल (अन्नमयकोष)का विकासका लागि त अन्नका विज्ञान सम्मत उपयोग क...
  5. विद्यारंभ संस्कार:जब बालक/ बालिकाको आयु शिक्षा ग्रहण गर्न योग्य हो जाय, तब त्यसका विद्यारंभ संस्कार गराइन्छ । यसमा समारोहका माध्यमबाट जहाँ एकतर्फ बालकमा अध्ययनको उत्साह पैदा गरे जाता...
  6. यज्ञोपवीत संस्कार:जब बालक/ बालिकाको शारीरिक-मानसिक विकास यस योग्य हो जाए कि उ आफ्नो विकासका लागि आत्मनिर्भर भएर संकल्प एवं प्रयास गर्न लागोस्, तब त्यसलाई श्रेष्ठ आध्यात्मिक एवं सामाजिक अनुशासनहरु ...
  7. विवाह संस्कार:सद्गृहस्थ की, परिवार निर्माणको जिम्मेदारी उठाउनेका योग्य शारीरिक, मानसिक परिपक्वता आ जानेमा युवक-युवतिहरुको विवाह संस्कार गराइन्छ । भारतीय संस्कृतिका अनुसार विव...
  8. वानप्रस्थ संस्कार:गृहस्थको जिम्मेदारीहरु यथा शीघ्र गरेर, उत्तराधिकारिहरुलाई आफ्नो कार्य सुँम्प्कर आफ्नो व्यक्तित्वलाई धीरे-धीरे सामाजिक, उत्तरदायित्व, पारमार्थिक कार्हरुमा पूर्ण प्रकार लगा देन...
  9. अन्त्येष्टि संस्कार:'मृत्यु' जीवनको एक अटल सत्य छ । यसलाई जरा-जीर्णलाई नवीन-स्फूर्तिवान जीवनमा रूपान्तरित गर्न वाला महान देवता पनि कह सक्दछन् । जीव चेतना एक यज्ञीय प्रक्रियाका अंतर्गत ...
  10. मरणोत्तर (श्राद्ध संस्कार):मरणोत्तर (श्राद्ध संस्कार) जीवनको एक अबाध प्रवाह छ । कायाको समाप्तिका पछि पनि जीव यात्रा रुकती छैन । अघिको क्रम पनि भलीप्रकार सही दिशामा चलता रहे, यस हेतु मरणो...
  11. जन्मदिवस संस्कार:मनुष्यलाई अन्यान्य प्राणिहरुमा सर्वश्रेष्ठ मानिएको छ । जन्मदिन उ पावन पर्व छ, जस दिन स्रष्टाले हमा श्रेष्ठतम जीवनमा पदोन्तन गरे । श्रेष्ठ जीवन प्रदान गर्नका से...
  12. विवाह संस्कार:जस्तै जीवनको प्रांरभ जन्मबाट हुन्छ, त्यस्तो नैं परिवारको प्रारंभ विवाहबाट हुन्छ । श्रेष्ठ परिवार र त्यस माध्यमबाट श्रेष्ठ समाज बनाने शुभ प्रयोग विवाह संस्कारबाट प्रारंभ छ...

यी पनि हेर्नुहोस्

ढाँचा:षोडश संस्कार

बाहरी कड़ीहरु

ne:हिन्दू संस्कार 

"https://ne.wikipedia.org/w/index.php?title=हिन्दु_संस्कार&oldid=167288" बाट अनुप्रेषित