कथानक

कथांतर्गत "कार्यव्यापारको योजना"को कथानक (Plot) भन्दछन्। "कथानक" र "कथा" दुईटै नै शब्द संस्कृत "कथ" धातु सँग उत्पन्न हुन्। संस्कृत साहित्यशास्त्रमा "कथा' शब्दको प्रयोग एक निश्चित काव्यरूपको अर्थमा गरिदै आएको छ तर कथा शब्दको सामान्य अर्थ हो- "त्यो जुन भनिन्छ'। यहाँ भन्नेवालाको साथ-साथ सुननेवालाको उपस्थिति पनि अंतर्भुक्त हो किन भनें "भन्नु' शब्द त्यतिखेरसार्थक हुन्छ जब उसलाइ सुननेवाला पनिकोई हो। श्रोताको अभावमा केवल "बोलने' या "बड़बड़ाने'को कल्पना गर्न सकिन्छ, " भन्ने'को हैन। यसको साथ ही, त्यो सबै कुनै "जो भनिन्छ' कथाको परिसीमाहरूमा हैन सिमट पाता। अत: कथाको तात्पर्य कुनै यस्तो "कथित घटना'को भन्ने या वर्णन गर्ने बाट हुन्छ जसको एक निश्चित क्रम एवं परिणाम हो। ई.एम. फार्स्टर (ऐस्पेक्ट्स ऑव द नावेल, लन्डन, १९४९, पृ. २९)ले "घटनाहरूको कालानुक्रमिक वर्णन'को कथा (स्टोरी)को संज्ञा दिएको छ; जैसे, नाश्ते पछि मध्याह्नको भोजन, सोमवार पछि मंगलवार, यौवन पछि वृद्धावस्था आदि।

यसको विपरीत कथानक (चाहे त्यो महाकाव्यको हो अथवा खंडकाव्य, नाटक, उपन्यास या लोकगाथाको हो)को त्यो तत्त्व हो जुन उसमा वर्णित कालक्रमसँग श्रृंखलित घटनाहरूलाइ धुरी बनेर उसलाइ संगति दिन्छ र कथाको समस्त घटनाहरू जसको चारै तिर ताने बानेको जस्तै बुनी गएर बढ़ती र विकसित हुन्छं। कथा या कहानी पनि साधारणत: कार्यव्यापारको योजना नै हुन्छ, तर कुनै एक पनि कथाको कथानक भन्न सकिन्न; कारण, कथाको विशिष्टता केवल उसको कालानुक्रमिक वर्णनको अभिभूत गर्छ। "नायकको नायिका सँग प्रेम भयो, र अन्तमा उसले उसका वरण गर्‍यो।'-कथा हो। "नायकले नायिकाको देख्यो, त्यो उसपर अनुरक्त भयो। प्राप्तिमार्गको अनेक अवरोधहरूलाइ आफ्नो शौर्य र लगनसँग दूर गरेर, अन्तमा, उसले नायिका सँग विवाह गर्‍यो।'-कथानक हो। अर्थात्‌ कथा कुनै पनि कथात्मक साहित्यिक कृतिको ढाँचामात्र हुन्छ जबकि कथानकमा तत्प्रस्तुत प्रकरणवस्तु (थीम)को अनुरूप कथाको स्वरूप स्पष्ट, संगत एवं बुद्धिग्राह्य बनेर उभरउछ।

वेब्सटर (थर्ड न्यू इंटरनैशनल डिक्शनरी)को अनुसार कथानक (प्लाट)को परिभाषा यस प्रकार हो-

"कुनै साहित्यिक कृति (उपन्यास, नाटक, कहानी अथवा कविता)को यस्तो योजना, घटनाहरूको पैटर्न अथवा मुख्य कथाको कथानक भन्दछन् जसको निर्माण उद्दिश्ट प्रसंगोंको सहेतुक संयोजित श्रृंखला (स्तरक्रम)को क्रमिक उद्घाटन सँग गरिएको हो।"

उपर्युक्त विवेचनसँग यस महत्वपूर्ण तथ्यको उद्घाटन हुन्छ कि कथाको सुन्ने या पढ्ने समय श्रोता अथवा पाठकको मनमा अगाडी आनेवाला घटनाहरूको जाननेको जिज्ञासा रहन्छ अर्थात्‌ त्यो बार-बार यही पूछता या सोचउछ कि फेरि के भयो, जबकि कथानकमा त्यो ये प्रश्न पनि उठाउछ कि "ऐसा किन भयो?' "यह कसरि भयो?' आदि। अर्थात्‌ अगाडी घटनेवाला घटनाहरूको जाननेको जिज्ञासाको साथ-साथ श्रोता अथवा पाठक घटनाहरूको बीच कार्य-कारण-संबंधको प्रति पनि सचेत रहन्छ। कथा गुहामानवको जिज्ञासाको शान्त कर सकती हो तर बुद्धिप्रवण व्यक्तिको तृप्ति कथानककोमाध्यमसँग नै सम्भव हो। अत: भन्न सकिन्छ, कथानकमा समयको गति घटनावलीको खोलती चलती हो र यसको साथ नै उसका घटना संयोजन-विश्वको युक्तियुक्त संघटनको अनुरूप-तर्कसम्मत कार्य-कारण-अंत:संबंधहरूमा आधारित रहन्छ। इसीलागि उसमा आरंभ, मध्य र अन्त, तिनै नै सुनिश्चित रहन्छ। "आदम हव्वा'को आदि कथानकमा यिनी तिनै सोपानहरूलाइ स्पष्ट देख्न सकिन्छ; यथा, निषेध (प्राहिबिशन), उल्लंघन (ट्रांसग्रेशन) तथा दण्ड (पनिशमेंट)।

कथानक कलाको साधन है, अत: भावोत्तेजना लानेको लागि उसमा जीवनको प्रत्ययजनक यर्थातताको साथ आकस्मिकताको तत्त्व पनि आवश्यक हो। इसीलागि कथानकको घटनाहरू यथार्थ घटनाहरूलाइ यथावत्‌ अनुकृतिमात्र न होकर, कलाको स्वनिर्मित विधानको अनुसार संयोजित रहन्छं। कथानक देव दानव, अतिप्राकृत र अप्राकृत घटनाहरू भन्दा पनि निर्मित हुन्छन् तर उनका उक्त निर्माण परम्परा द्वारा स्वीकृत विधान तथा अभिप्रायोंको अनुसार नै हुन्छ। अत: अविश्वसनीय होते भए पनि उनी विश्वसनीय हुन्छन्। कथानकको गतिशील घटनाहरू सीधी रेखामा नही चलतीं। उनमें उतार चढ़ाव आउछन्, भाग्य बदलिन्छ, परिस्थितियाँ मनुष्यको कुनै सँग कुनै बनाइदिन्छ१ आफ्नो संगीसाथिहरू लाई साथ या बाह्य शक्तियों अर्थात्‌ आफ्नो परिस्थितिको विरुद्ध उसलाइ प्राय: संघर्ष करना पड़उछ। कथानकमा जीवनको इसी गतिमान संघर्षशील रूपको जीवंत अवतारणा गरिन्छ।

यिनलाइ पनि हेर्नुहोस

• कथानक रूढ़ि

बाहिरी कडिहरू

• What Exactly is a Plot? This is a simple, easy to grasp explanation.
• On Plot, a guide for constructing plots.
• 20 Basic Plots from the Tennessee Screenwriting Association.
• The "Basic" Plots In Literature, Information on the most common divisions of the basic plots, from the Internet Public Library organization.
• How to plan and organise story ideas BBC raw words guide to story writing