"भारतको झण्डा" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
Content deleted Content added
कुनै सम्पादन सारांश छैन
सा रोबोट ले थप्दै: as:ভাৰতৰ জাতীয় পতাকা
पङ्क्ति २२१: पङ्क्ति २२१:
[[am:የሕንድ ሰንደቅ ዓላማ]]
[[am:የሕንድ ሰንደቅ ዓላማ]]
[[ar:علم الهند]]
[[ar:علم الهند]]
[[as:ভাৰতৰ জাতীয় পতাকা]]
[[az:Hindistan bayrağı]]
[[az:Hindistan bayrağı]]
[[be:Сцяг Індыі]]
[[be:Сцяг Індыі]]

११:२७, १० अगस्ट २०१२ जस्तै गरी पुनरावलोकन

भारतका राष्ट्रीय ध्वज जसलाई तिरंगा पनि भन्दछन्, तीन रंगको क्षैतिज पट्टिहरुका बीच एक निला रंगका चक्र द्वारा सुशोभित ध्वज छ, जसको अभिकल्पना पिंगली वैंकैयाले गरेको थियो।[१][२] यसलाई १५ अगस्त १९४७लाई अंग्रेजहरुदेखि भारतको स्वतन्त्रताका केही नैं दिन पूर्व २२ जुलाई, १९४७लाई आयोजित भारतीय संविधान-सभाको बैठकमा अपनाइएको थियो।[३] यसमा तीन समान चौड़ाईको क्षैतिज पट्टीहरु छन् , जसमा सबैभन्दा माथि केसरिया, बीचमा श्वेततर्फ तल गहिरा हरियो रङ्गको पट्टी छ। ध्वजको लम्बाई एवं चौड़ाईको अनुपात २:३को छ। सेतो पट्टीका मध्य मा गहिरा निला रंगको एक चक्र छ जसमा २४ अरे हुन्छन्। यस चक्रको व्यास लगभग सेतो पट्टीको चौड़ाईका बराबर हुन्छ अनि रूप सम्राट अशोकको राजधानी सारनाथमा स्थित स्तंभका शेरका शीर्षफलकका चक्रमा देखिने भएकाको प्रकार हुन्छ।

सरकारी झंडा निर्दिष्टीकरणका अनुसार झंडा खादीमा नैं बनना चाहिन्छ। यो एक विशेष प्रकारदेखि हातबाट काँदै गए कपड़ेदेखि बन्दछ जो महात्मा गांधी द्वारा लोकप्रिय बनाए थियो। यी सबै विशिष्टताहरुलाई व्यापक रुपले भारतमा सम्मान दिइन्छन् भारतीय ध्वज संहिताका द्वारा यसका प्रदर्शन र प्रयोगमा विशेष नियन्त्रण छ। [४] ध्वजको हेराल्डिक वर्णन यस प्रकारदेखि हुन्छ:
Party per fess Saffron and Vert on a fess Argent a "Chakra" Azure.

तिरंगेको विकास

यो ध्वज भारतको स्वतन्त्रताका संग्राम कालमा निर्मित गरिएको थियो। १८५७मा स्वतन्त्रताका पहिला संग्रामका समय भारत राष्ट्रको ध्वज बनाउने योजना बनी थियो, तर त्यो आन्दोलन असमय नैं समाप्त भएको थियो र त्यसको साथै त्यो योजना पनि बीचमा नैं अटक गई थियो। वर्तमान रूपमा पहुंचनाले पूर्व भारतीय राष्ट्रीय ध्वज अनेक पड़ावहरुदेखि गुजरा छ। यस विकासमा यो भारतमा राजनैतिक विकासको परिचायक पनि छ। केही ऐतिहासिक पड़ाव यस प्रकार छन्[५] :-


  • द्वितीय ध्वजलाई पेरिसमा मैडम कामा१९०७मा तिनको साथ निर्वासित गरियो केही क्रान्तिकारिहरु द्वारा फहराइएको थियो। केही मानिसेको मान्यताका अनुसार यो १९०५मा भएको थियो। यो पनि पहिला ध्वजका समान था; सिवाय यसका कि यसमा सबैभन्दा माथिको पट्टीमा केवल एक कमल थियो, परन्तु सात ताराहरु सप्तऋषिहरुलाई दर्शान्थे। यो ध्वज बर्लिनमा भए समाजवादी सम्मेलनमा पनि प्रदर्शित गरिएको थियो।[६]


  • १९१७मा भारतीय राजनैतिक संघर्षले एक निश्चित मोड़ लिए डॉ। एनी बीसहरुटलोकमान्य तिलकले घरेलू शासन आन्दोलनका बेला तृतीय चित्रित ध्वजलाई फहराए यस ध्वजमा ५ रातो र ४ हरी क्षैतिज पट्टीहरु एकका पछि एक अर्को सप्ततऋषिका अभिविन्यासमा यसमासात सिताराहरु बनेका थिए। माथि किनारमा बायींतर्फ (खंभेको तर्फ) यूनियन जैक थियो। एक कोनमा सेतो अर्धचन्द्र र सितारा पनि थियो।


  • कांग्रेसका सत्र बेजवाड़ा (वर्तमान विजयवाड़ा)मा गरिएको यहाँ आन्ध्र प्रदेशका एक युवक पिंगली वैंकैयाले एक झंडा बनाए (चौथो चित्र) र गांधी जीलाई दिए। यो दुइ रंगहरुको बनाएको थियो। रातो र हरा रंग जो दुइ प्रमुख समुदाहरु अर्थात हिन्दू र मुस्लिमको प्रतिनिधित्वं गर्दछ। गांधी जीले सुझाव दिए कि भारतका शेष समुदायको प्रतिनिधित्व गर्नका लागि यसमा एक सेतो पट्टी र राष्ट्र को प्रगतिको संकेत देनका लागि एक चलता भयो चरखा हुनुपर्दछ।


  • वर्ष १९३१ तिरंगेका इतिहासमा एक स्मरणीय वर्ष छ। तिरंगे ध्वजलाई भारतका राष्ट्रीय ध्वजका रूपमा अपनाउनको लागि एक प्रस्ताव पारित गरिएको र यसलाई राष्ट्र-ध्वजका रूपमा मान्यता मिली।[६] यो ध्वज जो वर्तमान स्वरूपको पूर्वज छ, केसरिया, सेतो र मध्यमा गांधी जीका चल्दै चरखेका साथ थियो। यो पनि स्पष्ट रुपले बताइएको थियो कि यसको कुनै साम्प्रदायिक महत्त्व थिएन।


  • २२ जुलाई १९४७लाई संविधान सभाले वर्तमान ध्वजलाई भारतीय राष्ट्रीय ध्वजका रूपमा अपनाए। स्वतन्त्रता मिलनेका पछि यसका रंग र तिनको महत्व बनाई रह्यो । केवल ध्वजमा चल्दै चरखेका स्थानमा सम्राट अशोकका धर्म चक्रलाई स्थान दिइएको छ। यस प्रकार कांग्रेस पार्टीको तिरंगा ध्वज अन्तत: स्वतन्त्र भारतको तिरंगा ध्वज बन्यो।[१]
ब्रिटिश कालीन झंडे

रंग-रूप

अशोक चक्र, "धर्मको पहिया (धर्म)

भारतका राष्‍ट्रीय ध्‍वजको माथि पट्टीमा केसरिया रंग छ जो देशको शक्ति र साहसलाई दर्शाउँदछ। बीचको पट्टीको श्वेत धर्म चक्रका साथ शान्ति र सत्यको प्रतीक छ। निचली हरी पट्टी उर्वरता, वृद्धि र भूमिको पवित्रतालाई दर्शाउँदछ। सेतो पट्टीमा बनेका चक्रलाई धर्म चक्र भन्दछन्। यस धर्म चक्रलाई विधिको चक्र भन्दछन् जो तृतीय शताब्दी ईसा पूर्व मौर्य सम्राट अशोक द्वारा बनाए गए सारनाथ मंदिरदेखि लिइएको छ। यस चक्रलाई प्रदर्शित गर्ने आशय यो छ कि जीवन गति‍शील छ र रुकने अर्थ मृत्यु छ।[१]

भारतीय ध्वजमा निम्न अनुमानित रंगहरुका अन्तरण प्रयोग हुन्छन्।ध्वजमा जो केसरिया, श्वेत, हरा तथा नीलो रंग छ त्यो एचटीएमएल आर.जी.बी अनि वेब रंगोंमा (हेक्साडेसिमल संकेतनमा); सीएमवाइकेका समकक्ष; डाई रंग र पेन्टोनका बराबर सङ्ख्या हल छ।[७]

योजना HTML: सीएमवाइके वस्त्र रंग पैन्टोन
भगवा # FF9933 0-50-90-0 गहिरो केसर 1495c
श्वेत # FFFFFF 0-0-0-0 फीका सेतो 1c
हरा # 138808 100-0-70-30 भारतीय हरा 362c
नीलो # 000080 100-98-26-48 गहिरो नीलो 2755c

आधिकारिक (सीएमवाइके) शीर्ष पट्टीका मूल (0,50,90,0)-रंग कद्दूका सबैभन्दा गरीब-सीएमवाइके (0,54,90,0का साथ); ट्रू डीप भगवा (23, 81, 5)) र (0, 24, 85, 15)) छन्।[७]

विनिर्माण प्रक्रिया

ध्वजका आकार
आकार मिमी
1% 6300 × 4200
2 3600 × 2400
3% 2700 × 1800
4% 1800 × 1200
5) 1350 × 900
6 900 × 600
7 450 × 300
8% 225 × 150
9% 150 × 100
विधान सौदा बहरुगलुरु (बंगलोर)का माथि भारतीय झंडा र राज्य प्रतीक

१९५०मा भारतका गणतन्त्र बन्नका माथिान्त, भारतीय मानक ब्यूरो (बीआयोएस)ले १९५१मा पहिलो पल्ट ध्वजको केही विशिष्टताहरु बताईं। यी १९६४मा संशोधितको गयीं, जो भारतमा मीट्रिक प्रणालीका अनुरूप थियों। यी निर्देसहरुलाई पछि गएर १७ अगस्त १९६८मा संशोधित गरिएको छ। यी दिशा निर्देश अत्यन्त कड़े छन् र झंडेका विनिर्माणमा कुनै दोष एक गंभीर अपराध सम्झिन्छ, जसका लागि जुर्माना वा जेल वा दुइटै सजाहरु पनि हुन सक्छन्। [८]

केवल खादी वा हातबाट कातिएको कपड़ा नैं झंडेका लागि उपयुक्त मानिन्छ। मलीका लागि काँचो माल केवल कनजिक, रेशम र ऊन छन्। झंडा बनाउनमा दुइ प्रकारका मलीको उपयोग गरिन्छ, एक त्यो मली, जसदेखि कपडा बन्दछ, र अर्को छ मली-टाट, जो बेज रंगको हुन्छ र खम्भेमा पहनाइन्छ। मली टाट एक असामान्य प्रकारको बुनाई छ जसमा तीन धागहरुका जाल जस्तै बन्दछन् । यो परम्परागत बुनाई भन्दा भिन्न छ, जहाँ दुइ धागहरुलाई बुनिन्छ। यस प्रकारको बुनाई अत्यन्त दुर्लभ छ, यस कौशललाई बनाए राख्न भएका बुनेर भारतमा एक दर्जनदेखि पनि कम छन्। दिशा-निर्देशमा यो पनि बताइएको छ कि प्रति वर्ग सेण्टीमीटरमा १५० सूत्र हुनुपर्दछ,[८] यसका साथै कपड़ेमा प्रति चार सूत्र र एक वर्ग फुटको शुद्ध भार २०५ ग्राम नैं हुनु चाहिये।[९][१०] यस बुनी मलीलाई दुइ इकाइहरुदेखि प्राप्त गरिन्छ, धारवाड़का निकट गदगदेखि र उत्तरी कर्नाटकका बागलकोट जिलहरुबाट। वर्तमानमा, हुबलीमा स्थित कर्नाटक मली ग्रामोद्योग संयुक्त संघलाई नैं एक मात्र लाइसहरुस प्राप्त छ जो झंडा उत्पादन र आपूर्ति गर्दछ। यद्यपि भारतमा झंडा विनिर्माण इकाइहरुको स्थापनाको अनुमति मली विकास र ग्रामीण उद्योग आयोग (केवीअईसी) द्वारा दिइन्छ परन्तु यदि दिशा-निर्देसहरुको अवज्ञाको गयी त बीआयोएसलाई यी रद्द गर्नका सारे अधिकार प्राप्त छन्।[९]

बुनाई पूर्ण हुनको बाद, सामग्रीलाई परीक्षणका लागि बीआयोएस प्रयोगशालाहरुमा पठाईिन्छ। कड़े गुणवत्ता परीक्षण गर्नका बाद, यदि झंडा अनुमोदित हुन जान्छ भनें, त्यसलाई कारखाने वापस पठाई दिइन्छ। तब त्यसलाई प्रक्षालित गर्न सम्बन्धित रंगहरुमा रंग दिइन्छ। केन्द्रमा अशोक चक्रलाई स्क्रीन मुद्रित, स्टहरुसिल्ड वा काढिन्छ। विशेष ध्यान यस कुरालाई दिए जाना चाहिन्छ कि चक्र राम्रो प्रकारदेखि मिलता हो र दुइटै तरफ ठीकसित देखा देता छ। बीआयोएस झंडेको जांच गर्दछ र तब त्यो बेचा जा सक्छौं।[८] भारतमा सालाना लगभग चार करोड़ झंडे बिगर्छन्। भारतमा सबैभन्दा ठूलो झंडा (६१३ × ४१२ मी.) राज्य प्रशासनिक मुख्यालय, महाराष्ट्रका मंत्रालय भवनदेखि फहराइन्छ।[१०]

ध्वज संहिता

भारत भारतको राष्ट्रीय प्रतीक
ध्वज तिरंगा
राष्ट्रीय चिह्न अशोकको लट
राष्ट्र-गान जन गण मन
राष्ट्र-गीत वंदे मातरम्
पशु बाघ
जलीय जीव गंगा डाल्फिन
पक्षी मोर
पुष्प कमल
वृक्ष बर
फल सामान्य
खेल मैदानी हॉकी
पञ्चाङ्ग
शक संवत
सन्दर्भ "भारतका राष्ट्रीय प्रतीक"
भारतीय दूतावास, लन्दन
Retreived ०३-०९-२००७

२६ जनवरी २००२लाई भारतीय ध्वज संहितामा संशोधन गरिएको र स्वतन्त्रताका धेरै वर्ष पछि भारतका नागरिकहरुलाई आफ्नो घरहरु, कार्यालहरु र फैक्ट्रिहरु आदि संस्थानहरुमा न केवल राष्ट्रीय दिवसहरु पर, तर कुनै पनि दिन बिना कुनै रुकावटका फहराउने अनुमति मिल्यो। अब भारतीय नागरिक राष्ट्रीय झंडेलाई कहीं पनि र कुनै पनि समय फहरा सक्छौं, बशर््दै कि ती ध्वजको संहिताको कड़ाईदेखि पालन गर्नुहोस् र तिरंगेका सम्मानमा कुनै कमी न आउने दहरु। सुविधाको दृष्टिले भारतीय ध्वज संहिता, २००२लाई तीन भागहरुमा बाँड़िएको छ। संहिताका पहिला भागमा राष्ट्रीय ध्वजको सामान्य विवरण छ। संहिताका अर्का भागमा जनता, निजी संगठनहरु, शैक्षिक संस्थानहरु आदिका सदस्यहरु द्वारा राष्ट्रीय ध्वजका प्रदर्शनका विषयमा बताइएको छ। संहिताको तेस्रो भाग केन्द्रीय र राज्य सरकारहरु तथा तिनको संगठनहरु र अभिकरणहरु द्वारा राष्ट्रीय ध्वजका प्रदर्शनका विषयमा जानकारी दिन्छ।

नियम अनि विनियम[१]

२६ जनवरी २००२ विधानमा आधारित केही नियम र विनियमन छन् कि ध्वजलाई कुन प्रकार फहराया जाए :

  • राष्ट्रीय ध्वजलाई शैक्षिक संस्थानहरु (विद्यालहरु, महाविद्यालहरु, खेल परिसरहरु, स्काउट शिविरहरु आदि)मा ध्वजलाई सम्मानको प्रेरणा देनका लागि फहराया जा सक्छ। विद्यालहरुमा ध्वज-आरोहणमा निष्ठाको एक शपथ सामेल गरिएको छ।
  • कुनै सार्वजनिक, निजी संगठन वा एक शैक्षिक संस्थानका सदस्य द्वारा राष्ट्रीय ध्वजको अरोहण/प्रदर्शन सबै दिनहरु र अवसरहरु, आयोजनहरुमा अन्यथा राष्ट्रीय ध्वजका मान सम्‍मान र प्रतिष्‍ठाका अनुरूप अवसरहरुमा गर्न सकिन्छ।
  • नयाँ संहिताको धारा ( २ )मा सबै निजी नागरिकहरु आफ्नो परिसरहरुमा ध्वज फहराउने अधिकार दिनु स्‍वीकार गरिएको छ।
  • यस ध्वजलाई सांप्रदायिक लाभ, पर्दहरु वा वस्‍त्रहरुका रूपमा उपयोग छैन गर्न सकिन्छ। जहाँसम्म सम्भव हो यसलाई मौसमदेखि प्रभावित भए बिना सूर्योदयदेखि सूर्यास्‍तसम्म फहराया जाना चाहिन्छ।
  • यस ध्वजलाई आशय पूर्वक भूमि, फर्श वा पानीदेखि स्‍पर्श छैन गराए जाना चाहिन्छ। यसलाई वाहनहरुका हुड, माथि र बगल वा पछि, रेलहरु, नावहरु वा वायुयानमा लपेटा छैन जा सकता।
  • कुनै अन्‍य ध्वज वा ध्वज पट्टलाई राष्ट्रीय ध्वजदेखि उँचा स्‍थानमा लगाईा छैन जा सक्छ। तिरंगे ध्वजलाई वंदनवार, ध्वज पट्ट वा गुलाबका समान संरचना बनाएर उपयोग गर्न सकिंदैन।

अधिक जानकारी भारतीय ध्वज संहितामा देख्न सकिन्छ। भारतीय राष्ट्रीय ध्वज भारतका नागरिकहरुको आशाहरु र आकांक्षाहरु दर्शाउँदछ। यो देशका राष्ट्रीय गौरवको प्रतीक छ।

झंडेको उचित प्रयोग

सन २००२भन्दा पहिला, भारतको सामान्य जनताका मानिस केवल केही राष्ट्रीय पर्वहरुलाई छोड़ सार्वजनिक रुपले राष्ट्रीय ध्वज फहरा छैन सकन्थे। एक उद्योगपति, नवीन जिंदल ने, दिल्ली उच्च न्यायालयमा, यस प्रतिबंधलाई हटानका लागि जनहितमा एक याचिका दायर गरे जिंदलले जान बूझ गर, झंडा संहिताको उल्लंघन गर्दै आफ्नो कार्यालयको इमारतमा झंडा फहराए ध्वजलाई जब्त गर्न लिइएको र उनमा मुकदमा चलाउने चेतावनी दिएको। जिंदलले बहसको कि एक नागरिकका रूपमा मर्यादा र सम्मानका साथ झंडा फहराना तिनको अधिकार छ र यो एक प्रकारदेखि भारतका लागि आफ्नो प्रेमलाई व्यक्त गर्ने एक माध्यम छ। [११] तदोपरान्त केन्द्रीय मंत्रिमण्डल ने, भारतीय झंडा संहितामा २६ जनवरी २००२,लाई संशोधन गरे जसमा सामान्य जनतालाई वर्षका सबै दिनहरु झंडा फहराउने अनुमति दिएको र ध्वजको गरिमा, सम्मानको रक्षा गर्नलाई भनिएको छ।

भारतीय संघमा वी.यशवंत शर्माका मामले [१२]मा भनिएको कि यो ध्वज संहिता एक क़ानून छैन, संहिताका प्रतिबंधहरुको पालन गर्नु हुनेछ र राष्ट्रीय ध्वजका सम्मानलाई बनाई राख्नहुनेछ। राष्ट्रीय ध्वजलाई फहराना एक पूर्ण अधिकार छैन,मा यस को पालन संविधानका अनुच्छेद ५१-एका अनुसार गर्नु हुनेछ।

झंडेको सम्मान

भारतीय कानूनका अनुसार ध्वजलाई सधैं 'गरिमा, निष्ठा र सम्मान'का साथ हेर्न पाउनु चाहिन्छ। "भारतको झंडा संहिता-२००२",ले प्रतीकहरु र नामहरुका (अनुचित प्रयोग निवारण) अधिनियम, १९५०"को अतिक्रमण गरे र अब त्यो ध्वज प्रदर्शन र उपयोगको नियन्त्रण गर्दछ। सरकारी नियमहरुमा भनिएको छ कि झंडेको स्पर्श कहिले पनि जमीन वा पानीका साथ हुनु पर्दैन। त्यसको प्रयोग मेज़पोशका रूपमा, वा मंचमा छैन ढका जा सकता, यसबाट कुनै मूर्तिलाई ढका छैन जा सकता न नैं कुनै आधारशिलामा डाला सकिन्थ्यो। सन २००५सम्म यसलाई पोशाकका रूपमा वा वर्दीका रूपमा प्रयोग गरेनन् सकिन्थ्यो। तर ५ जुलाई २००५,लाई भारत सरकारले संहितामा संशोधन गरे र ध्वजलाई एक पोशाकका रूपमा वा वर्दीका रूपमा प्रयोग गरिने अनुमति दिए तर पनि यसको प्रयोग कमरका तल भएका कपडेका रूपमा वा जांघियेका रूपमा प्रयोग छैन गर्न सकिन्छ। [१३] राष्ट्रीय ध्वजलाई तगरेका रूपमा वा रूमालका रूपमा गर्नमा निषेध छ। [१४] झंडेलाई जानबूझकर उल्टा, रखा गर्न सकिंदैन, कुनैमा डुबाया छैन जा सकता, वा फूलहरुको पंखुडिहरुका अतिरिक्त अन्य वस्तु छैन रखी जा सकती। कुनै प्रकारको सरनामा झंडेमा अंकित छैन गर्न सकिन्छ। [४]

सँभालने विधि

झंडेको सही प्रदर्शन
झंडेको सही प्रदर्शन

झंडेलाई संभालने र प्रदर्शित गर्नका अनेक परम्परागत नियमहरुको पालन गर्नु पर्नेछ। यदि खोलेकोमा झंडा फहराया जा रह्यो छ भनेंसधैं सूर्योदयमा फहराया जाना चाहिन्छ र सूर्यास्तमा उतार दिनुपर्नेछ चाहे मौसमको स्थिति कैसी पनि छ। 'केही विशेष परिस्थितिहरु'मा ध्वजलाई रातका समय सरकारी इमारतमा फहराया जा सक्छ।

झंडेको चित्रण, प्रदर्शन, उल्टा हुन सक्तैन ना नैं यसलाई उल्टा फहराया जा सक्छ। संहिता परम्परामा यो पनि बताइएको छ कि यसलाई लंब रूपमा लटकाया पनि छैन जा सकता। झंडेलाई ९० अंशमा घुमाया छैन जा सकता वा उल्टा गर्न सकिंदैन। कुनै पनि व्यक्ति ध्वजलाई एक किताबका समान माथिदेखि तल र बाहिरुदेखि दाहरु पढ़ सक्छ, यदि यसलाई घुमाया जाए त परिणाम पनि एक नैं हुनुपर्दछ। झंडेलाई बुरी र गंदी स्थितिमा प्रदर्शित गर्नु पनि अपमान छ। यही नियम ध्वज फहराँदै समय ध्वज स्तंभहरु वा रस्सिहरुका लागि छ। यिनको रखरखाव राम्रो हुनुपर्दछ। [४]

देवलमा प्रदर्शन

झंडेलाई सही रूपमा प्रदर्शित गर्नका लागि केही नियमहरुको पालन गर्नु पर्छ। यदि यी कुनै पनि मंचका पछि देवलमा समानान्तर रुपले फैला दिइएको छ भनेंतिनको फहराव एक अर्काका नजिक हुनुपर्दछ र भगवा रंग सबैभन्दा माथि हुनुपर्दछ। यदि ध्वज देवलमा एक सानादेखि ध्वज स्तम्भमा प्रदर्शित छ भनेंत्यसलाई एक कोणमा रख गर्न लटकाना चाहिन्छ। यदि दुइ राष्ट्रीय झंडे प्रदर्शित गरे जा रहेका हुन् त उल्टी दिशामा रखना चाहिन्छ, तिनको फहराव गरीब हुनुपर्दछ र तिनलाई पूर्ण प्रकार फैल्याउनु पर्छ। झंडेको प्रयोग कुनै पनि मेज, मंच वा भवनहरु, वा कुनै घेरावलाई ढकनका लागि छैन गर्नु पर्नेछ। [४]

अन्य देसहरुका साथ

जब राष्ट्रीय ध्वज कुनै कम्पनीमा अन्य देसहरुका ध्वजहरुका साथ बाहिर खोलेकोमा फहराया जा रह्यो छ भनें त्यसको लागि पनि अनेक नियमहरुको पालन गर्नु हुनेछ। त्यसलाई सधैं सम्मान दिए जाना चाहिन्छ। यसको अर्थ यो छ कि झंडा सबैभन्दा दाईंतर्फ (प्रेक्षकहरुका लागि देब्रें तर्फ) छ। लाटिन वर्णमालाका अनुसार अन्य देसहरुका झंडे व्यवस्थित हुनुपर्दछ। सबै झंडे लगभग एक नैं आकारका हुनुपर्दछ, कुनै पनि ध्वज भारतीय ध्वजको तुलनामा ठूलो हुनु पर्दैन। प्रत्येक देशको झंडा एक अलग स्तम्भमा हुनुपर्दछ, कुनै पनि देशको राष्ट्रीय ध्वज एकका माथि एक, एक नैं स्तम्भमा फहराना छैन चाहिन्छ। यस्ता समयमा भारतीय ध्वजलाई शुरूमा, अन्तमा रखा जाए र वर्णक्रममा अन्य देसहरुका साथ पनि रखा जाए। यदि झंडहरुलाई गोलाकारमा फहराना छ भनें राष्ट्रीय ध्वजलाई चक्रका शुरुआतमा रख गर्न अन्य देसहरुका झंडेलाई दक्षिणावर्त तरिकाले रखा जाना चाहिन्छ, जबसम्म कि कुनै ध्वज राष्ट्रीय ध्वजका बगलमा न आ जाए। भारतको राष्ट्रीय ध्वज सधैं पहिला फहराया जाना चाहिन्छ र सबैभन्दा पछि उतारा जाना चाहिन्छ।

जब झंडेलाई गुणा चिह्नका आकारमा राखिन्छ त भारतीय ध्वजलाई सामुन्ने रखना चाहिन्छ र अन्य ध्वजहरुलाई दाईंतर्फ (प्रेक्षकहरुका लागि देब्रें तर्फ) हुनुपर्दछ। जब संयुक्त राष्ट्रको ध्वज भारतीय ध्वजका साथ फहराया जा रह्यो छ, त त्यसलाई दुइटै तरफ प्रदर्शित गर्न सकिन्छ। सामान्य तौरमा ध्वजलाई दिशाका अनुसार सबैभन्दा दाईंतर्फ फहराइन्छ। [४]

गैर राष्ट्रीय झंडहरुका साथ

जब झंडा अन्य झंडहरुका साथ फहराया जा रहेकोछ, जस्तै कर्पोरेट झंडे, विज्ञापनका बैनर होउन् त नियमानुसार अन्य झंडे अलग स्तंभहरुमा छन् त राष्ट्रीय झंडा बीचमा हुनुपर्दछ, वा प्रेक्षकहरुका लागि सबैभन्दा देब्रेंतर्फ हुनुपर्दछ वा अन्य झंडहरुदेखि एक चौडाई ऊंची हुनुपर्छ। राष्ट्रीय ध्वजको स्तम्भ अन्य स्तंभहरुदेखि अघि हुनुपर्दछ, यदि यी एक नैं समूहमा छन् त सबैभन्दा माथि हुनुपर्दछ। यदि झंडेलाई अन्य झंडहरुका साथ जुलूसमा ले जाया जा रह्यो छ भनें झंडेलाई जुलूसमा सबैभन्दा अघि हुनुपर्दछ, यदि यसलाई धेरै झंडहरुका साथ ले जाया जा रह्यो छ भनेंयसलाई जुलूसमा सबैभन्दा अघि हुनुपर्दछ। [४]

घरका भित्र प्रदर्शित झंडा

जब झंडा कुनै बंद कमरामा, सार्वजनिक बैठकहरुमा वा कुनै पनि प्रकारका सम्मेलनहरुमा, प्रदर्शित गरिन्छ त दाईंतर्फ (प्रेक्षकहरुका देब्रें तर्फ) रखा जाना चाहिन्छ किनभनें यो स्थान अधिकारिक हुन्छ। जब झंडा कक्ष वा अन्य बैठकमा एक वक्ताका बगलमा प्रदर्शित गरे जा रह्यो छ भनें यो वक्ताका दाहिने हाथमा रखा जाना चाहिन्छ। जब यी कक्षका अन्य जग्गामा प्रदर्शित गरिन्छ, त त्यसलाई दर्शकहरुका दाहिनेतर्फ रखा जाना चाहिन्छ।

भगवा पट्टीलाई माथि रख्दै यस ध्वजलाई पूर्ण प्रकारदेखि फैला गर्न प्रदर्शित गर्नु पर्नेछ। यदि ध्वजलाई मंचका पछिको देवलमा लंबमा लटका दिइएको छ तो, भगवा पट्टीलाई माथि रख्दै दर्शेकहरुका सामुन्ने रखना चाहिन्छ ताकि शीर्ष माथितर्फ छ। [४]

परेड र समारोह

यदि झंडा कुनै जुलूस वा परेडमा अन्य झंडे वा झंडहरुका साथ ले जाया जा रह्यो छ तो, झंडेलाई जुलूसका दाहीनहरुतर्फ वा सबैभन्दा अघि बीचमा रखना चाहिन्छ। झंडा कुनै मूर्ति वा स्मारक, वा पट्टिकाका अनावरणका समय एक विशिष्टतालाई लागि रहन्छ,मा त्यसलाई कुनै वस्तुलाई ढकनका लागि प्रयोग छैन गर्नु पर्नेछ। सम्मानका चिह्नका रूपमा यसलाई कुनै व्यक्ति वा वस्तुलाई ढंकना छैन चाहिन्छ। पलटनका रंगहरु, संगठनात्मक वा संस्थागत झंडहरुलाई सम्मानका चिह्न रूपमा ढका जा सक्छ।

कुनै समारोहमा फहराँदै समय वा झंडेलाई उतार्दै समय वा झंडा कुनै परेडदेखि गुजर रह्यो छ वा कुनै समीक्षाका बेला, सबै उपस्थित व्यक्तिहरुलाई ध्वजको सामना गर्नु पर्नेछ र ध्यान पूर्वक खड़ा हुनुपर्दछ। वर्दी पहने मानिसहरुलाई उपयुक्त सलामी प्रस्तुत गरनी चाहिन्छ। जब झंडा स्तम्भदेखि गुजर रह्यो छ भनेंो, मानिसहरुलाई ध्यान पूर्वक खड़ा हुनुपर्दछ वा सलामी देनी चाहिन्छ। एक गणमान्य अतिथिलाई सिरका पोशाकलाई छोड़ेर सलामी लेनी चाहिन्छ। झंडा-वंदन, राष्ट्रीय गानका साथ लिया जाना चाहिन्छ। [४]

वाहनहरुमा प्रदर्शन

वाहनहरुमा राष्ट्रीय ध्वज उड़ानका लागि विशेषाधिकार हुन्छन्, राष्ट्रपति, उप राष्ट्रपति,प्रधानमंत्री, राज्यपाल, र माथिाज्यपाल, मुख्यमंत्री, मंत्रीमण्डलका सदस्य र भारतीय संसदका कनिष्ठ मंत्रीमण्डलका सदस्य, राज्य विधानसभाहरुका सदस्य, लोकसभाका वक्ताहरु र राज्य विधान सभाहरुका सदस्यहरु, राज्य सभाका अध्यक्षहरु र राज्यका विधान सभा परिषदका सदस्य, भारतका सर्वोच्च न्यायालय र उच्च न्यायालहरुका न्यायाधीसहरु र जल सेना, थल सेनानौ सेनाका अधिकारिकहरुलाई जो ध्वज श्रेणींमा आउँछन्,लाई नैं अधिकार प्राप्त छन्। ती आफ्नो कारहरुमा जब पनि ती जरुरी समझे झंडा प्रर्दशित गर्न सक्छौं। झंडेलाई एक निश्चित स्थानदेखि प्रर्दशित गर्नु पर्नेछ, जो कारका बोनेटका बीचमा दृढ़ हो वा कारका अघि दाईं तरफ रखा जाना चाहिन्छ। जब सरकार द्वारा प्रदान गरियो कारमा कुनै विदेशी गणमान्य अतिथि यात्रा गर्दैछ भनें, हमारा झंडा कारका दाईंतर्फ प्रवाहित हुनुपर्दछ र विदेशको झंडा देब्रेंतर्फ उड़ता हुनुपर्दछ।

झंडेलाई विमानमा प्रदर्शित गर्नु पर्नेछ यदि राष्ट्रपति, उपराष्ट्रपति, प्रधानमंत्री विदेश दौरेमा जा रहेका हुन्। राष्ट्रीय ध्वजका साथ, अन्य देशको झंडा जहाँ ती जा रहेका हुन् वा त्यस देशको झंडा जहाँ यात्राका बीचमा विरामका लागि ठहरिन्छ, त्यस देशका झंडेलाई पनि शिष्टाचार र सद्भावनाका संकेतका रूपमा प्रवाहित गर्न सकिन्छ। जब राष्ट्रपति भारतका दौरेमा छन्, त झंडेलाई पोतारोहण गर्नु हुनेछ जहाँदेखि ती चढ़्दै वा उतर्दछन्। जब राष्ट्रपति विशेष रेलगाड़ीदेखि देशका भीतर यात्रा गर्न रहहरु होउन् त झंडा स्टेशनका प्लेटफार्मको सामना गर्दै चालाकका डिब्बेदेखि लागेको रहना चाहिन्छ जहाँदेखि ट्रेन चल्दछन्। झंडा केवल तब प्रवाहित गरिनेछ जब विशेष ट्रेन स्थिर छ, वा जब त्यस स्टेशनमा आ रहेकोछ जहाँ त्यसलाई रुकछैन। [४]

झंडेलाई उतारना

शोकका समय, राष्ट्रपतिका निर्देश पर, तिनको द्वारा बताये गए समयसम्म झंडा आधा प्रवाहित हुनुपर्दछ। जब झंडेलाई आधा झुका गर्न फहराना क छ भनेंपहिला झंडेलाई शीर्षसम्म बढ़ा गर्न फेरि आधासम्म झुकाना चाहिन्छ। सूर्यास्तभन्दा पहिला वा उचित समय पर, झंडा पहिला शीर्षसम्म बढ़ा गर्न फेरि त्यसलाई उतारना चाहिन्छ। केवल भारतीय ध्वज आधा झुका रह्नेछ जबकि अन्य झंडे सामान्य ऊंचाईमा रह्नेछ्न्।

समस्त भारतमा राष्ट्रपति, माथिाष्ट्रपति, प्रधानमन्त्रीहरुको मृत्युमा झंडा आधा झुका रह्नेछ। लोक सभाका अध्यक्ष वा भारतका सर्वोच्च न्यायालयका मुख्य न्यायाधीशका शोकका समय झंडा दिल्लीमा झुकाइन्छ र केन्द्रीय मंत्रिमण्डल मंत्रीका समय दिल्लीमा र राज्यको राजधानिहरुमा पनि झुकाइन्छ। राज्य मंत्रीका निधनमा शोकस्वरूप मात्र दिल्लीमा नैं झुकाइन्छ। राज्यका राज्यपाल, माथिाज्यपाल र मुख्यमंत्रीका लागि राज्य र घटक राज्यहरुमा झुकाइन्छ। यदि कुनै पनि गणमान्य अतिथिका मरने सूचना दोपहरमा प्राप्त हुन्छ, यदि अन्तिम संस्कार छैन भए छन् त माथि बताये गए स्थानहरुमा अर्का दिन पनि झंडा आधा फहराया जानेछ। अन्तिम संस्कारका स्थानमा पनि झंडा आधा फहराया जानेछ।

गणतन्त्र दिवस, स्वतन्त्रता दिवस, गांधी जयंती, राष्ट्रीय सप्ताह (६देखि १३ अप्रैल), कुनै पनि राज्यका वर्षगाँठ वा राष्ट्रीय आनन्दका दिन, कुनै पनि अन्य विशेष दिन, भारत सरकार द्वारा निर्दिष्ट गरियो दिनमा मृतकका आवासलाई छोड़ेर झंडेलाई आधा झुकाना छैन चाहिन्छ। यदि शवलाई शोकको अवधिको समाप्तिभन्दा पहिला हटा दिइन्छ त ध्वजलाई पूर्ण मस्तूल स्थितिमा उठाया जाना चाहिन्छ। कुनै विदेशी गणमान्य व्यक्तिहरुको मृत्युमा गृह मंत्रालयदेखि विशेष निर्देशदेखि राज्यमा शोकको पालन गरिनेछ। तर पनि, कुनै पनि विदेशका प्रमुख, वा सरकारका प्रमुखको मृत्यु पर, त्यस देशका प्रत्यायित भारतीय मिशन उपर्युक्त दिनहरुमा राष्ट्रीय ध्वज फहरा सक्छौं। राज्यका अवसरहरु, सेना, केन्द्रीय अर्ध सैनिक बलहरुको अन्तेय्ष्टि पर, झंडेका भगवा पट्टीलाई शीर्षमा राखेर टिकटी वा ताबूतलाई ढक दिनुपर्नेछ। ध्वजलाई कब्रमा तल छैन उतारना चाहिन्छ वा चितामा जलाना छैन चाहिन्छ। [४]

निपटान

जब झंडा क्षतिग्रस्त छ वा मैला भएकोछ त त्यसलाई अलग वा निरादरपूर्ण ढंगदेखि छैन रखना चाहिन्छ, झंडेको गरिमाका अनुरूप विसर्जित / नष्ट गर्न दिनुपर्नेछ वा जला दिनुपर्नेछ। तिरंगेलाई नष्ट गर्ने सबैभन्दा राम्रो तरिका हो, त्यसका गंगामा विसर्जन गर्नु वा उचित सम्मानका साथ दफना दिनु। [४]

यी पनि हेर्नुहोस्

संदर्भ

  1. १.० १.१ १.२ १.३ १.४ भारतीय तिरंगेको इतिहास।भास्‍कर डट कम।१५ अगस्त, २००९
  2. "भारतको राष्ट्रीय ध्वज", Funmunch.com, अन्तिम पहुँच २००६-१०-११ 
  3. राष्ट्रीय ध्वज।भारतका राष्ट्रीय पोर्टल पर
  4. ४.०० ४.०१ ४.०२ ४.०३ ४.०४ ४.०५ ४.०६ ४.०७ ४.०८ ४.०९ ४.१० "फ़्लैग कोड अफ इंडिया", गृह मंत्रालय, भारत सरकार, २५ जनवरी, २००६, अन्तिम पहुँच ११ अक्तूबर, २००६ 
  5. "भारतीय तिरंगेको इतिहास" (पीएचपी), भारत सरकार।  |accessyear= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता); |accessmonthday= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता)
  6. ६.० ६.१ ६.२ भारतीय राष्ट्रध्वजको 90 वर्षहरुको इतिहास।तरकश.कम।
  7. ७.० ७.१ हेईमर, ज़ेल्ज्को (२ जुलाई, २००६), "भारत", फ़्लैग्स अफ़ द वर्ल्ड, अन्तिम पहुँच २००६-१०-११ 
  8. ८.० ८.१ ८.२ वत्तम, श्याम सुन्दर (१५ जून, २००४), "वाय अल नेशनल फ़्लैग्स बी मेड यी हुबली?", डक्कन हेरल्ड, मूलबाट २००६-०५-२२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २००६-१०-११ 
  9. ९.० ९.१ "फ़्लैग कोड अफ इंडिया, २००२", फ़ैक्ट शीट, पी.आयो।बी, भारत सरकार, ४ अप्रैल, २००२, अन्तिम पहुँच ११ अक्तूबर, २००६ 
  10. १०.० १०.१ गणपति, प्रिया (२५ जनवरी, २००२), "धनेश भट्ट: 'इंडियाज़ ओनली लाइसेन्स्ड ट्राईकलर मेकर'", रीडिफ़.चोम, अन्तिम पहुँच २००६-१०-११ 
  11. "माई फ़्लैग, माई कंट्री", रीडिफ़.कम, १३ जून, २००१, अन्तिम पहुँच २००७-११-१५ 
  12. (2004) 2 SCC 510
  13. "स्पोर्ट ट्राईकलर, नॉट बिलो बेल्ट", द टाइम्स अफ इंडिया, अन्तिम पहुँच २००८-०५-११ 
  14. "नो नेशनल फ़्लैग अन अंडरवियर", डेली टाइम्स अफ पाकिस्तान, अन्तिम पहुँच २००६-१०-११ 

बाह्यसूत्र

ढाँचा:राष्ट्रीय ध्वज