"ताजमहल" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

ताज महल تاج محل
ताज महल تاج محل
	ताजमहलको दक्षिणी दृश्य
स्थान	आगरा, भारत
अवनति	१७१ मी। (५६१ फीट)
निर्मित	१६३२-१६५३ [तथ्य वांछित]
वास्तुकार	उस्ताद अहमद लाहौरी
वास्तु शैली(हरू)	मुगल
पर्यटकहरू	३० लाख भन्दा अधिक (२००३ मा)
युनेस्को विश्व सम्पदा क्षेत्र
प्रकार	सांस्कृतिक
मापदण्ड	i
नामाङ्कित	१९८३ (७auM सत्र)
सन्दर्भ नं.	२५२
राष्ट्र	भारत
क्षेत्र	एशिया-प्रशान्त
	Lua error in मोड्युल:Location_map at line 552: खुलाइएको स्थान नक्सा परिभाषा भेटिएन: "Module:Location map/data/Uttar Pradesh locator map" उपलब्ध छैन्.

अन्तरक्रियात्मक रूपमा इतिहास हेर्नुहोस्

← अघिल्लो भिन्नता पछिल्लो भिन्नता →

Content deleted Content added

दृश्यात्मकविकिपाठ

Inline

२०:४९, १२ फेब्रुअरी २०१३ जस्तै गरी पुनरावलोकन

निर्देशक: 27°10′27 N°78′02

यो लेख ताजमहल को बारेमा हो। अन्य प्रयोगको लागि, ताजमहल (बहुविकल्पी) हेर्नुहोस्।

ताज महल (उच्चारण सहायता /tɑʒ mə'hɑl/) (फारसी: تاج محل, अङ्ग्रेजी़: Taj Mahal) भारतको आगरा सहरमा स्थित एक समाधिस्थल हो। यसको निर्माण मुगल सम्राट शाहजहाँले, आफ्नो पत्नी मुमताज महलको सम्झनामा गराए।^[१] ताज महल मुगल वास्तुकलाको उत्कृष्ट नमूना हो। यसको वास्तुकला शैली फारसी, तुर्क, भारतीय एवं इस्लामिक वास्तुकलाको घटकहरूको अनौठो सम्मिलन हो। सन् १९८३ मा, ताजमहल युनेस्को विश्व सम्पदा क्षेत्र बन्यो। यसको साथै, यसलाई विश्व सम्पदाको सर्वत्र प्रशंसा पाउने, अत्युत्तम मानवीय कृतिहरू मध्येको एक बताइएको छ। ताजमहललाई भारतको इस्लामी कलाको रत्न पनि घोषित गरिएको छ। साधारणतया देखीएको सिङ्गमर्मरको पातोहरूको ठुलो-ठुलो तहबाट छोप्न बनाएको भवनहरूको सरह नबनाएर यसको श्वेत गुम्बद एवं टाइल आकारमा सिङ्गमर्मरबाट ^[२] छोपिएको छ। केन्द्रमा बनाईएको समाधिस्थल आफ्नो वास्तु श्रेष्ठतामा सौन्दर्यको संयोजनको परिचय दिन्छन्। ताजमहल भवन समूहको संरचनाको खास कुरा छ, कि यो पूर्णतया समतिताकार छ। यसको निर्माण सन १६४८को लगभगमा पुरा भएको थियो।^[१] त्यस्ताद अहमद लाहौरीलाई प्रायः यसको प्रधान डिजायनकर्ता मानिन्छ।^[३]

वास्तु कला

समाधिस्थल

ताज महलको केन्द्र बिंदु हो, एक वर्गाकार आधार आधारमा बनाईएको श्वेत सिङ्गमर्मरको समाधिस्थल। यो एक सममितीय भवन हो, जसमा एक ईवान अथवा भब्य विशाल वक्राकार (छत जस्तो) द्वार छ। यस भवनको माथि एक वृहत गुम्बद सुशोभित छ। धेरै जसो मुगल समाधिस्थलहरू जस्तै, यसको मूल अवयव फारसी उद्गमबाट नै छ।

मूल - आधार

यसको मूल-आधार एक विशाल बहु-कक्षीय संरचना हो। यो प्रधान कक्ष घनाकार छ, जसको प्रत्येक किनारा 55 मीटर छ (हेर्नुहोस्: तल नक्सा, दाया)। लामो किनारहरूमा एक धेरै ठुलो पिश्ताक, वा मेहराबाकार छाना भएका कक्ष द्वार छन्। यो माथि बनेको मेहराब भएका छतहरूसंग सामेल छ।

मुख्य-मेहराब

मुख्य मेहराबको दुबै तर्फ, एकका माथि अर्को शैलीमा, दुइटैतर्फ दुइवटा अतिरिक्त पिश्ताक़ बनेका छन्। यसै शैलीमा, कक्षको चार किनारहरूमा दुइवटा पिश्ताक (एकका माथि अर्को) बनेका छन्। यो रचना भवनको प्रत्येकतर्फ पूर्णतया सममितीय छ, जो कि यस भवनलाई वर्गको बद्ला अष्टकोण बनाउँछ, तर कुनाको चार भुजाहरू बाकी चार किनारहरूदेखि पर्याप्त सानो भएको कारण, यसलाई वर्गाकार भन्न उचित नै हुनेछ। समाधिस्थलको चारैतर्फ चार धरहरा मूल आधार चौकीको चार कुनाहरूमा, भवनको दृश्यलाई एक आवरणमा बाधेको प्रतीत हुन्छ। मुख्य कक्षमा मुमताज महल एवं शाहजहाँको नकली समाधिहरू छन्। यी धेरै अलंकृत छन, एवं यसको सक्कली तल्लो तलमा स्थित छ।

गुम्बद

समाधिस्थलमा सर्वोच्च शोभायमान सिङ्गमर्मरको गुम्बद (हेर्नुहोस् बांया), यसको सर्वाधिक शानदार भाग हो। यसको उचाई लगभग भवनको आधारको बराबर, 35 मीटर छ, र यो एक 7 मीटर अग्लो बेलनाकार आधारमा स्थित छ। यो आफ्नो आकार अनुसार प्रायः प्याज-आकार (अम्बक आकार पनि भनिन्छ)को गुम्बद पनि भनिने गरिन्छ। यसको शिखर एक उल्टो राखिएको कमलसंग अलंकृत छ। यसले गुम्बदको किनारहरूलाई शिखरमा सम्मिलन दिन्छ।

छानाहरू

गुम्बदको आकारलाई यसको चार किनारहरूमा स्थित चार सानो गुम्बदाकारी छानाहरू (हेर्नुहोस् दाया)बाट अरु बल मिल्दछ। छानाहरूको गुम्बद, मुख्य गुम्बदको आकारको प्रतिलिपिहरू नैं हो, केवल नापको फरक छ। यिनको स्तम्भाकार आधार, छानामा आन्तरिक प्रकाशको व्यवस्थाको निमित्त खुला छ। सिङ्गमर्मरको अग्लो सुसज्जित फुलको गुच्छा, गुम्बदको उचाईलाई अरु बल दिन्छन्। मुख्य गुम्बदको साथ-साथै छानाहरू एवं फुलको गुच्छाहरूमा पनि कमल जसो शिखर शोभा दिन्छ। गुम्बद एवं छानाहरूको शिखरमा परम्परागत फारसी एवं हिन्दू वास्तु कलाको प्रसिद्ध घटक एक धात्विक कलश किरीटरूपमा शोभायमान छ।

किरीट कलश

मुख्य गुम्बदको किरीटमा कलश छ (हेर्नुहोस् दाया)। यो शिखर कलश शुरुको १८०० सम्म सुनको थियो, र अहिले यो कांसेको बनाईएको छ। यो किरीट-कलश फारसी एवं हिंन्दू वास्तु कलाको घटकहरूको एकीकृत संयोजन हो। यो हिन्दू मन्दिरहरूको शिखरमा पनि पाइन्छ। यस कलशमा चन्द्रमा बनाईएको छ, जसको टुप्पो स्वर्गतर्फ इशारा गर्दछ। आफ्नो नियोजनको कारण चन्द्रमा एवं कलशको टुप्पो मिलेर एक त्रिशूलको आकार बनाउद छ, जो कि हिन्दू भगवान शिवको चिह्न हो।^[४]

धरहराहरू

मुख्य आधारको चार कुनाहरूमा चार विशाल धरहराहरू (हेर्नुहोस् बाहिरु) स्थित छन्। यो प्रत्येक ४० मीटर अग्लो छ। यो धरहराहरू ताजमहलको बनावटको सममितीय प्रवृत्ति दर्शित गर्दछ्न्। यो धरहराहरू मस्जिदमा अजा़न दिनको निमित्त बनाईने धरहराहरूको समान नैं बनाईएको छ। प्रत्येक धरहरा दुइवटा छज्जीहरूद्वारा तीन समान भागहरूमा बाडिएको छ। धरहराको माथि अन्तिम छज्जी छ, जसमा मुख्य भवनको समान नैं छाना बनेको छन। यसमा त्यही कमल जस्तो आकृति एवं किरीट कलश पनि छ। यी धरहराहरूमा एक खास कुरा छ, यो चार बटै बाहिरतर्फ थोरै जस्तो झुकेको छ, जसबाट कि कहिले लड्ला स्थितिमा, यो बाहिरतर्फ नैं लडोस, एवं मुख्य भवनलाई कुनै क्षति नपुगोस।

बाह्य सजावट

ताजमहलको बाह्य सजावब्ट, मुगल वास्तुकलाको उत्कृष्टतम उदाहरण हो। जसरी सतहको क्षेत्रफल बदल्दछ, ठुलो पिश्ताकको क्षेत्र साना भन्दा धेरै हुन्छ, र त्यसको सजावट पनि यसै अनुपातमा बदल्दछ। सजावट घटक रोगन वा लियनबाट अथवा नक्काशी एवं रत्न जडेर निर्मित छन्। इस्लामको मानव श्वरिय आकृतिको प्रतिबन्धलाई पूर्ण पालन गरिएको छ। सजावटलाई केवल सुलेखन, निराकार, ज्यामितीय वा पादप रूपांकनबाट नैं गरिएको छ।

ताजमहलमा पाईने सुलेखन फ्लोरिड थुलुठ लिपिका छ। यो फारसी लिपि बेत्ता अमानत खां द्वारा सृजित हो। यो सुलेख जैस्प‍रलाई श्वेत सिङ्गमर्मरको फलकहरूमा जडेर गरिएको छ। सिङ्गमर्मरको सेनोटैफमा गरिएको कार्य अतिनै नाजु़क , कोमल एवं महीन छ। उचाईलाई ध्यान राखिएको छ। अग्लो फलकहरूमा त्यसै अनुपातमा ठुलो लेखन गरिएको छ, जसबाट कि तलबाट हेर्दा टेढा़पन प्रतीत नहोस। पूरा क्षेत्रमा कु़रानको श्लोकहरू, सजावटको निमित्त प्रयोग भएकहरू छन्। हालै भएको शोधहरूबाट थाहा भएकोछ, कि अमानत खाँले नैं ती श्लोकहरूको चुनाव पनि गरेका थिए। ^[५]^[६]

प्रयुक्त सूरा

यहाँको पाठ्य कुरानमा वर्णित, अन्तिम निर्णयको विषयमा छ, एवं यसमा निम्न सूराको श्लोकहरू सम्मिलित छन

जस्तो की कोही ताजमहलको द्वारबाट प्रविष्ट हुन्छ, सुलेख छ

“	हे आत्मा ! तिमी ईश्वरको नजीक विश्राम गर। ईश्वरको नजीक शान्तिको साथ रहोस् तथा त्यसको परम शान्ति तिमीमा बर्सियोस।	„

^[६]^[७]

अमूर्त प्रारूप प्रयुक्त गरिएका छन्, खासगरी आधार, धरहराहरू, द्वार, मस्जिद, जवाब मा; र केही-केही समाधिस्थलको सतहमा पनि। बलुआ-पत्थरको भवनको गुम्बदहरू एवं तहखानहरूमा, पत्थरको नक्काशीदेखि उत्कीर्ण चित्रकारी द्वारा विस्तृत ज्यामितीय नमूना बनाएको अमूर्त प्रारूप कुदिएका छन्। यहाँ छरिंगबोन शैलीमा पत्थर जडेर संयुक्त भएका घटकहरूको बीचको स्थान भरिएको छ। रातो बलुआ-पत्थर भवनमा श्वेत, एवं श्वेत सिङ्गमर्मरमा कालो वा गहिरो, जडा़ऊ कार्य गरिएको छ। सिङ्गमर्मर भवनको गारे-चूनाले बनेको भागहरूलाई रंगीन वा गहिरो रंग गरिएको छ। यसमा धेरै जटिल ज्यामितीय प्रतिरूप बनाईएको छ। भुई एवं बरण्डामा विरोधी रंगको टाइलहरू वा गुटकहरूलाई टैसेलेशन नमूनमा प्रयोग गरिएको छ। बोट बिरुवाको डिजाईन पाईन्छ समाधिस्थलको तल्लो देवलहरू पर। यो श्वेत सिङ्गमर्मरको नमूना हो, जसमा सजीव बास रिलीफ शैलीमा फुलहरू एवं बेल-बूटहरूको सजीव सजावट गरिएको छ। सिङ्गमर्मरलाई धेरै चिल्लो पार्न र च्म्काउन महीनतम बेहुरालाई पनि निखारिएको छ। डैडो ढाँचाहरू एवं मेहराबहरूको स्पैन्ड्रल पनि पीट्रा ड्यूराको उच्चस्तरीय डिजायन गरिएको छ। यसलाई लगभग ज्यामितीय बेलहरू, पुष्पहरू एवं फलहरूदेखि सुसज्जित गरिएको छ। यसमा जडिएको पत्थर छन् - पीत सिङ्गमर्मर, जैस्पर, हरिताश्म, जसलाई पर्खाल-सतहसंग मिलाएर खोपिएको छ।

छरिंगबोन
पादम नमूने
स्पैन्ड्रल
उत्कीर्ण चित्रकारी

आन्तरिक सजावट

ताजमहलको आन्तरिक कक्ष परम्परागत सजावट अवयवहरूदेखि धेरै पर छ। यहाँ जडा़ऊ कार्य पीट्रा ड्यूरा छैन, बरु बहुमूल्य पत्थरहरू एवं रत्नहरूको लैपिडरी कला छ। आन्तरिक कक्ष एक अष्टकोण छ, जसको प्रत्येक फलकमा प्रवेश-द्वार छ, जबकी केवल दक्षिण बगैंचाको तर्फको प्रवेशद्वार नैं प्रयोग हुन्छ। आन्तरिक देवलहरू लगभग 25 मीटर अग्लो छ, एवं एक आभासी आन्तरिक गुम्बदबाट डाकिएको छ, जो कि सूर्यको चिन्हबाट सजिएको छ। आठ पिश्ताक छज्जी भुईको स्थानलाई उत्तम पर्दछन। बाह्य तर्फ, प्रत्येक तल्लो पिश्ताकमा एक अर्को पिश्ताक लगभग देवलको मध्यसम्म जान्छ। चार केन्द्रीय माथि मेहराब छज्जी बनाउँदछन्, एवं हरियाक छज्जीको बाह्य झ्यान, एक सिङ्गमर्मरको जालीदेखि ढंकी छ। छज्जीको खिड़किहरूको अतिरिक्त, छानामा बनीं छानाहरूबाट ढाकिएको छिद्रहरूबाट पनि प्रकाश आउँछ। कक्षको प्रत्येक देवल डैडो बास रिलीफ, लैपिडरी एवं परिष्कृत सुलेखन फलकहरूदेखि सुसज्जित छ, जो कि भवनको बाह्य नमूनहरूलाई नजीकैबाट देखिन्छ। आठ सिङ्गमर्मरको फलकहरूबाट बनेको जालिहरूको अष्टकोण, समाधिस्थलहरूलाई घेरेकोछ। हरेक फलकलाई जाली जड्ने महीन कार्यबाट गठित छ। शेष सतहमा बहुमूल्र पत्थरहरू एवं रत्नहरूको अति महीन जडा़ऊ जड्नेकार्य कार्य छ, जो कि जोडे़मा बेलहरू, फल एवं फूलहरूबाट सज्जित छ।

मुस्लिम परम्पराको अनुसार समाधिस्थलको विस्तृत सज्जा मनाहि छ। यस कारण शाहजहाँ एवं मुमताज महलको पार्थिव शरीर यसको तल तुलनात्मक रूपले साधारण, साचो समाधिस्थलहरूमा,मा गडिएको छ, जसको मुख दाया एवं मक्कातर्फ छ। मुमताज महलको समाधिस्थल आन्तरिक कक्षको मध्यमा स्थित छ, जसको आयताकार सिङ्गमर्मर आधार 1.5 मीटर चौडा़ एवं 2.5 मीटर लामो छ। आधार एवं माथिको शृंगारदान रूप, दुइटै नैं बहुमूल्य पत्थरहरू एवं रत्नहरूबाट जडिएका छन्। यसमा गरिएको सुलेखन मुमताजको परिचय एवं प्रशंसामा छ। यसको ढक्कनमा एक उठेको आयताकार लोजै़न्ज (र्होम्बस) बनेको छ, जो कि एक लेखन पट्टको आभास हो। शाहजहाँको समाधिस्थल मुमताजको समाधिस्थलको दक्षिणतर्फ छ। यो पूरा क्षेत्रमा, एकमात्र दृश्य असम्मितीय घटक छ। यो असम्मिती शायद यस कारण छ, कि शाहजहाँको समाधिस्थल यहाँ बन्न निर्धारित थिएन। यो समाधिस्थल मुमताजको लागि मात्र बनाईएको थियो। यो समाधिस्थल मुमताजको समाधिस्थलभन्दा ठुलो छ, तर त्यही घटक दर्शाउँदछ: एक वृहततर आधार, जसमा बनाएको केही ठुलो श्रंगारदान, त्यही लैपिडरी एवं सुलेखन, जो कि तिनको पहचान दिन्छ। तहखानमा बनेको मुमताज महलको असली समाधिस्थलमा अल्लाहको निन्यानौं नाम लेखिएको छन् जसमा केही हुन "ओ नीतिवान, ओ भव्य, ओ राजसी, ओ अनुपम, ओ अपूर्व, ओ अनन्त, अओ अनन्त, ओ तेजस्वी..। " आदि। शाहजहाँको समाधिस्थलमा ईश्वर छन;

"उनले हिजरीको १०७६ सालमा रज्जबको महिना छब्बीसौं तिथिमा यस संसारबाट नित्यताको प्रांगणको यात्रा गरे"

जालीको मेहराब
महीन नक्काशी
जडा़ऊ पच्चीकारी
जालीको ब्यौरा

चार बाग बगैंचा

यस कम्प्लेक्सलाई घेरेको छ विशाल 300 वर्ग मीटरको चारबाग, एक मुगल बाग। यस बगैंचाबागमा अग्लो उठेको बाटो बाटो छ। यो बाटो यस चार बागलाई १६ निम्न स्तरमा बनी क्यारिहरूमा बांट्दछ। बगैंचाको मध्यमा एक उच्चतलमा बनेको पोखरीमा ताज महलको प्रतिबिम्ब दृश्य हुन्छ। यो समाधिस्थल एवं मुख्यद्वारको मध्यमा बनाएको छ। यो प्रतिबिम्ब यसको सुन्दरतालाई अझ सुन्दर् बनाउँछ। अन्य स्थानहरूमा बगैंचामा रुखहरूको पंक्तिहरू छन् एवं मुख्य द्वारदेखि समाधिस्थल सम्म फौव्वारा छन्। ^[८] यस उच्च तलको पोखरीलाई अल हौद अल कवथार भन्दछन्, जो कि मुहम्मद द्वारा प्रत्याशित असिमितता तालाबलाई दर्शाउँदछ।^[९] चारबागको बगैंचा फारसी बगैंचाहरूबाट प्रेरित छन्, तथा भारतमा प्रथम दृष्ट्या मुगल बादशाह बाबर द्वारा बनाएका थिए। यो स्वर्ग (जन्नत)को चार बग्ने नदीहरू एवं पैराडाइज वा फिरदौसको बगैंचाहरू तर्फ संकेत गर्दछ। यो शब्द फारसी शब्द पारिदाइजा़बाट बनाईएको शब्द हो, जसको अर्थ हुन्छ एक भीत्त रक्षित बगैंचा। फारसी रहस्यवादमा मुगल कालीन इस्लामी पाठ्यमा फिरदौसलाई एक आदर्श पूर्णताको बगैंचा बताइएको छ। यसमा कि एक केन्द्रीय पर्वत वा स्रोत वा फव्वारेदेखि चार नदीहरू चार दिशाहरू, उत्तर, दक्षिण, पूर्व एवं पश्चिमतर्फ बग्दछ्न छन्, जसले बगैंचालाई चार भागहरूमा बाड्दछन।

धेरै जसो मुगल चार बाग आयताकार हुन्छन्, जसको केन्द्रमा एक मण्डप/ समाधिस्थल बनाएको हुन्छ। केवल ताजमहलको बागहरूमा यो असामान्य हो; कि मुख्य घटक मण्डप, बागको अन्तमा स्थित छ। यमुना नदीको अर्को पटि स्थित माहताब बाग वा चांदनी बागको खोजबाट, भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागले यो निष्कर्ष निकालो छ, कि यमुना नदी पनि यस बगैंचाको रूपको भाग थियो, र त्यसलाई पनि स्वर्गको नदीहरू मध्येको एक गनिनु पर्दथ्यो।^[१०] बगैंचाको खाका एवं त्यसको वास्तु लक्षण्, जस्तो कि फव्वारे, ईंटहरू, सिङ्गमर्मरको पैदल बाटो एवं ज्यामितीय ईंट-जडि़त क्यारीहरू, जो काश्मीरको शालीमार बगैंचासंग एकरूप छन्, दर्साउदछ कि यी दुइटैको नैं वास्तुकार एक नैं हुन सक्छ, अली मर्दान।^[११] बगैंचाको आरम्भिक विवरण यसको पेड़-बोटहरूमा, गुलाब, कुमुद वा नरगिस एवं फलहरूको वृक्षहरूको आधिक्य बताउँछन्।^[१२] जस्तै जस्तै मुगल साम्राज्यको पतन भयो, बगैंचाहरूको देखे रेखेमा कमी आयो। जब ब्रिटिश राज्यमा यसको व्यबस्थापन आयो, तब उसले यसको बगैंचाहरूलाई लंडनको बगीचहरूको सरह बदल दिए।^[१३]

साथी भवनहरू

ताजमहल भवन समूह रक्षा देवलहरूदेखि परिबद्ध छ। यो देवलहरू तीनतर्फ रातो बलुआ पत्थरदेखि बनेका छन्, एवं नदीतर्फ खुला छ। यी देवलहरूको बाहिर अतिरिक्त समाधिस्थल स्थित छन्, जसमा शाहजहाँको अन्य पत्नीहरू गाडिएको छ, एवं एक ठुलो समाधिस्थल मुमताजको प्रिय दासीको निम्ती पनि बनाईएको छ। यो भवनहरू पनि धेरै जसो रातो बलुआ पत्थरबाट नैं निर्मित छँ, एवं त्यस कालको साना मकबरहरूलाई दर्शाउद छ। यी देवलहरूको बगैंचाहरू लगी भित्री तर्फमा स्तंभ सहित तोरण भएको बरण्डा छन्। यो हिन्दु मन्दिरहरूको शैली छ, जसलाई पछि, मस्जिदहरूमा पनि आफ्नो लिए गई थियो। देवलमा बीच-बीचमा गुम्बद भएको गुम्तीहरू पनि छन् ( छानाहरू भएको सानो भवनहरू, जो कि त्यसबेला पहरा दिने काममा आउथ्यो होंला, तर अब संग्रहालय बनेको छ।

मुख्य द्वार (ढोका़) पनि एक स्मारक स्वरूप छ। यो पनि सिङ्गमर्मर एवं रातो बलुआ पत्थरदेखि निर्मित छ। यो आरम्भिक मुगल बादशाहहरूको वास्तुकलाको स्मारक हो। यसको मेहराब ताजमहलको मेहराबको प्रति हो। यसको पिश्ताक मेहराबहरूमा सुलेखनबाट सजावट गरिएको छ। यसमा बास रिलीफ एवं पीट्रा ड्यूरा डिजायनबाट पुष्पाकृति आदि प्रयुक्त छ। मेहराबी छाना एवं देवलहरूमा यहाँको अन्य भवनहरू जस्तै ज्यामितीय नमूनाहरू बनाईएको छ।

यस समूहको सुदूर छोउमा दुइ विशाल रातो बलुआ पत्थरको भवनहरू छन्, जो कि समाधिस्थलतर्फ सामना गरेको छ। यसको पछिल्लो भाग पूर्वी एवं पश्चिमी देवलहरूसंग जुडिएको छ, एवं दुबै नैं एक अर्काको प्रतिबिम्ब आकृति हुन। पश्चिमी भवन एक मस्जिद हो, एवं पूर्वीलाई जवाब भन्दछन्, जसको प्राथमिक उद्देश्य वास्तु संतुलन हो, एवं आगन्तुक कक्षको सरह प्रयुक्त भैरहेको छ। यी दुइटै भवनहरूको बीच अन्तर यो छ, कि मस्जिदमा एक मेहराब कम छ, त्यसमा मक्कातर्फ आग्लो बनाईएको छ, एवं जवाबको भुईमा ज्यामितीय नमूना बनेका छन्, जबकि मस्जिदको भुईमा ५६९ नमाज पढ़नको निमित्त बिछौने(जा-नमाज)क प्रतिरूप कालो सिङ्गमर्मरबाट बनेको छ। मस्जिदको मूल रूप शाहजहाँ द्वारा निर्मित अन्य मस्जिदहरूको समान नैं छ, खासगरी मस्जिद जहाँनुमा, वा दिल्लीको जामा मस्जिद; एक ठुलो दालान वा कक्ष वा प्रांगण, जसमा तीन गुम्बद बनेका छन्। यस कालको मुगल मस्जिदहरू, पुण्यस्थानलाई तीन भागहरूमा बाड्द छन्; बीचहरू बीच मुख्य स्थान, एवं दुबैतर्फ साना स्थान। ताजमहलमा हरेक पुण्यस्थान एक वृहत मेहराबी तहखानमा खुल्दछ। यो साथी भवनहरू १६४३मा पुरा भयो।

निर्माण

ताजमहल परिसीमित^[१४] आगरा नगरको दक्षिण छेउमा एक सानो भूमि पठारमा बनाइएको थियो। शाहजहाँले यसको बदलामा जयपुरको महाराजा जयसिंहलाई आगरा सहरको मध्य एक वृहत महल दिएका थिए। ^[१५] लगभग तीन एकड़को क्षेत्रलाई खोनिएको, एवं त्यसमा कूडा़ गर्कट भर गर्न त्यसलाई नदी सतहदेखि पचास मीटर अग्लो बनाइएको, जसबाट कि शितबाट् आदिबाट बचाव हुन पाओस्। समाधिस्थलको क्षेत्रमा , पचास कुवा खन्न कंकड़-पत्थरहरू भरेर आधार स्थान बनाइएको छ। फेरि बांसका परम्परागत पैड़ (स्कैफ्फोल्डिंग)को बद्ला, एक धेरै ठुलो ईंटहरूको, समाधिस्थल समान नैं ढाँचा बनाइएको छ। यो ढाँचा यति ठुलो थियो, कि ईञिनियरहरूको अनुमानमा त्यसलाई हटाउनमा नैं वर्षौ लाग्दथ्यो। यसको समाधान यो भयो, कि शाहजाहाँको आदेशानुसार स्थानीय किसानहरूलाई खुल्ला छूट दिईयो कि एक दिनमा कोहि पनि चाहे जति ईंटहरू उठा सक्छ, र त्यो ढाँचा रात भरमा नैं साफ भयो। सारा निर्माण सामग्री एवं सिङ्गमर्मरलाई नियत स्थानमा पुर्र्याउने उदेश्येले, एक पन्ध्र किलोमीटर लामो माटोको ढाल बनाइएको छ। बीसदेखि तीस गोरुहरूलाई खास निर्मित गाडि़हरूमा जोतेर शिलाखण्डहरूलाई यहाँ ल्याइएको थियो। एक विस्तृत पैड़ एवं बल्लीबाट बनी, चरखी चलाउने प्रणाली बनाए गई, जसदेखि कि खण्डहरूलाई इच्छित स्थानहरूमा पुगाइयो। नदीबाट पानी ल्याउने उदेश्यले रहट प्रणालीको प्रयोग गरिएको थियो। त्यो भन्दा पानी माथि बनेको ठुलो टैंकमा भरिन्थ्यो। फेरि यो तीन गौण टैंकहरूमा भरिन्थ्यो, जहाँदेखि यो नलिहरू (पाइपहरू) द्वारा स्थानहरूमा पुगाइन्थ्यो।

आधारशिला एवं समाधिस्थललाई निर्मित हुनमा बारह साल लाग्यो। शेष भवनहरू एवं भागहरूलाई अर्को दस वर्षहरूमा पूर्ण गरिएको हो। यिनमा पहिलो धरहराहरू, फेरि मस्जिद, फेरि जवाब एवं अन्तमा मुख्य द्वार बन्यो। किनभनें यो समूह, धेरै अवस्थाहरूमा बन्यो, यस कारण यसको निर्माण-समाप्ति तिथिमा धेरै भिन्नताहरू छन। यो यस कारण हो, किनभनें पूर्णताका धेरै पृथक मत छन्। उदाहरणतः मुख्य समाधिस्थल १६४३मा पूर्ण भएको थियो, तर शेष समूह भवनहरू बनिरह्यो। यसै प्रकार यसको निर्माण लागतमा पनि भिन्नताहरू छ, किनभनें यसको लागत तय गर्नमा समयको अन्तरालबाट पर्याप्त फर्क आएको छ। र पनि कुल मूल्य लगभग ३ अरब २० करोड़ रूपए, त्यस समय अनुसार आंकलन गरिएको छ; जो कि वर्तमानमा खरब डालरभन्दा पनि धेरै हुन सक्छ, यदि वर्तमान मुद्रामा बदलियो भने।^[१६]

ताजमहल सम्पूर्ण भारत एवं एशियाबाट ल्याईएको सामग्रीदेखि निर्मित गरिएको थियो। १,००० भन्दा धेरै हात्ति निर्माणको बेला यातायातको उदेश्यले प्रयोग भएका थिए। पराभासी श्वेत सिङ्गमर्मरलाई राजस्थानदेखि ल्याइएको थियो, जैस्परलाई पंजाबबाट, हरिताश्म वा जेड एवं स्फटिक वा क्रिस्टल]]लाई चीनबाट। तिब्बतबाट फीरोजा़, अफगानिस्तानबाट लैपिज लजू़ली, श्रीलंकाबाट नीलम एवं अरबियाबाट इन्द्रगोप वा कार्नेलियन ल्याईएको थियो। कुल मिलाएर अठ्ठाइस प्रकारका बहुमूल्य पत्थर एवं रत्न श्वेत सिङ्गमर्मरमा जडिएको थियो।

उत्तरी भारतबाट लगभग बीस हजा़र मजदूरहरूको सेना अन्वरत कार्यरत थियो। बुखाराबाट कालिगड, सीरिया एवं ईरानबाट सुलेखन कर्ता, दक्षिण भारतबाट पच्चीकारीका कारीगड, बलूचिस्तानबाट पत्थर खुर्किने एवं काटने कारीगड यिनमा सामेल थिए। कंगूरे, बुर्जी एवं कलश आदि बनाउने, अर्को जो केवल सिङ्गमर्मरमा पुष्प तराश्न्थ्यो, इत्यादि सत्ताईस कारीगडहरू मधे केही थिए, जसले सृजन एकाई गठित गरेका थिए। केही खास कारीगड, जो कि ताजमहलको निर्माणमा आफ्नो स्थान राख्दछन्, उनीहरू हुन:-

मुख्य गुम्बदको अभिकल्पक ईस्माइल (ए.का.इस्माइल खाँ),^[१७] , जो कि अट्टोमन साम्राज्यको प्रमुख गोलार्ध एवं गुम्बद अभिकल्पक थिए।
फारसका त्यस्ताद ईसा एवं ईसा मुहम्मद एफहरूदी (दुबै ईरानबाट), जो कि अट्टोमन साम्राज्यका कोचा मिमार सिनान आगा द्वारा प्रशिक्षित गरिएका थिए, यिनको पटक पटक यहाँको मूर अभिकल्पनामा उल्लेख आउँछ। ^[१८]^[१९] तर यस दाविको पछि धेरै कम प्रमाण छ।
बेनारुस, फारस (ईरान)बाट 'पुरु'लाई पर्यवेक्षण वास्तुकार नियुक्त गरिएको ^[२०]
का़जि़म खान, लाहौरको निवासी,ले ठोस सुवर्ण कलश निर्मित गरे।
चिरंजी लाल, दिल्लीको एक लैपिडरी, प्रधान शिलपी, एवं पच्चीकारक घोषित गरिएको थियो।
अमानत खाँ, जो कि शिराज, ईरानदेखि थिए, मुख्य सुलेखना कर्ता थिए। उनको नाम मुख्य द्वारका सुलेखनका अन्तमा कुदियो^[२१]
मुहम्मद हनीफ, राज मिस्त्रिहरूको पर्यवेक्षक थिए, साथै मीर अब्दुल गरीम एवं मुकर्‍इमत खां, शिराज, ईरानबाट; यिनको काधमा प्रतिदिनको वित्त एवं व्यबस्थापन थियो।

इतिहास

ताजमहलका पूरा भएको तत्कालै पछि नै, शाहजहाँलाई आफ्नो छोरा अनिंगजे़ब द्वारा अपदस्थ गरेर, आगराको किल्लामा नजरबन्द गरियो। शाहजहाँको मृत्यु पछी, उनलाई उनको पत्नीका बराबरमा दफना दिइएको थियो। अन्तिम 1९ शताव्दी हुनै लाग्दा ताजमहलको अबस्था पर्याप्त जीर्ण-शीर्ण भएको थियो।

१८५७को भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम का बेला, ताजमहललाई ब्रिटिश सैनिकहरू एवं सरकारी अधिकारिहरू द्वारा पर्याप्त विरूपण सहनु परेको थियो। उनीहरूले बहुमूल्य पत्थर एवं रत्न, तथा लैपिज लजू़लीलाई खोपेर भित्ताहरूबाट निकालिएको थियो। १९ शताव्दीको अन्तमा ब्रिटिश वाइसरय जर्ज नैथैनियल गर्जनले एक वृहत प्रत्यावर्तन परियोजना आरम्भ गरे । यो १९०८मा पूर्ण भयो। त्यसले आन्तरिक कक्षमा एउटा ठुलो दीपक वा चिराग स्थापित गरे, जो काहिरामा स्थित एक मस्जिद जस्तो नैं छ। यसै समय यहाँका बगैंचाहरूलाई ब्रिटिश शैलीमा बदलिएको थियो। त्यही आज दर्शित छन्।

सन् १९४२ मा, सरकारले समाधिस्थलको इर्द्-गिर्द, एक मचान सहित पैड़ बल्लीको सुरक्षा कवच तैयार गराएको थियो। यो जर्मन एवं पछि जापानी हवाई हमलाबाट सुरक्षा प्रदान गर्न पाओस्। १९५५ एवं १९७१को भारत पाकिस्तान युद्धका समय पनि यही गरिएको थियो, जसबाट कि वायु बमवर्षकहरूलाई भ्रमित गर्न सकियोस्। यसको वर्तमान खतरा वातावरणका प्रदूषणबाट छ, जो कि यमुना नदीका तटमा छ, एवं अम्ल-वर्षाबाट, जो कि मथुरा तेल प्रशोधन कारखानाले निस्केका धुवाको कारण हुन्छ। यसको सर्वोच्च अदालतको निर्देश अनुसार पनि कडा़ विरोध भएको थियो। १९८३मा ताजमहललाई युनेस्को विश्व सम्पदा क्षेत्र घोषित गरिएको छ।

पर्यटन

ताजमहल प्रत्येक वर्ष २० देखि ४० लाख दर्शकहरूलाई आकर्षित गर्दछ, जस मध्ये २,००,००० भन्दा अधिक विदेशी हुन्छन्। धेरै जसो पर्यटक यहाँ अक्टूबर, नवंबर एवं फरवरी महिनाहरूमा आउँछन्। यस स्मारकका आसनजीक प्रदूषण फैलाँउने सवारी साधन प्रतिबन्धित छन्। पर्यटक पार्किंगबाट वा त पैदल जान सक्छन, वा विद्युतिय बस सेवा द्वारा पनि जान सक्छन। खवासपुरासलाई पुनर्स्थापित गर्न नवीन पर्यटक सूचना केन्द्रको प्रकार प्रयोग गरिनेछ। ^[२२]^[२३] ताज महलको दक्षिणमा स्थित एक सानो बस्तीलाई ताजगंज भन्दछन्। पहिला यसलाई मुमताजगंज पनि भिनिन्थ्यो। यो पहिला कारवां सराय एवं दैनिक आवश्यकताहरूको उदेश्यले बसाइएको थियो। ^[२४] प्रशंसित पर्यटन स्थलहरूको सूचीमा ताजमहल सदा नैं सर्वोच्च स्थान लिई रहेकोछ। यो सात आश्चर्हरूको सूचीमा पनि आई रहेकोछ। अब यो आधुनिक विश्वका सात आश्चर्हरूमा प्रथम स्थान पाएको छ। यो स्थान विश्वव्यापी मतदानबाट भएको थियो ^[२५] जहाँ यसलाई दस करोड़ मत प्राप्त भएको थियो।

सुरक्षा कारणहरूबाट ^[२६] केवल पाँच वस्तुहरू - पारदर्शी बोतलहरूमा पानी, साना वीडियो कैमरा, स्थिर कैमरा, मोबाइल फोन एवं साना महिला झोला - ताजमहलमा लिएर जाने अनुमति छ।

प्रचलित कथाहरू

यस भवनको निर्माण सधै देखी प्रशंसा एवं विस्मयको विषय रहेकोछ। यसले धर्म, संस्कृति एवं भूगोलको सीमाहरूलाई पार गरेर मानिसहरूको मनहरूबाट वैयक्तिक एवं भावनात्मक प्रतिक्रिया गराएको छ, जो कि धेरै विद्याभिमानिहरू द्वारा गरियो मूल्यांकनहरूबाट ज्ञात हुन्छ। यहाँ केही ताजमहलसंग जोडिएको प्रचलित कथाहरू दिईएकों छ:-^[२७]

एक पुरानो कथाका अनुसार, शाहजहाँको इच्छा थियो कि यमुनाका पारी पनि एक ठीक यस्तो नैं, तर कालो ताजमहल निर्माण होस ^[२८] जसमा उनको समाधिस्थल बनोस। यो अनुमान जीन बैप्टिस्ट टैवर्नियर, प्रथम यूरोपियन ताजमहल पर्यटक, जसले आगरा १६६५मा घुमेका थिए,को कथनानुसार हो। त्यसमा बताईएको छ, कि शाहजहाँलाई अपदस्थ गरिएको थियो, यसभन्दा पहिला कि त्यो कालो ताजमहल बनाउन पाउन। कालो भएको सिङ्गमर्मरको शिलाहरूबाट, जो कि यमुनाको पारी, माहताब बगैंचामा छ; यस तथ्यलाई बल मिल्दछ। तर, १९९०को दशकमा गरिएको उत्खननबाट थाहा भयो, कि यो श्वेत सिङ्गमर्मर नैं थियो, जो कि कालो भएको थियो। ^[२९] कालो समाधिस्थलको बारेमा एक अधिक विश्वसनीय कथा २००६मा पुरातत्ववेत्ताहरूद्वारा बताईयो, जसले माहताब बगैंचामा केन्द्रीय सरोवरको पुनर्स्थापनाको गरेका थिए। श्वेत समाधिस्थलको गहिरो छायालाई स्पष्ट देखा सकिन्थ्यो त्यस सरोवर मा। यसबाट संतुलन वा सममिति बनाए राख्नको एवं सरोवरको स्थिति यस्ता निर्धारण गर्न का, कि जसबाट प्रतिबिम्ब ठीक त्यसमा प्रतीत होस; शाहजहाँको ईच्छा स्पष्ट देखिन्थ्यो ^[३०]
यस्तो पनि भनिन्छ, कि शाहजहाँले ती कारीगडहरूको अंगच्छेदन आदि गरिदिएका थिए, वा मारिदिएका थिए, जसले ताजमहलको निर्माण गराए थियो। तर यसका पूर्ण प्रमाण उपलब्ध छैनन्। केही मानिसेको भनाई छ, कि ताजमहलका निर्माणसंग जोडिएका मानिसहरूसंग यो करारनामा लेखाईएको थियो, कि उनीहरू यस्ता रूपको कुनै पनि अर्को भवन बनाउनुने छैनन। यस्तै दावा अरु प्रसिद्ध भवनहरूका बारेमा पनि गरिरहेको छ। ^[३१]
यस तथ्यको पनि कुनै प्रमाण छैनन्, कि लर्ड विलियम बैन्टिक, भारतका गवर्नर जनरलले १८३०को दशकमा, ताजमहललाई ध्वंस गरेर त्यसको सिङ्गमर्मर लिलाम गर्ने योजना बनाएका थिए। बैन्टिकका जीवनी लेखक, जन रस्सोलीले भनेका छन, कि एक कथा उठेको थियो, जब बैन्टिकले कोष बढा़उने उदेश्यले आगराको किल्लाको फाल्टु सिङ्गमर्मर लिलाम गरेका थिए। ^[३२]
सन २०००मा, भारतका सर्वोच्च अदलत श्री पुरुषोत्तम नागेश ओक द्वारा पेश गरिएको निजेदन रद्द गरिएको थियो, जसमा यो भनिएको थियो, कि एक हिन्दु राजाले ताजमहल बनाएका थिए। ^[३१]^[३३] श्री ओकले प्रमाण सहित, यो दावा गरेका थिए, कि ताजमहलको उद्गम (मूल भवन), एवं साथै देशको अनेकौ एतिहासिक भवनहरू, जो आज मुस्लिम सुल्तानहरूद्वारा निर्मित बताईन्छ, वास्तवमा त्यसभन्दा पहिला पनि यहाँ उपस्थित थियों। फलतः यो मूल भवनहरू हिन्दु राजाहरू द्वारा निर्मित हुन। एवं यिनको उद्गम हिन्दु हुन।^[३४]
एक अर्को बहुचर्चित कथा, जो कि काव्यात्मक छ,को अनुसार मनसूनको प्रथम वर्षामा पानीको थोपाहरू यिनको समाधिमा झर्दछन छन्। जस्तो कि गुरूदेव रविन्द्रनाथ टैगोरको यस समाधिस्थलको वर्णनबाट प्रेरित छ, "एक अश्रु मोती ..। समयको गाला मा"। एक अन्य मिथकका अनुसार, यदि शिखरका कलशको छायालाई पीटयो भने, त पानी/ वर्षा आउँछ। आजसम्म अधिकारी यहाँ यसको छायाको छेउछाउ फुटेका चुरीहरूका टुक्रा पाउँछन्। .^[३५]

विवाद : ताज महल एक हिन्दू भवन

इतिहासकार पुरुषोत्तम नागेश ओक द्वारा पेश गरेको निवेदन अनुरूप ताज महल एक हिन्दु भवन (शिव-मंदिर) हो। ओक महोदयको कुरा स्‍वीकार नगर्नु पर्ने सबैभन्दा ठूलो कारण यो छ कि लिखित इतिहासका सबै उपलब्ध स्रोतहरूका अनुसार ताजमहल एक मुस्लिम बादशाह शाहजहाँ द्वारा बनाएको कुरा अगाडि आउँदछ तरु यस कुरालाई भूलना हुदैन कि भारतीय परतन्त्रताका युगमा इतिहासलाई क्षति पहुची पुगेको छ।

यो पनि हेर्नुहोस्

ताजमहल प्रवेशद्वार

टिप्पणी

↑ ^१.० ^१.१ "भारतको बारेमा जानहरू - ताजमहल" (पीएचपी) (नेपालीमा), राष्ट्रिय पोर्टल विषयवस्तु प्रबंधन दल। |accessyear= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता); |accessmonthday= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता)
↑ टाइल आकारमा, अर्थात सिङ्गमर्मरको सानो साना ईंट रूपी आयताकार टाइलहरूबाट छोपिएको छ।
↑ UNESCO सलाहकार संस्था आँकलन
↑ टिलिट्सन, जी.एच.आर। (१९९०)। आर्किटेक्चरल गाइड टू मुगल इण्डिया, क्रनिकल बुक्स
↑ ताजमहल सुलेखन
↑ ^६.० ^६.१ कोच, पृष्ठ.१०० उद्दरण त्रुटी: Invalid <ref> tag; name "k100" defined multiple times with different content
↑ O Soul, thou art at rest। Return to the Lord at peace with Him, and He at peace with you.pbs.org
↑ taj-mahal-travel-tours.com
↑ बेगले, वायन ई. (मार्च, १९७९), "द मिथ अफ द ताजमहल एण्ड अ न्यू थ्योरी अफ इट्स सिम्बलिक मीनिंग", द आर्ट बुलेटिन ६१ (१): १४।
↑ राइट, कैरेन (जुलाई), "मुगल्स यी द मूनलाइट - प्लैन्स टू रेस्टोर मेहताब बगैंचा नियर ताज महल", डिस्कवर।
↑ ऐलन, जन, द कैम्ब्रिज शॉर्टर हिस्ट्री अफ इण्डिया (अङ्ग्रेजीमा), कंम्ब्रिज: एस। चांद, पृ: २८८ पृष्ठ। |format edition= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता); |origdate= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता), पृ। ३१८
↑ The Taj by Jerry Camarillo Dunn Jr
↑ कोच, पृ। १३९
↑ परिसीमित अर्थात देवलहरूदेखि घिरी। पुरानो नगर प्रायः देवलहरूदेखि घेरिएका हुन्थे, सुरक्षा कारणहरूबाट, जस्तो कि दिल्ली, आगरा, जयपुर, आदि।
↑ Chaghtai Le Tadj Mahal p54; Lahawri Badshah Namah Vol.1 p403
↑ Dr। A। Zahoor and Dr। Z। Haq
↑ Who designed the Taj Mahal
↑ William J। Hennessey, Ph.D., Director, Univ। of Michigan Museum of Art। IBM 1999 WORLD BOOK
↑ Marvin Trachtenberg and Isabelle Hyman। Architecture: from Prehistory to Post-Modernism। p223
↑ ISBN 964-7483-39-2
↑ 10877
↑ Koch, p.120
↑ Koch, p.254
↑ Koch, p.201-208
↑ Travel Correspondent (२००७-०७-०९), "New Seven Wonders of the World announced" (Englishमा), The Telegraph, अन्तिम पहुँच २००७-०७-०६।
↑ [१]
↑ Koch, p.231
↑ Asher, p.210
↑ Koch, p.249
↑ Warrior Empire: The Mughals of India (2006) A+E Television Network
↑ ^३१.० ^३१.१ Koch, p.239
↑ Rosselli, J., Lord William Bentinck the making of a Liberal Imperialist, 1774-1839, London Chatto and Windus for Sussex University Press 1974, p.283
↑ Supreme Court Dismisses Oak's Petition
↑ Oak, Purushottam Nagesh, "The True Story of the Taj Mahal" (Englishमा), Stephen Knapp, अन्तिम पहुँच २००७-०२-२३।
↑ Koch, p.240

सन्दर्भ

ढाँचा:ताजमहलका सन्दर्भ

बाह्य कडि़याँ

ढाँचा:भारतमा विश्व धरोहरहरू

निर्देशक: 27°10′30 N°78′02

ढाँचा:Link FA ढाँचा:Link FA ढाँचा:Link FA ढाँचा:Link FA ढाँचा:Link FA

[भारत_अन्तर्जाल-1] १.० ^१.१ "भारतको बारेमा जानहरू - ताजमहल" (पीएचपी) (नेपालीमा), राष्ट्रिय पोर्टल विषयवस्तु प्रबंधन दल। |accessyear= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता); |accessmonthday= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता)

[2] टाइल आकारमा, अर्थात सिङ्गमर्मरको सानो साना ईंट रूपी आयताकार टाइलहरूबाट छोपिएको छ।

[unesco-3] UNESCO सलाहकार संस्था आँकलन

[4] टिलिट्सन, जी.एच.आर। (१९९०)। आर्किटेक्चरल गाइड टू मुगल इण्डिया, क्रनिकल बुक्स

[5] ताजमहल सुलेखन

[k100-6] ६.० ^६.१ कोच, पृष्ठ.१०० उद्दरण त्रुटी: Invalid <ref> tag; name "k100" defined multiple times with different content

[7] O Soul, thou art at rest। Return to the Lord at peace with Him, and He at peace with you.pbs.org

[8] taj-mahal-travel-tours.com

[Begley-9] बेगले, वायन ई. (मार्च, १९७९), "द मिथ अफ द ताजमहल एण्ड अ न्यू थ्योरी अफ इट्स सिम्बलिक मीनिंग", द आर्ट बुलेटिन ६१ (१): १४।

[10] राइट, कैरेन (जुलाई), "मुगल्स यी द मूनलाइट - प्लैन्स टू रेस्टोर मेहताब बगैंचा नियर ताज महल", डिस्कवर।

[11] ऐलन, जन, द कैम्ब्रिज शॉर्टर हिस्ट्री अफ इण्डिया (अङ्ग्रेजीमा), कंम्ब्रिज: एस। चांद, पृ: २८८ पृष्ठ। |format edition= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता); |origdate= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता), पृ। ३१८

[12] The Taj by Jerry Camarillo Dunn Jr

[13] कोच, पृ। १३९

[14] परिसीमित अर्थात देवलहरूदेखि घिरी। पुरानो नगर प्रायः देवलहरूदेखि घेरिएका हुन्थे, सुरक्षा कारणहरूबाट, जस्तो कि दिल्ली, आगरा, जयपुर, आदि।

[15] Chaghtai Le Tadj Mahal p54; Lahawri Badshah Namah Vol.1 p403

[Zahoor-16] Dr। A। Zahoor and Dr। Z। Haq

[अट्टोमन-17] Who designed the Taj Mahal

[18] William J। Hennessey, Ph.D., Director, Univ। of Michigan Museum of Art। IBM 1999 WORLD BOOK

[19] Marvin Trachtenberg and Isabelle Hyman। Architecture: from Prehistory to Post-Modernism। p223

[20] ISBN 964-7483-39-2

[WSJ-21] 10877

[22] Koch, p.120

[k254-23] Koch, p.254

[K201-208-24] Koch, p.201-208

[25] Travel Correspondent (२००७-०७-०९), "New Seven Wonders of the World announced" (Englishमा), The Telegraph, अन्तिम पहुँच २००७-०७-०६।

[26] [१]

[k231-27] Koch, p.231

[A210-28] Asher, p.210

[k249-29] Koch, p.249

[30] Warrior Empire: The Mughals of India (2006) A+E Television Network

[K239-31] ३१.० ^३१.१ Koch, p.239

[32] Rosselli, J., Lord William Bentinck the making of a Liberal Imperialist, 1774-1839, London Chatto and Windus for Sussex University Press 1974, p.283

[IndiaInfo-33] Supreme Court Dismisses Oak's Petition

[oak-34] Oak, Purushottam Nagesh, "The True Story of the Taj Mahal" (Englishमा), Stephen Knapp, अन्तिम पहुँच २००७-०२-२३।

[k240-35] Koch, p.240

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]

[१३]

[१४]

[१५]

[१६]

[१७]

[१८]

[१९]

[२०]

[२१]

[२२]

[२३]

[२४]

[२५]

[२६]

[२७]

[२८]

[२९]

[३०]

[३१]

[३२]

[३३]

[३४]

[३५]

@@ पङ्क्ति ३७५: / पङ्क्ति ३७५: @@
 [[te:తాజ్ మహల్]]
 [[th:ทัชมาฮาล]]
+[[tk:Täçmahal]]
 [[tl:Tāj Mahal]]
 [[tr:Tac Mahal]]

हे वा स मुगल साम्राज्य (१५२६ – १८५७)
बादशाह	बाबर · हुमायूँ · अकबर · जहाँगीर · शाहजहाँ · औरंगजेब · छोटे मुगल
घटनाहरू	पानीपतको प्रथम युद्ध · पानीपतको द्वितीय युद्ध · पानीपतको तृतीय युद्ध
स्थापत्य	मुगल वास्तुकला · हुमायुंको मकबरा · आगराको किला · बादशाही मस्जिद · लाहौरको किला · लाल किला · ताजमहल · शालीमार बाग · मोती मस्जिद · बीबीको मकबरा · यो पनि हेर्नुहोस
विरोधी	इब्राहिम लोधी · शेर शाह सूरी · महाराणा प्रताप · हेमु · गोकुला · शिवाजी · गुरु गोविंद सिंह