सामवेद

सामवेदको अधिकांश ऋचाहरु ऋग्‍वेददेखि नैं लिएका छन्। यो वेद गीत-संगीत प्रधान हो। प्राचीन आर्हरु द्वारा साम-गान गरिन्थ्यो। सामवेद चारहरु वेदहरुमा आकारको दृष्टिले सबैभन्दा सानो छ र यसका १८७५ मन्त्रहरुमा देखि ६९लाई छोड़ेर सबै ऋगवेदका छन्। केवल १७ मन्त्र अथर्ववेद र यजुर्वेदका पाइन्छन्। फेरि पनि यसको प्रतिष्ठा सर्वाधिक छ। यसको प्रतिस्ठा अधिक हुने एक कारण गीतामा कृष्ण द्वारा 'वेदानां सामवेदोऽस्मि' भन्नु पनि हो।

सामवेद यद्यपि सानो छ परन्तु एक प्रकारदेखि यो सबै वेदहरुको सार रूप छ र सबै वेदहरुका चुनिएका अंश यसमा सामेल गरिए हो। सामवेद संहितामा जो १८७५ मन्त्र छन्, उनमादेखि १५०४ मन्त्र ऋग्वेदका नैं छन्। सामवेद संहिताका दुइ भाग छन्, आर्चिक र गान। पुराणहरुमा जो विवरण मिल्दछ त्यो भन्दा सामवेदको एक सहस्त्र शाखाहरुका हुने जानकारी मिल्दछ। वर्तमानमा प्रपंच ह्रदय, दिव्यावदान, चरणव्युह तथा जैमिनि गृहसूत्रलाई हेर्नमा १३ शाखाहरुको थाह लाग्छ। यी तेह्रमा देखि तीन आचार्हरुको शाखाहरु मिल्दछन्- (१) कौमुथीय, (२) राणायनीय र (३) जैमिनीय। सामवेदको महत्व यसैदेखि थाह लाग्छ कि गीतामा भनिएको छ कि -वेदानां सामवेदोऽस्मि। (गीता-अ० १०, श्लोक २२)। महाभारतमा गीताका अतिरिक्त अनुशासन पर्वमा पनि सामवेदको महत्तालाई दर्शाइएको छ- सामवेदश्च वेदानां यजुषां शतरुद्रीयम्। (म०भा०,अ० १४ श्लोक ३२३)। सामवेदमा यस्ता मन्त्र मिल्दछन् जसबाट यो प्रमाणित हुन्छ कि वैदिक ऋषिहरुलाई त्यस्ता वैज्ञानिक सत्यहरुको ज्ञान थियो जसको जानकारी आधुनिक वैज्ञानिकहरुलाई सहस्त्राब्दिहरु पछि प्राप्त हुन सक्यो। उदाहरणतः- इन्द्रले पृथ्वीलाई घुमाँउदै राकेका छन्। (सामवेद,ऐन्द्र काण्ड,मंत्र १२१), चन्द्रका मण्डलमा सूर्यको किरण विलीन गर्न त्यसलाई प्रकाशित गर्दछ। (सामवेद, ऐन्द्र काण्ड, मंत्र १४७)। साम मन्त्र क्रमांक २७को भाषार्थ छ- यो अग्नि द्यूलोकदेखि पृथ्वीसम्म संव्याप्त जीवहरु सम्मको पालन गर््दछ। यो जललाई रूप एवं गति दिनमा समर्थ छ । अग्नि पुराणका अनुसार सामवेदका विभिन्न मंत्रहरुका विधिवत जप आदिदेखि रोग व्याधिहरुदेखि मुक्त भयो जा सक्छ एवं बचा जा सक्छ, तथा कामनाहरुको सिद्धि हुन सक्छ। सामवेद ज्ञानयोग, गर्मयोग र भक्तियोगको त्रिवेणी हो। ऋषिहरुले विशिष्ट मंत्रहरुको संकलन गरेर गाईनको पद्धति विकसित गरे अधुनिक विद्वान् पनि यस तथ्यलाई स्वीकार गर्न लागेका छन् कि समस्त स्वर, ताल, लय, छन्द, गति, मन्त्र, स्वर-चिकित्सा, राग नृत्य मुद्रा, भाव आदि सामवेददेखि नैं निकले छन्।

सामवेदका विषयमा केही प्रमुख तथ्य निम्नलिखित छ-

• सामवेददेखि तात्पर्य छ कि त्यो ग्रन्थ जसका मन्त्र गाईे जा सक्छौं र जो संगीतमय छन्।
• यज्ञ, अनुष्ठान र हवनका समय यी मन्त्र गाईे जान्छन्।
• सामवेदमा मूल रुपले 99 मन्त्र छन् र शेष ॠग्वेददेखि लागि गये छन्।
• इसमा यज्ञानुष्ठानका उद्गातृवर्गका उपयोगी मन्त्रहरुको संकलन हो।
• इसका नाम सामवेद यस कारण पड़ा छ कि यसमा गाईन-पद्धतिका निश्चित मन्त्र नैं छन्।
• यस अधिकांश मन्त्र ॠग्वेदमा उपलब्ध हुन्छन्, केही मन्त्र स्वतन्त्र पनि छन्।
• सामवेदमा ॠग्वेदको केही ॠचाहरु आकलित हो।
• वेदका उद्गाता, गाईन गर्ने जो कि सामग (साम गान गर्ने) कहलान्थे। उनले वेदगानमा केवल तीन स्वरहरुका प्रयोगको उल्लेख गरेकोछ जो उदात्त, अनुदात्त तथा स्वरित कहलाउँछन्।
• सामगान व्यावहारिक संगीत थियो। त्यसका विस्तृत विवरण उपलब्ध छैनन्।
• वैदिक कालमा बहुविध वाद्य यन्त्रहरुको उल्लेख मिल्दछ जसमादेखि

1. तन्तु वाद्हरुमा कन्नड़ वीणा, गर्करी र वीणा,
2. घन वाद्य यन्त्रका अन्तर्गत दुंदुभि, आडंबर,
3. वनस्पति तथा सुषिर यन्त्रका अन्तर्गतः तुरभ, नादी तथा
4. बंकुरा आदि यन्त्र विशेष उल्लेखनीय छन्।

यी पनि हेर्नुहोस्

• वैदिक साहित्य
• वैदिक काल
• वैदिक धर्म
• वैदिक संस्कृति
• वैदिक कला
• वैदिक संस्कृत

बाह्य कडीहरु

• वेद-पुराण - यहाँ चारहरु वेद एवं दस भन्दा अधिक पुराण नेपाली अर्थ सहित उपलब्ध छन्। पुराणहरुलाई यहाँ सुना पनि जा सक्छ।
• महर्षि प्रबंधन विश्वविद्यालय-यहाँ सम्पूर्ण वैदिक साहित्य संस्कृतमा उपलब्ध छ।
• ज्ञानामृतम् - वेद, अरण्यक, उपनिषद् आदिमा सम्यक जानकारी
• वेद एवं वेदांग - आर्य समाज, जामनगरका जालघरमा सबै वेद एवं तिनको भाष्य दिये भए छन्।
• जसको उदेश्य छ - वेद प्रचार
• वेद-विद्या_डट_कम