मरिच

'मरिच' एक खाद्य पदार्थ हो। यसको रङ्ग कालो हुन्छ। यसलाइ दुध चिया रोटी तरकारी हरुमा प्रयोग गरिन्छ।

'मरिच' को काला तथा सेता दानाहरु

वनस्पति जगत्‌ मा पिप्पली कुल (Piperaceae) को मरिचपिप्पली (Piper nigrum) नामक लता सदृश बाह्रैमासे बिरुवाहरु को आधापाकेका वा बढी सुकेका फलहरु को नाम मरिच (Pepper) हो। पाकेका सुकेका फलहरुका बोक्राहरु बाट सेतो गोला मरिच बनाइन्छ जसको व्यास लगभग ५ मिमी हुन्छ। यो मसाला का रूप मा प्रयुक्त हुन्छ।

मूल स्थान तथा उत्पादक देश

मरिच का बिरुवाहरु को मूल स्थान दक्षिण भारत मानिन्छ। भारत बाहिर इन्डोनेशिया, बोर्नियो, इन्डोचीन, मलेशिया, श्रीलंका र स्याम इत्यादि देशहरु मा पनि यसको खेती गरिन्छ। विश्वप्रसिद्ध भारतीय गरम मसलाहरु मा, ऐतिहासिक र आर्थिक दुवै दृष्टिहरु ले, मरिच को धेरै नै महत्वपूर्ण स्थान छ। आयुर्वेदिक ग्रंथहरु मा यसको वर्णन र उपयोग प्राचीन काल देखिनै चलि आइरहेको छ । ग्रीस, रोम, पोर्चुगल इत्यादि संसार को विभिन्न देशहरु मा सहस्रौं वर्ष पुराना इतिहास मा पनि यसको वर्णन भेटिन्छ। १५औं शताब्दी मा भास्को-डि-गामा द्वारा समुद्रमार्ग देखि भारत को सुप्रसिद्ध मलाबार को तटवर्ती इलाकाको खोज को मुख्य कारणमा पनि मरिच को व्यापार को आर्थिक महत्व नै थियो।

मरिच को बिरुवा त्रावणकोर र मालाबार को जंगलहरुमा बहुलता बाट उत्पन्न हुन्छ। यसको अतिरिक्त त्रावणकोर, कोचीन, मलाबार, मैसूर, कुर्ग, महाराष्ट्र तथा असम को सिलहट र खासी को पहाडी इलाकाहरुमा बहुतांश मा पनि उमारिन्छ। दक्षिण भारत का धेरै जसो भागहरु मा यसको खेती घर-घरै गरिन्छ। वास्तव मा मरिच को भारतीय क्षेत्र को विस्तार उत्तर मलाबार र कोंकण देखि लिएर दक्षिण मा त्रावणकोर कोचीन सम्म सम्झिनु पर्छ।

व्यापार

आज मरिच अन्तर्राष्ट्रीय व्यापार को एक महत्वपूर्ण पदार्थ हो। संसार को कुल देशहरु मा मरिच को उत्पादन गत महायुद्ध को पूर्व को 96,525 मीटरी टन देखि झरेर लगभग 45,725 मीटरी टन मा पुगेको थियो। यस भारी कमी को मुख्य कारण गत महायुद्ध मा इन्डोनेशिया को मरिच को खेती को सर्वनाश नै बुझनु पर्छ। अन्तर्राष्ट्रीय व्यापार मा केवल भारत को उत्पादन नै महायुद्ध को पूर्व को 18,800 मीटरी टन देखि बढेर 25,400 मीटरी टन भन्दा माथि पुगेको छ ।

खेती

मरिच को बिरुवा हरिया वृक्षहरु र दीमक बाट बचेर रहने अन्य आश्रयहरु मा झार को तरिकाले चढेर खूब फैलन्छ। यसका झाङ स्थूल एवं पुष्ट, कांडग्रंथिहरु स्थूल केहि कहिले-काँही मूलयुक्त तथा पातहरु चिप्ला, लंबाग्र, संवृत, अंडाकार तथा 10-18 सें.मी. लामा र 5-12 सें.मी. चौडा हुन्छन्। यो बाह्रैमासे बिरुवा साधारणतया 25-30 वर्ष सम्म फल्ने एवं फूल्ने पनि गर्दछ, कहीं कहीं त 60 वर्ष भन्दा पनि धेरै समय सम्म फलिएको देखिएको छ। यो बिरुवा समुद्रतट भन्दा 1,070 मीटर को ऊँचाई सम्म हुन्छ। यसले वर्षा द्वारा नै पानि पाउँछ। स्वभावत: यो बिरुवा चिस्यान प्रधान र 2,032 मिलीमीटर भन्दा अधिक वार्षिक वर्षा तथा 10रू सें. देखि 40रू सें. सम्म को तापवाला इलाकहरुमा नै फैलन सक्छ। बिरुवाहरु को विस्तार को लागि यिनको कलमि काटेर रोपिन्छ। अग्ला रुखहरु को आश्रय ले मरिच को बिरुवाहरु 30 देखि 45 मीटर सम्म अग्लो चढ्छन् तर फलहरु लाई सुगमतापूर्वक उतारने को लागि यिनलाई साधारण तथा 6-9 मीटर सम्म नै बढ्न दिइन्छ।

मरिच को गहिरो हरीयो रंग का घना बिरुवाहरु मा जुलाई को बीचमा स-साना सेता अलि हल्का पहेंलो रंगको फूल उम्रिन थाल्छन र त्यसपछिको जनवरी देखि मार्च को बीच यिनका नारंगी रंग को फल पाकेर तैयार हुन्छन्। फल गोला हुनछन् र यसको व्यास मा 3-6 मि.मी. हुन्छ। साधारणतया तेश्रो वर्ष पश्चात्‌ बिरुवाहरु फल्न थाल्छ। सात वर्ष पछि बिरुवाहरु मा फलहरु को 100 देखि 150 मिलीमीटर लामो गुच्छा अधिकतम मात्रा मा लाग्न प्रारम्भ हुन्छ। गर्मी मा प्रत्येक बिरुवाहरु बाट साधारणतया 4 देखि 6 किलोग्राम सम्म मरिच प्राप्त हुन्छ। यसको प्रत्येक गुच्छा मा 50-60 दाना हुन्छन। पाकेपछि ति फलहरु का गुच्छहरुलाई उतारेर जमिनमा अथवा चटाएर मा फैलाएर हाथले रगडेर मरिचका दानाहरुलाई अलग गरिन्छ। यिनलाई 5-6 दिनहरु सम्म घाम मा सूक्न दिइन्छ। राम्रो संग सुकेपछि मरिचका दुवै बोक्राहरु खुम्चिने तथा चाउरि पर्ने हुन थाल्छ र यिनीहरुका रंग गाढा कालो हुन थाल्छ। इन्डोनेशिया, स्याम आदि देशहरु मा पूर्णतया पाकेका फलहरु लाई उतारेर पानी मा भिजाएपछि, बोक्राहरु लाइ बिलगाएर, सेता मरिच को रूप मा तैयार गरिन्छ। सेता मरिच पिरो र तितोपनमा कालो मरिच भन्दा कम प्रभावशाली हुन्छ। तर स्वाद अधिक रुचिकर हुन्छ। भारत बाट प्रतिवर्ष लगभग 20 करोड रुपैया को लागत को मरिच विदेशहरु पठाइन्छ। यस निर्यात मा अमरीकी डलरहरुको भाग लगभग 64 प्रतिशत भन्दा बढी हुन्छ।

उपयोग

यसको दानाहरुमा 5 देखि 9 प्रतिशत सम्म पिपेरीन (Piperine), पिपेरिडीन (Piperidin) र चैविसीन (Chavicine) नामक ऐल्केलायडहरू को अतिरिक्त एक सुगंधित तैल 1 देखि 2.6 प्रति शत सम्म, 6 देखि 14 प्रतिशत हरीया रंग को छिटो सुगंधित गंधाशेष, 30 प्रति शत स्टार्च इत्यादि पाइन्छन्।

मरिच सुगंधित, उत्तेजक र स्फूर्तिदायक वस्तु हो। आयुर्वेद र यूनानी चिकित्साशास्त्रहरु मा यसको उपयोग कफ, वात, श्वास, अग्निमांद्य उन्निद्र इत्यादि रोगहरु मा भनिएको छ। भोक बढाउने र ज्वरो कम गर्न लाइ दक्षिण भारत मा यसको विशेष प्रकार को 'रसम' खाना संग पिइन्छ। भारतीय भोजन मा मसलाहरु को रूप मा यसको न्यूनाधिक उपयोग सर्वत्र हुन्छ। पाश्चात्य देशहरु मा यसको विशिष्ट उपयोग विविध प्रकार को मासुहरु को डिब्बाबंदी मा, खाद्य पदार्थहरु को परिरक्षण को लागि र मसलाहरु को रूप मा गरिन्छ।

सन्दर्भ ग्रन्थ

• के.आर. कीर्तिकर तथा बी.डी. बसु : इंडियन मेडिसिनल प्लट्स खंउ 3;
• आर.एन.चोपडा इत्यादि : चोपडाज इंडिजिनस ड्रग्स अफ इंडिया;
• बी. मुकर्जी : दि इंडियन फारमेस्युटिकल कोडेक्स, खंड 1;
• आर.एन.चोपडा इत्यादि : ग्लासरी अफ इंडियन मेडिसिनल प्लांट्स
• अर्नेस्ट गुंथर : दि एसेंशियल ओयल्स, खंड 5;
• एन. एस. व्यासकर मूस : आयुर्वेदिक फ्लोरा मेडिका, खंड 1;
• के.आर. दामले इत्यादि : रिपोर्ट अफ द स्पाइसेज एंक्वायरी कमेटी;
• पी. एब्राहम : पेपर कल्टिवेशन यिनी इंडिया;
• डब्ल्यु. ए. पाउचर; परफ्यूम्स, कास्मेटिक्स ऐंड सोप्स, खंड 1;
• वाइ.आर. नेव्ज तथा जी. मजुयर : नैचुरल परफ्युम मेटीरिअल्स;
• अर्नेस्ट पेरी : द केमिस्ट्री अफ एसेंशियल ओयल्स ऐंड आर्टिफिशल परफ्यूम्स, खंड 1

यो पनि हेर्नुहोस

• खुर्सानी

बाहिरी कडिहरु

• मरिच
• [१]