निर्वाचन

यो लेख हिन्दीबाट अनुवाद गरिएको हो। यहाँ क्लिक गरेर यस लेखमा रहेका त्रुटिहरु सुधार्न सक्नुहुन्छ।

चुनाव वा निर्वाचन (election) , लोकतन्त्रको एक महत्वपूर्ण प्रक्रिया छ जसका द्वारा जनता (मानिस) आफ्नो प्रतिनिधिहरूलाई चुन्दछ। चुनाव द्वारा नै आधुनिक लोकतन्त्रहरूका मानिस विधायिका (अनि कहिले-काँही न्यायपालिका एवं कार्यपालिका)का विभिन्न पदहरूमा आसीन हुनका लागि व्यक्तिहरूलाई चुन्दछन्। चुनाव द्वारा नैं क्षेत्रीय एवं स्थानीय निकायहरूका लागि पनि व्यक्तिहरूको चुनाव हुन्छ। वस्तुतः चुनावको प्रयोग व्यापक स्तरमा हुन लागेको छ र यो निजी संस्थानहरू, क्लबहरू, विश्वविद्यालहरू, धार्मिक संस्थानहरू आदिमा पनि प्रयुक्त हुन्छ।

नेपालमा चुनाव प्रक्रिया

नेपालमा तल्लो सदनका लागि २०५ वटा क्षेत्रहरूमा चुनाव हुन्छ। यसबाट साँसदहरू चुनिन्छन् । अन्य मनोनितहरू पनि तल्लो र माथिल्लो सदन गरेर चुनिन्छन्।

भारतीय लोकतन्त्रको चुनाव प्रक्रिया

भारतीय लोकतन्त्रमा चुनाव प्रक्रियाका अलग-अलग स्तर छन् तर मुख्यतया संविधानमा पूरै देशका लागि एक लोकसभा तथा पृथक-पृथक राज्यहरूका लागि अलग विधानसभाको प्रावधान छ।

भारतीय संविधानका भाग 15मा अनुच्छेद 324 देखि अनुच्छेद 329सम्म निर्वाचनको व्याख्या गरिएको छ। अनुच्छेद 324 निर्वाचनहरूको अधीक्षण, निदेशन र नियन्त्रणको निर्वाचन आयोगमा निहित हुनु बता्दछ। संविधानले अनुच्छेद 324मा नैं निर्वाचन आयोगलाई चुनाव सम्पन्न गराने जिम्मेदारी दिएकोछ। 1989सम्म निर्वाचन आयोग केवल एक सदस्यीय संगठन थियो तर 16 अक्टूबर 1989मा एक राष्ट्रपतीय अधिसूचनाका द्वारा दुइ र निर्वाचन आयुक्तहरूको नियुक्ति गरिएको छ।

लोकसभाको कुल 543 सीटहरूमा देखि विभिन्न राज्यहरूदेखि अलग-अलग सङ्ख्यामा प्रतिनिधि चुने जान्छन्। यसै प्रकार अलग-अलग राज्यहरूको विधानसभाहरूका लागि अलग-अलग सङ्ख्यामा विधायक चुने जान्छन्। नगरीय निकाय चुनावहरूको प्रबंध राज्य निर्वाचन आयोग गर्दछ, जबकि लोकसभा र विधानसभा चुनाव भारत निर्वाचन आयोगका नियन्त्रणमा हुन्छन्, जसमा वयस्क मताधिकार प्राप्त मतदाता प्रत्यक्ष मतदानका माध्यमदेखि सांसद एवं विधायक चुन्दछन्। लोकसभा तथा विधानसभा दुइटैको नैं कार्यकाल पाँच वर्षको हुन्छ। यिनको चुनावका लागि सबैभन्दा पहिला निर्वाचन आयोग अधिसूचना जारी गर्दछ। अधिसूचना जारी हुनको पछि संपूर्ण निर्वाचन प्रक्रियाका तीन भाग हुन्छन्- नामांकन, निर्वाचन तथा मतगणना। निर्वाचनको अधिसूचना जारी हुनको पछि नामांकन पत्रहरूलाई दाखिल गर्नका लागि सात दिनहरूको समय मिल्दछ। त्यसको पछि एक दिन तिनको जांच पड़तालका लागि राखिन्छ। यसमा अन्यान्य कारणहरूदेखि नामांकन पत्र रद्द पनि हुन सक्छन्। तत्पश्चात दुइ दिन नाम वापसीका लागि दिए जान्छन् ताकि जसलाई चुनाव छैन लड़ना छ ती आवश्यक विचार विनिमयका पछि आफ्नो नामांकन पत्र वापसले सकुन्। 1993का विधानसभा चुनावहरू तथा 1996का लोकसभा चुनावहरूका लागि विशिष्ट कारणहरूदेखि चार-चार दिनहरूको समय दिइएको थियो। परन्तु सामान्यत: यो कार्य दुइ दिनहरूमा सम्पन्न गर्ने प्रयास गरिन्छ। कहिले कभार कुनै क्षेत्रमा पुन: मतदानको स्थिति पैदा भएमा त्यसको लागि अलगदेखि दिन तय गरिन्छ। मतदानका लागि तय गरियो मतदान केन्द्रहरूमा मतदानको समय सामान्यत: सुबह 7 बजेदेखि सायं 5 बजेसम्म राखिन्छ।

इलेक्ट्रोनिक वोटिंग मशीन आउनेका पछि मतगणनाका लागि सामान्यत: एक दिनको समय राखिन्छ। मतगणना लगातार चल्दछ तथा यसका लागि विशिष्ट मतगणना केन्द्र तय गरिन्छन् जसमा मतदान केन्द्रहरूका समान नैं अनाधिकृत व्यक्तिहरूको प्रवेश वर्जित रहन्छ। सबै प्रत्याशिहरू, तिनको प्रतिनिधिहरू तथा पत्रकारहरू आदिका लागि निर्वाचन अधिकारिहरू द्वारा प्रवेश पत्र जारी गरिन्छन्। वर्तमानमा निर्वाचन क्षेत्रानुसार मतगणना गरिन्छ भनें थियो त्यसको लागि त्यसको सबै मतदान केन्द्रोका मतको गणना गर्न परिणाम घोषित गरिन्छ। परिणामका अनुसार जस दललाई बहुमत प्राप्त हुन्छ, त्यो केन्द्र वा राज्यमा आफ्नो सरकारको गठन गर्दछ। भारतमा वोट डालने कुनै कानूनी बाध्यता छैन र यो नागरिकहरूको अधिकार छ, गर्तव्य छैन।

राष्ट्रपति, माथिाष्ट्रपति एवं राज्यसभा सदस्यहरूका चुनाव प्रत्यक्ष न भएर अप्रत्यक्ष रूपले हुन्छन्। यी जनता द्वारा चुने गए जनप्रतिनिधि चुन्दछन्। चुनावका वक्त पूर्ण प्रशासनिक मशीनरी चुनाव आयोगका नियन्त्रणमा कार्य गर्दछ। चुनावको घोषणा हुनको पश्चात आचार संहिता लागू हुन जान्छ र प्रत्येक राजनैतिक दल, त्यसको कार्यकर्ता र आशावारलाई यसको पालन गर्नु हुन्छ।

यी पनि हेर्नुहोस्

• मतदान
• मताधिकार
• अनिवार्य मतदान
• निर्वाचन प्रणालीहरू

वाह्य सूत्र

• PARLINE database on national parliaments. Results for all parliamentary elections since 1966
• ElectionGuide.org — Worldwide Coverage of National-level Elections
• parties-and-elections.de: Database for all European elections since 1945
• ACE Electoral Knowledge Network — electoral encyclopedia and related resources from a consortium of electoral agencies and organizations.
• Angus Reid Consultants: Election Tracker
• IDEA's Table of Electoral Systems Worldwide
• European Election Law Association (Eurela)