थोरियम

ढाँचा:Infobox थोरियम थोरियम (Thorium) आवर्त सारणीका ऐक्टिनाइड श्रेणी (actinide series)को प्रथम तत्व]] छ। पहिले यो चतुर्थ अंतर्वर्ती समूह (fourth transition group)को अन्तिम तत्व माना जान्थ्यो, तर अब यो ज्ञात छ कि जस प्रकार लैथेनम (La) तत्वका पश्चात् 14 तत्वहरूको लैथेनाइड श्रृंखला (lanthanide series) प्रांरभ हुन्छ, त्यसै प्रकार ऐक्टिनियम (Ac)का पश्चात् 14 तत्वहरूको दोस्रो श्रृंखला आरम्भ हुन्छ, जसलाई एक्टिनाइड श्रृंखला भन्दछन्। थोरियमका अयस्कमा केवल एक समस्थानिक(द्रव्यमान संख्या 232) पाइन्छ, जुन यसको सबै भन्दा स्थिर समस्थानिक (अर्ध जीवन अवधि 1.4 ज्र् 1010 वर्ष) छ। तर यूरेनियम, रेडियम तथा ऐक्टिनियम अयस्कहरूमा यसका केही समस्थानिक सदैव वर्तमान रह्दछन्, जसको द्रव्यमान संख्याहरू 227, 228, 230, 231 तथा 234 छन्। यिनका अतिरिक्त 224, 225, 226, 229 एवं 233 द्रव्यमाने समस्थानिक कृत्रिम उपायहरू द्वारा निर्मित भएका छन्।

थोरियम धातुको खोज 1828 ईमा बर्जीलियसले थोराइट अयस्कमा गरिएको थियो। यद्यपि यसका अनेक अयस्क ज्ञात छन्, तर मोनेजाइट (monazite) यसको सबै भन्दा महत्वपूर्ण स्त्रोत छन्, जसमा थोरियम तथा अन्य विरल मृदाहरूका फस्फेट रह्दछन्। संसारमा मोनेजाइटको सबै भन्दा ठूलो भंडार भारतका केरल राज्यमा छन्। बिहार प्रदेशमा पनि थोरियम अयस्कको उपस्थिति ज्ञात भएको छ। यिनका अतिरिक्त मोनेजाइट अमरीका, आस्ट्रलिया, ब्राजिल र मलायामा पनि प्राप्त छ।

मौनेजाइटलाई सांद्र सल्फ्यूरिक अम्लको प्रक्रिया गरेर आंशिक क्षारीय विलयन मिलानबाट थोरियम फस्फेटको अवक्षेप बन्दछ। यसलाई सल्फ्यूरिक या हाइड्रोक्लोरिक अम्लमा घुला गरेर फेरि फस्फेट अवक्षिप्त गर्दछन्। यस क्रियालाई दोहरानेमा थोरियमको शुद्ध फस्फेट मिल्दछ।

थोरियम क्लोराइडलाई सोडियम सहित निर्वातमा गरम गर्नबाट थोरियम धातु मिलन्छ। थोरियम आयोडाइड (Th I4)का वाष्पलाई गरम टंग्स्टन तंतु (filament)मा प्रवाहित गर्न से, या थोरियम औक्साइड (ThO2)मा क्याल्सियमको प्रक्रिया द्वारा पनि, थोरियम धातु प्राप्त हुनसक्छ।

गुण धर्म

थोरियम भूरे रंगको धातु छ,

संकेत - (Th),

परमाणु संख्या - 90,

परमाणु भार - 232.04,

गल्नुंक - 1850 डिग्री से,

घनत्व 11.7 ग्रा/सेंमी,

परमाणु ब्यास 3.6 ऐंग्स्ट्रम

विद्युत् प्रतिरोधकता 19 माइक्रोओम सेंमी।

थोरियम धातु वायुमा गरम गरे पछि चिनगारी दिएर जलन्छ। लगभग 450 डिग्री सेंमा यो हैलोजन तत्वहरू सहित क्रिया गर्छ। थोरियम सांद्र हाड्रोक्लोरिक अम्ल अथवा अम्लराजमा विलेय छ।

थोरियम चार संयोजकता वाला यौगिक बनाउँछ। थोरिया (ThO2), थोरियम क्लोराइड (Th Cl4), थोरियम सल्फेट झ्र्च्र्ण् (SO4)2ट आदि यसका उपयोगी यौगिक छन्।

उपयोग

थोरियम औक्साइड अथवा थोरिया (ThO2)को अत्यधिक उपयोग उद्दीप्त (incandescent) ग्याँस मैटलहरूमा हुन्छ। यसका अतिरिक्त यो उत्प्रेरक (catalyst)का रूपमा पनि प्रयुक्त भएको छ। थोरियमका कार्बनिक यौगिक चर्म रोगहरूको चिकित्सामा काम आए छन्। थोरियममा रेडियधर्मिताको गुण छ। यसको द्रव्यमान संख्या 232, वाला समस्थानिक न्युट्रन आक्रमण द्वारा यूरेनियम 233 (U-233)मा परिणत हुन जान्छ। यूरेनियम 233को शिथिल न्यूट्रान (slow neutrons) आक्रमण द्वारा खंडन संभव छ र यो परमाणु ऊर्जा सम्बन्धी उपयोगहरूमा काम आ सक्दछ। यस प्रकार थोरियम पनि एक ऊर्जाशील पदार्थ छ। भविष्यमा, विशेष गरि भारतमा, परमाणु ऊर्जाको लागि यसको धेरै उपयोग संभव छ।

यो पनि हेर्नुहोस्

• भारतमा परमाणु उर्जा

बाहिरी कडीहरू

• थोरियम युगमा छा जानेछ भारत (देश दुनिया)
• थोरियमबाट बिजुली बनाउनमा मिली सफलता

रसायनिक तत्व

यो पनि हेर्नुहोस्

• रसायन शास्त्र
• भौतिक शास्त्र
• जीव शास्त्र