बुद्ध धर्म

बौद्ध धर्म भारतको श्रमण परम्पराबाट जन्मेको धर्म र दर्शन हो । यसका प्रस्थापक महात्मा शाक्यमुनि बुद्ध (गौतम बुद्ध) थिए जसलाई बौद्ध परम्पराहरूमा वर्तमान कल्पको चौथो सम्यक सम्बुद्धको रूपमा मानिन्छ । उनी छैंटौं देखि पाँचौं शताब्दी ईसा पूर्व सम्म जीवित थिए । उनी बितेको अर्को पाँच शताब्दीहरुमा बौद्ध धर्म सारा भारतीय उपमहाद्वीपमा फ़ैलियो, र अर्को दुई हजार सालहरुमा मध्य, पूर्वी र दक्षिण-पूर्वी जम्बू महाद्वीपमा पनि फ़ैलन गयो । आज, बौद्ध धर्ममा तीन मुख्य सम्प्रदाय छन्: थेरवाद, महायान र वज्रयान । बौद्ध धर्मलाई पैंतीस करोड भन्दा अधिक मानिसहरु मान्दछन् र यो दुनियाको चौथो सबै भन्दा ठूलो धर्मको रूपमा रहेको छ।

बुद्ध भन्नाले बोधिप्राप्त वा अन्तिम सत्यको साक्षात्कार गरेको महामानव बुझिन्छ । जो व्यक्ति आफ्नै प्रयाशले विना गुरू बुद्धत्व प्राप्त गर्दछन् र अरू प्राणीहरूलाई दु:खनिरोधको मार्गदेशना गर्दछन् उनलाई सम्यक सम्बुद्ध भनिन्छ । भनिन्छ कि गौतम बुद्धभन्दा अघि अनेक सम्यक सम्बुद्धहरू उत्पन्न भैसके र भविष्यमा पनि अनेकौं सम्यक सम्बुद्धहरू उत्पन्न भई दु:खनिरोधको सनातन शिक्षा दिनेछन । बौद्ध धर्मको अन्तिम लक्ष्य हो दुःखबाट सदाका लागि मुक्ति। बुद्धले दु:खमुक्तिसंग सरोकार नराख्ने दार्शनिक प्रश्नहरूलाई महत्व दिदैंनथे। उनी भन्दथे, "भिक्षुहरू म केवल एउटा कुरा मात्र सिकाउंछु: दु:ख र दु:खनिरोधको उपाय।" । शीलको जगमा रहेर ध्यानद्वारा समधि पुष्ट गर्दै पज्ञा उत्पन्न् गराउन सकेमा नै दु:खमुक्तिको अवस्था निर्वाणको साक्षात्कार गर्न सकिन्छ भन्ने उनको मूल शिक्षा हो।

गौतम बुद्ध

चित्र:Buddha image - white stone.jpg

बुद्धको पत्थरको मूर्ति

मुख्य लेख: गौतम बुद्ध

बुद्ध शाक्य गोत्रका थिए र उनको वास्तविक नाम सिद्धार्थ थियो । उनको जन्म लुंबिनी, कपिलवस्तु (शाक्य महाजनपदको राजधानी)का पासको ठाँउ,मा भएको थियो । लुंबिनीका ठीक स्थानमा, जुन दक्षिण मध्य नेपालमा छ, महाराज अशोकले तेस्रो शताब्दी ईसा पूर्वमा एक स्तम्भ बनाए थियो, बुद्धका जन्मका गुणगानमा ।

सिद्धार्थका पिता शुद्धोदन थिए, शाक्यहरुका राजा । परम्परागत कथाका अनुसार, सिद्धार्थको माता तीका जन्मका केही अबेर पछि मर गएकोथियो । भनिन्छ कि जब उनको नाम रख्ननेको लागि ८ ऋषियोलाई आमन्त्रित गरे सबैले २ सम्भावानाये जताई १ या त त्यो महान राजा बनेगे या फेरि एक महान साधुमा उन्मे भन्दा एक ऋषिले सिद्धार्थबाट मिलेर भन्यो कि त्यो एक महान साधु छगे। यस भविष्य वाणीलाई सुनेर राजा शुद्धोदानले आफ्नो योग्यताको हद सम्म सिद्धार्थलाई दुःख भन्दा टाढा राखनको कोशिशको । फ़िर भी, २९ वर्षको उमेरमा, उनको दृष्टि चार दृश्यहरुमा पडी (संस्कृत चतुर निमित्त) - एक बूढ़े अपाहिज मानिस, एक बीमार मानिस, एक मुरझाती भए ला श, र एक साधु । यी चार दृश्यहरुलाई देखेर सिद्धार्थ समझ गये कि सबको जन्म हुन्छ, सबको बुढ़ापा आउँछ, सबलाई रोग हुन्छ, र एक दिन, सबको मृत्यु हुन्छ । उनले आफ्नो धनवान जीवन, आफ्नो जाति, आफ्नो पत्नी, आफ्नो बच्चाहरु, सबलाई छोडएर साधुको जीवन आफ्नो लियो ताकि ती जन्म, बुढ़ापे, दुखाइ, रोग, र मौतका बारेमा कुनै उत्तर खोज पाहरु ।

सिद्धार्थले पान्च ब्बाटो्मणहरु सहित आफ्नो प्रश्नहरुका उत्तर ढूंढने शुरू गरि । ती उचित ध्यान पा पहरु, तर उन्हे उत्तर नमिले । फ़िर उनले तपस्या गर्नको कोशिशको । ती यस कार्यमा पनि प्रवीण निकले, आफ्नो गुरुहरुबाट पनि ज्यादा, तर उन्हे आफ्नो प्रश्नहरुका उत्तर फ़िर पनि नमिले । फ़िर उनले केही साथी इकठ्ठे गरि र चल दिये अधिक कठोर तपस्या गर्न । यस्तो गर्दै गर्दै छः वर्ष बाद, भूखका कारण मरनका करीब-करीबबाट गुजरकर, बिना आफ्नो प्रश्नहरुका उत्तर पाहरु, ती फ़िर केही र गर्नका बारेमा सोचने लागे । यस समय, उन्हे आफ्नो बाल्यकालको एक पल सम्झना आयो जब तीका पिता खेत तयार गर्न शुरू गर रहे थिए । ती समय ती एक आछैनद भरे ध्यानमा पड गये थिए र उन्हे यस्तो महसूस भयो कि समय स्थित भएको छ ।

कठोर तपस्या छोडएर उनले आर्य अष्टांग मार्ग ढूंढ निकाले, जुन बीचको मार्ग पनि कहलाता जान्छ किन भने यो मार्ग दुइटै तपस्या र असंयमको पाराकाष्टाहरुका बीचमा छ । आफ्नो बदनमा केही शक्ति हालनको लागि, उनले एक बकरी-वाला भन्दा केही दूध लि लियो । ती एक पिउँपलका रुख़ (जो अब बोधि रुख़ कहलाउँछ)का तल बस गये प्रतिज्ञा गरेर कि ती सत्य जाने बिना उठेंगे न। ३५को उमेरमा, उनले बोधि पाए र ती बुद्ध बन गये । उनको पहिला धर्मोपदेश वाराणसीका नजिकै सागर्नुथमा थियो ।

आफ्नो बाकीका ४५ वर्षको लागि, गौतम बुद्धले गंगा नदीका छेउ-छाउ आफ्नो धर्मोपदेश दियो, धनवान र कंगाल मानिसहरु दुइटैलाई । उनले दुई सन्यासीहरुका संघको पनि स्थापना जिन्हुने बुद्धका धर्मोपदेशलाई फ़ैल्याउन जारी राखयो ।

इंद्र र ब्रह्मा गौतम बुद्धलाई पूजते भए, १२७ ई.प, ब्रिटिश म्यूजियम

पालि साहित्य

मुख्य लेख: पालि साहित्य

सिद्धान्त

गौतम बुद्धका गुजरने पछि, बौद्ध धर्मका अलग-अलग सम्प्रदाय उपस्थित छ गये छन्, तर यी सबैका केही सिद्धान्त मिल्दछन् ।

प्रतीत्यसमुत्पाद

प्रतीत्यसमुत्पादको सिद्धान्त भन्दछ कि कुनै पनि घटना केवल दोस्रो घटनाहरुका कारण नैं एक जटिल कारण-परिणामका जालमा विद्यमान हुन्छ । प्राणीहरुको लागि, यसको अर्थ छ कर्म]] र विपाक (कर्मका परिणाम)का अनुसार अछैनत संसारको चक्र । किन भने सबै केही अनित्य र अनात्मं (बिना आत्मा के) हुन्छ, केही पनि सचमा विद्यमान छैन । हरेक घटना मूलतः शुन्य हुन्छ । परंतु, मानव, जसका नजिकै ज्ञानको शक्ति छ, तृष्णा लाई, जुन दुःखको कारण छ, त्यागकर, तृष्णामा नष्टको भए शक्तिलाई ज्ञान र ध्यानमा बदलेर, निर्वाण पा सक्दछन् ।

चार आर्य सत्य

१. दुःख : यस दुनियामा सबै केही दुःख छ । जन्ममा, बूढे हुनेमा, रोगमा, मौतमा, प्रियतम भन्दा टाढा हुनेमा, नापसंद चीजहरु सहितमा, चाहतलाई न पानमा, सबैमा दुःख छ ।
२. दुःख प्रारम्भ : तृष्णा, या चाहत, दुःखको कारण छ र फ़िरबाट सशरीर गरेर संसारलाई जारी रख्दछ ।
३. दुःख निरोध : तृष्णाबाट मुक्ति पाए जानसक्दछ ।
४. दुःख निरोधको मार्ग : तृष्णाबाट मुक्ति आर्य अष्टांग मार्गका अनुसार बाँच्नबाट पाए जानसक्दछ ।

बुद्धको पहिले धर्मोपदेश, जुन उनले आफ्नो साथका केही साधुहरुलाई दिेको थियो, यी चार आर्य सत्यहरुका बारेमा थियो ।

आर्य अष्टांग मार्ग

बौद्ध धर्मका अनुसार, चौथो आर्य स्त्यको आर्य अष्टाण्ग मार्ग छ दुःख निरोध पानको बाटो । गौतम बुद्ध भन्थे कि चार आर्य सत्यको सत्यताको निश्चय गर्नको लागि यस मार्गको अनुसरण गर्नु पर्छ ः

१. सम्यक दृष्टि : चार आर्य सत्यमा विश्वास गर्न
२. सम्यक संकल्प : मानसिक र नैतिक विकासको प्रतिज्ञा गर्न
३. सम्यक वाक : हानिकारक बात्नुहोस् र झूट न बोल्न
४. सम्यक कर्म : हानिकारक कर्महरु न गर्न
५. सम्यक जीविका : कुनै पनि स्पष्टतः या अस्पष्टतः हानिकारक व्यापार न गर्न
६. सम्यक प्रयास : आफै सुधारनेको कोशिश गर्न
७. सम्यक स्मृति : स्पष्ट ज्ञानबाट देखनेको मानसिक योग्यता पानको कोशिश गर्न
८. सम्यक समाधि : निर्वाण पाउन र स्वयंको गायब हुनु

केहि मानिसहरु आर्य अष्टांग मार्गलाई पथको तरिका समझते छ, जसमा अगाड़ि बढ़नेको लागि, पछिल्लोका स्तरलाई पाउन आवश्यक छ । र मानिसहरुलाई लग्दछ कि यस मार्गका स्तर सबै संग-संगै पाए जान्छन् । मार्गलाई तीन हिस्साहरुमा वर्गीकृत गरिन्छ : प्रज्ञा, शीला, र समाधि ।

बोधि

गौतम बुद्धबाट पाएएको ज्ञानतालाई बोधि कहलाते छ । मानिन्छ कि बोधि पान पछि नैं संसारबाट छुटकारा पाइन सक्छ । सारी पारमिताहरु (पूर्णताहरु)को निष्पत्ति, चार आर्य सत्यहरुको सारा समझ, र कर्मका निरोधबाट नैं बोधि पाए जानसक्दछ । यस समय, लोभ, दोष, मोह, अविद्या, तृष्णा, र आत्मांमा विश्वास सबै गायब छ जान्छन् । बोधिका तीन स्तर हुन्छन् ः श्रावकबोधि, प्रत्येकबोधि, र सम्यकसंबोधि । सम्यकसंबोधि बौध धर्मको सबै भन्दा उन्नत आदर्श मानी जान्छ ।

दर्शन

तीर्थ यात्रा बौद्ध धार्मिक स्थल
चार मुख्य स्थल
लुम्बिनी · बोधगया सारनाथ · कुशीनगर
चार अन्य स्थल
श्रावस्ती · राजगीर सनकिस्सा · वैशाली
अन्य स्थल
पटना · गया   कौशाम्बी · मथुरा कपिलवस्तु · देवदहा केसरिया · पावा नालंदा · वाराणसी
पछि को स्थल
साँची · रत्नागिरी एल्लोरा · अजंता भारहट

मुख्य लेख: बौद्ध दर्शन

क्षणिकवाद

इस दुनियामा सबै केही क्षणिक छ र नश्वर छ । केही पनि स्थायी न। तर वेदिक मतबाट विरोध छ।

अनात्मवाद

आत्मा नामको कुनै स्थायी चीज न। जसलाई मानिसहरु आत्मा समझ्दछन्, त्यो चेतनाको अविच्छिन्न प्रवाह छ ।

अनीश्वरवाद

बुद्ध ईश्वरको सत्ता मान्दैनन् किन भने दुनिया प्रतीत्यसमुत्पादका नियममा चल्दछ ।मा अन्य ठाँउ बुद्धले सर्वोच्च सत्यलाई अवर्णनीय भन्एको छ । केही देवताहरुको सत्ता मानी गयी छ,मा त्यो ज्यादा शक्तिशाली छैनन् ।

शून्यतावाद

शून्यता महायान बौद्ध संप्रदायको प्रधान दर्शन छ।

साम्प्रदाय

बौद्ध धर्ममा दुई मुख्य साम्प्रदाय छन्:

थेरवाद

थेरवाद या हीनयान बुद्धका मौलिक उपदेश नैं मान्दछ ।

महायान

महायान बुद्धको पूजा गर्दछ । यो थेरावादीहरुलाई "हीनयान" (सानो गाडी ) भन्दछन् ।

यो पनि हेर्नुहोस्

• बौद्ध धर्मको इतिहास

बाहिरी कडीहरु

• जान्नुहोस् बौद्ध धर्म को... - अनिरुद्ध जोशी 'शतायु'
• मानव कल्याणमा आधारित हिंदू-बौद्ध धर्म
• बौद्धधर्म तथा हिन्दूधर्मको परस्पर सम्बन्ध : लेखक - डा० अमित कुमार शर्मा; समाजशास्त्र विभाग, जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय
• भारतीय दर्शन
• बौद्ध धर्म दर्शन (गूगल पुस्तक ; लेखक - आचार्य नरेन्द्र देव)