"महाभारत" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
Content deleted Content added
पङ्क्ति ४१८: पङ्क्ति ४१८:


'''[[द्वारका]]'''
'''[[द्वारका]]'''
:'''[[भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभाग]]'''ले [[गुजरात]]को पश्चिमी तटमा अवस्थित[[समुन्द्र]]मा लगभग ४०००-३५०० वर्ष पुरानो सहर भएको खोज निकालेको छ। यो महाभारतमा वर्णित [[द्वारका]] सन्दर्भहरूसंग जोडिएको छ। प्रो.एस.आर रावले धेरै तर्क दिएर यस नगरीलाई [[द्वारका]] सिद्ध गरेकोछ। यद्यपि अहिले मतभेद जारी छ किनभनें [[गुजरात]]को पश्चिमी तटमा अन्य ७५०० वर्ष पुरानो सहर पनि पत्ता लागेको छ।
:'''[[भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभाग]]'''ले [[गुजरात]]को पश्चिमी तटमा अवस्थित [[समुन्द्र]]मा लगभग ४०००-३५०० वर्ष पुरानो सहर भएको खोज निकालेको छ। यो महाभारतमा वर्णित [[द्वारका]] सन्दर्भहरूसंग जोडिएको छ। प्रो.एस.आर रावले धेरै तर्क दिएर यस नगरीलाई [[द्वारका]] सिद्ध गरेकोछ। यद्यपि अहिले मतभेद जारी छ किनभनें [[गुजरात]]को पश्चिमी तटमा अन्य ७५०० वर्ष पुरानो सहर पनि पत्ता लागेको छ।


== निष्कर्ष ==
== निष्कर्ष ==

१८:१३, ३० मार्च २०२० जस्तै गरी पुनरावलोकन

महाभारतहिन्दूहरूको एक प्रमुख काव्य ग्रन्थ हो, जसलाई स्मृति वर्गको ग्रन्थ मानिन्छ । (वेदव्यासले महाभारको आदिपर्वमा भने-इतिहासपुराणभ्यां वेदं समुपबृंहणम् | विभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रहरिष्यति|| अर्थात् महाभारत र पुराणहरूको रचना गरेर वेदको व्याख्या गरें। जो वेदज्ञ न भईकन इतिहास तथा पुराणहरूको व्याख्या गर्न तम्सिन्छ त्यसदेखि अर्थको अनर्थ गर्छ भनेर स्वयं वेद भगवान डराउनुहुन्छ |) यसआधारमा यस ग्रन्थलाई इतिहास ग्रन्थ भन्न सकिन्छ। भारतीय सँस्कृतिको अनुपम धार्मिक, पौराणिक, ऐतिहासिक तथा दार्शनिक ग्रन्थ हो यो। हिन्दू धर्मको वेदहरू पछिको एउटै मुख्य ग्रन्थ पनि हो। यो विश्वको सबभन्दा ठूलो साहित्यिक ग्रन्थ हो। हुन त यसलाई पाँचौवेद पनि भनिन्छ। संस्कृत साहित्यको सबैभन्दा अनुपम कॄतिहरू हो यो। आज पनि हाम्रो लागि यो एक अनुकरणीय स्त्रोत हो। यो कॄति वैदिक हिन्दूहरूको इतिहासको एक गाथा हो। पूरै महाभारतमा एक लाख पच्चिस हजार श्‍लोकहरू छन् जुन बाइबल भन्दा चार गुणा बढी र इलियड र ओडिसी भन्दा सात गुणा बढी हुन आउँछ ।विश्व प्रसिद्ध दार्शनिक ग्रन्थ भगवद्गीता पनि यसै महाकाव्यभित्र पर्न आँउछ। यसमा कौरव-पाण्डवहरूको निमित्तबाट भएको युद्धवर्णन मात्र छैन , यसमा त चारै वेदहरूमा वर्णित वर्णाश्रमधर्मको सविस्तार वर्णन भएकाले पनि पाँचौंवेद भनिएको हो।[१]

परिचय

महाभारतको विशालता र दार्शनिक गूढता पुरै हिन्दू धर्मवैदिक परम्पराको पनि सार हो। महाभारतको विशालताको अन्दाज यसको प्रथम पर्वमा उल्लेखित एक श्‍लोक बाट लगाउन सकिन्छ: "जुन (कुरा) यहाँ (महाभारतमा) छ, त्यो तपाईँले संसारमा कहीँ न कहीँ अवश्य भेट्नुहुनेछ, जुन (कुरा) यहाँ छैन त्यो तपाईँले संसारमा अन्यत्र कहीँ पनि भेट्नुहुने छैन।' महाभारत खालि राजा-रानी, राजकुमार-राजकुमारी, मुनिहरूको कथा मात्र नभएर एक ज्ञान भण्डार पनि हो। महाभारतमा उल्लेख भए अनुशार यस पूस्तकका पहिला रचयिता वेदव्यास हुन् भने पहिला लेखक भगवान गणेश हुन्। व्यासजीले १८ पर्व महाभारतको रचना गरे पछि गणेशजीलाई लेख्नको लागी बोलाएका थिए। गणेशजीले र व्यासजीले क्रमशः महाभारत लेख्ने र भन्ने गरेका गरेका थिए। यदी गणेशजीको कलम रोकिएमा व्यासजीले जित्ने र व्यासजीको वाचन गर्ने काम रोकिएमा गणेशजीले जित्ने भनेर यि दुवैजनाले वाजी पनि राखेका थिए। यसरी होडवाजीमा रहेर लेख्दा पनि यो पूस्तक निर्माण गर्न तीन वर्षको समय लागेको थियो ।

पृष्ठभूमि र इतिहास

पाण्डुलिपीमा कोरिएको कुरूक्षेत्रको युद्ध चित्र

महाभारतको प्रथम अध्याय अनुसार यो महाकाव्य ऋषि वेद व्यास (जो स्वयं यस महाकाव्यका एक प्रमुख पात्र हुन) द्वारा बोलेर, भगवान गणेशद्वारा लेखाइएको हो। व्यासले यो ग्रन्थ आफैले लेख्दा धेरै समय लाग्ने तथा आफ्नो जीवनमा पूर्ण गर्न पनि नसकिने जस्तो देखिए पछि भगवान गणेश, जो छिटो लेख्नको लागि प्रख्यात छन्,को सामुन्ने यो प्रस्ताव राखे। गणेश तत्काल तैयार भए तर आफू रोकी-रोकी लेख्न नसक्ने हुनाले एक शर्त राखे कि व्यासले कथा भन्दाखेरिको समयमा एकछिन पनि आराम गर्नको लागि रोकिन पाउने छैनन्। व्यासले पनि यो शर्तलाई स्वीकार गरे तर उनले पनि भगवान गणेशसँग एउटा शर्त राखे कि उनले व्यासले बोलेका वाक्यहरूलाई राम्ररी बुझेर मात्र लेख्नेछन्। व्यासले सोच्नको लागि समय निकाल्न गाह्रो-गाह्रो शब्दहरू प्रयोग गरे जसलाई बुझ्न गणेशलाई समय लाग्दथ्यो। यसले गर्दा लेखाउने समयमा व्यासलाई पनि केही सोच्ने समय मिल्ने भयो। यो कथा जनमानसमा प्रचलित एक कथासँग पनि मेल खान्छ जसमा गणेश जी यौटा दाँत कसरी भाँचियो भन्ने सोचाईमा मग्न हुनु भएको छ (गणेश जीको पारंपरिक छवि)। भनिन्छ कि महाभारत लेख्ने क्रममा हतारमा लेख्न बाधा नआउस भनेर एक पल्ट कलम उनको हातबाट छुटयो र उनले आफ्नो यौटा दाँतै भाँचे।

यस महाकाव्यको शुरुवात एउटा सानो रचना जय बाट भएको थियो भन्ने मान्यता छ। हुन त यसको रचनाको कुनै निश्चित तिथि थाहा छैन तर यसलाई सामान्यतया वैदिक युगमा लगभग १४०० ईसा पूर्वको समयको मानिन्छ। विद्वानहरूले यसको तिथि निर्धारित गर्नका लागि यसमां वर्णित सूर्य ग्रहणचंद्र ग्रहणहरूको बारेमा अध्ययन गरेका छन् र यसलाई ३१औं शताब्दी इसा पूर्वको मान्दछन् भने पौराणिकहरू ५०७८ वर्ष पूर्व लेखनकार्य प्रारम्भ गरी ५०८१ पूर्व लेखनकार्य सम्पन्न भएको मान्दछन् ,तर मतभेद भने अझै पनि जारी छ।

यस काव्यमा बौद्ध धर्मको वर्णन छैन, तर जैन धर्मको वर्णन भने छ, अतः यो काव्य गौतम बुद्धको काल भन्दा पहिले अवश्य पूरा भएको थियो।[२]

शल्य, जो महाभारतमा कौरवहरूको तर्फबाट लडेका थिए, उनलाई रामायणमा वर्णित लवकुश पछिको ५०औं पुस्ताको मानिन्छ। यसै आधारमा केही विद्वानहरू महाभारतको समय रामायण भन्दा १००० वर्ष पछिको मान्दछन्। तिथिहरू चाहे जे सुकै भएपनि यहि काव्यहरूको आधारमा वैदिक धर्मको आधार टिकेको छ जो पछि हिन्दू धर्मको आधुनिक आधार बनेको छ।

आर्यभटका अनुसार महाभारतयुद्ध ३१३७ ई.पू.मा भएको थियो। यस युद्धको ३५ वर्ष पश्चात् श्रीकृष्णको स्वर्गारोहणसँगै कलियुगको प्रारम्भ भयो। वेदांग ज्योतिष अनुसार (६श्लोकव्याख्या पृ.२५९) दक्षिण भारतको एहोड स्थानमा प्राप्त पुलकेशिको शीलालेख- त्रिंशत्सु त्रिसहस्रेषु भारतादाहवादितः| सप्ताsब्दशतयुक्तेषुगतेष्वब्देषुपञ्चसु|| पञ्चाशत्सुकलौकालेषट्सुपञ्चशतासुच| समासुसमतीतासु शकानामपिभूभुजाम्|| अर्थात् उक्त शीलालेखबाट महाभारत युद्धाब्द ३७३५ छँदा शकाब्द ५५६ वर्ष चलिरहेको उल्लेख भएको कुरा प्रमाणित हुन आउँछ। आज विक्रम संवत २०७३ चल्दा महाभरत युद्ध संवत् ५११७ चलिरहेको छ। म.भा.मुसलपर्व-१|१३ मा षट्त्रिंsथततोवर्षे वृष्णीनामनयोमहान्| अन्योन्यंमुसलैस्तेतुनिजघ्नुकालचोदिताः|| भारतयुद्धाब्ददेखि ३६औं वर्षमा मुसलपर्वमा परी यदुवंश समाप्त हुने क्रममा श्रीकृष्ण स्वर्गारोहण भएपछि मात्र कलियुगको प्रारम्भ भयो- यस्मिन्दिने हरिर्यातोदिवंसंत्यज्य मेदिनीम्| तस्मिन्दिनेsवतीर्णोsयंकालकायःकलिःकिल||ब्रह्मपुराण-२१२|८ अतः उक्त शीलालेखको भाषा नबुझेर युद्धसंवत् लाई नै कलि संवत् सम्झने भुल तात्कालीन अगुवाहरूले गरेकाले अब हाल प्रचलित कलिसंवत् मा ३६ घटाउँदा आउने संख्या ५०८१ चाहिँ वास्तविक कृष्ण स्वर्गारोहण संवत् हुन आउँछ ,जुन् वास्तविक कलि संवत् ठहर्छ|अतःश्रीकृष्ण स्वर्गारोहण पछि शोकाकुल भै विरक्तिएका वेदव्यासले गणेशको सहायता लिई तीन वर्ष लगाएर महाभारतको रचना गरे भन्न सकिने कुरा पौराणिकहरूको छ। यसरी विश्लेषण गर्दा यस पवित्र ग्रन्थको रचना ५०७८ वर्ष पूर्व प्रारम्भ भएर ५०८१ वर्ष पूर्व सम्पन्न भयो भन्न सकिने कुरा पौराणिकहरूको छ |

धेरैजसो अन्य भारतीय साहित्यहरू जस्तै यो महाकाव्य पनि पहिले वाचिक परम्पराद्वारा हामी सम्म पुस्तौं-पुस्ता पछिआई पुगेको छ। छापाको विकास भन्दा पहिले नै यसका धेरै क्षत्रिय (भौगोलिक) संस्करण पनि निस्किए जसमा धेरै यस्ता घटनाहरू छन् जो मूल कथामा देखिदैन वा कुनै अन्य रूपमा देखिन्छ। द्रष्टव्य-: यस ग्रन्थको प्रामाणिक मानिने संस्करण सातलवेकर संपादितम् पारडी.बलसाड, गुर्जरा-१९६८-१९७७

परिचय

कम्बोडियाका अंकोर वटमा वेदव्यास एवं गणेश जीलाई महाभारतको रचना गर्दै चित्रित गरता एक शिलाचित्र

आरम्भ

महाभारत ग्रन्थको आरम्भ निम्न श्लोकका साथ हुन्छ:
नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्।

देवीं सरस्वतीं व्यासं ततो जयमुदीरयेत्।।

परन्तु महाभारतका आदिपर्वमा दिएको वर्णन अनुसार धेरै विद्वान यस ग्रन्थको आरम्भ "नारायणं नमस्कृत्य" से, त कुनै आस्तिक पर्वदेखि र अर्का विद्वान ब्राह्मण उपचिर वसुको कथादेखि यसको आरम्भ मान्दछन्। [३]

विभिन्न नाम

यो महाकाव्य "जय" ,"भारत""महभारत" यी तीन नामहरूदेखि प्रसिद्ध छन्। वास्तवमा वेद व्यास जीले सबैभन्दा पहिला १,००,००० श्लोकका परिमाणका "भारत" नामक ग्रन्थको रचना थियो, यसमा उनले भारतवंशिहरूका चरित्रहरूका साथ साथ अन्य धेरै महान ऋषिहरू, चन्द्रवंशी-सूर्यवंशी राजाहरूका उपाख्यानहरू सहित धेरै अन्य धार्मिक उपाख्यान पनि राखेका थिए। यसपछि व्यास जीले २४,००० श्लोकको बिना कुनै अन्य ऋषिहरू, चन्द्रवंशी-सूर्यवंशी राजाहरूका उपाख्यानहरूको केवल भारतवंशिहरूलाई केन्द्रित गरेर "भारत" काव्य बनाए। यी दुइटै रचनाहरूमा धर्मको अधर्ममा विजय हुनको कारण यो "जय" भनेर पनि चिनिन लाग्यो। महाभारतमा एक कथा आउँछ कि जब देवताहरूले तराजूको एकतिर चारवटा "वेदहरू"लाई राखे र अर्कातिर " भारतग्रन्थ" लाई राखेर हेर्दा "भारत ग्रन्थ" चारवटै वेदहरूको तुलनामा सबैभन्दा भारी सिद्ध भएको, अतः "भारत" ग्रन्थको यस महत्व अथवा महानतालाई देखेर देवताहरूऋषिहरूले यसलाई "महाभारत" नाम दिएका थिए। यस कथाका कारण मनुष्यहरूमा पनि यो काव्य "महाभारत"का नामले प्रसिद्ध भयो। [४]

ग्रन्थ लेखनको कथा

वेद व्यासदेखि सुनेर भगवान गणेश महभारत लिख्दै
महाभारतमा यस्तो वर्णन आउँछ कि वेदव्यास जीले हिमालयको फेदीमा अवस्थित एक पवित्र गुफामा तपस्यामा संलग्न तथा ध्यान योगमा स्थित भएर महाभारतको घटनाहरूको आदिदेखि अन्तसम्म मनमनै स्मरण गर्दै महाभारतको रचना गरेका हुन्। [५] परन्तु यसका पश्चात तिनको अगाडि एक गंभीर समस्या आएको थियो की यस काव्यका ज्ञानलाई समान्य जन साधारणसम्म कसरी पुगाउन सकिन्छ भनेर। किन भने यसको जटिलता र लम्बाईका कारण यो धेरै कठिन थियो। कुनै व्यक्ती यसलाई बिना कुनै गल्ती गरि जस्ताको त्यस्तै नैं लेखि देवस् जसरी व्यास भन्दै जान्थे। यस कारण ब्रह्मा जीका कुरामा व्यास गणेश जीका नजीक पुगे। गणेश जी लेख्नको लागि तैयार हुनुभयो , परन्तु उनले एक शर्त राख्नु भयो कि कलम एक पल्ट उठाए पछि काव्य समाप्त न हुन्जेलसम्म त्यो बीचमा रोकिने छैन। व्यासजी जान्दथे कि यो शर्त धेरै कठनाईहरू उत्पन्न गर्न सक्छ अतः उनले पनि आफ्नो चतुरतादेखि एक शर्त राखे कि कुनै पनि श्लोक लेख्नु भन्दा पहिला गणेशजीलाई त्यसको अर्थ राम्ररी बुझ्नु पर्ने छ। गणेशजीले यो प्रस्ताव स्वीकार गरे यस प्रकार व्यासजी बीच बीचमा केही कठिन श्लोकहरूलाई रची दिन्थे, जसलाई गणेश तिनको अर्थमा विचार गर्दै रहुन् त्यति समय सम्म व्यास जी केही नयाँ श्लोकको रचना गर्थे। यस प्रकार सम्पूर्ण महाभारत ३ वर्षहरूका अन्तरालमा लिखीएको थियो। [६][७] वेदव्यास जीले सर्वप्रथम पुण्यगरमा मानवहरूका उपाख्यानहरू सहित एक लाख श्लोकहरूको आद्य भारत ग्रन्थ बनाए। तदन्तर उपाख्यानहरूलाई छोडेर चौबीस हजार श्लोकहरूको भारत संहिता बनाए। तत्पश्चात व्यासजीले साठी लाख श्लोकहरूको एक अर्को संहिता बनाए, जसका तीस लाख श्लोकहरू देवलोकमा, पन्ध्र लाख पितृलोकमा तथा चौध लाख श्लोकहरू गन्धर्वलोकमा समादृत भए। मनुष्यलोकमा एक लाख श्लोकहरूको आद्य भारत प्रतिष्ठित भयो। महाभारत ग्रन्थको रचना पूर्ण गरेपछि वेदव्यासजीले सर्वप्रथम आफ्नो पुत्र शुकदेवलाई यस ग्रन्थको अध्ययन गराए तदन्तर अन्य शिष्यहरू वैशम्पायन, पैल, [[जैमिनिၝ], असित-देवल आदिलाई यसको अध्ययन गराए। [८] शुकदेव जीले गन्धर्वहरू, यक्षहरू र राक्षसहरूलाई यसको अध्ययन गराए। देवर्षि नारदले देवताहरू को, असित-देवलले प्रकाररुलाई र वैशम्पायन जीले मनुष्यहरूलाई यसको प्रवचन दिए। [९] वैशम्पायन जी द्वारा महाभारत काव्य जनमेजयका यज्ञ समारोहमा सूत सहित धेरै ऋषि-मुनिहरूलाई सुनाइएको थियो।

विशालता

महाभारतको विशालता र दार्शनिक गूढता मात्र भारतीय मूल्यहरूको संकलन छैन हिन्दू धर्मवैदिक परम्पराको पनि सार छ। महाभारतको विशालताको अनुमान त्यसको प्रथमपर्वमा उल्लिखित एक श्लोकदेखि लगाउन सकिन्छ :
"जो यहाँ (महाभारतमा) छ त्यो तपाइँलाई संसारमा कतै न कतै अवश्य भेटिनेछ, जो यहाँ छैन त्यो संसारमा तपाइँलाई अन्यत्र कतै पनि भेटिने छैन "[१०]

महाभारतको १८ पर्व र १०० उपपर्वमा विभाग[११]

पर्व
शीर्षक
उप-पर्व संख्या
उप-पर्व सूची
अध्याय एवम श्लोक संख्या
विषय-सूची
आदिपर्व
१-१९
  • अनुक्रमणिका पर्व
  • पर्वसंग्रह पर्व
  • पौष्य पर्व
  • पौलोम पर्व
  • आस्तीक पर्व
  • अंशावतार पर्व
  • सम्भाव पर्व
  • जतुगृह पर्व
  • हिडिम्बवध पर्व
  • बकवध पर्व
  • चैत्ररथ पर्व
  • स्वयंवर पर्व
  • वैवाहिक पर्व
  • विदुरागमन राज्यलम्भ पर्व
  • अर्जुनवनवास पर्व
  • सुभद्राहरण पर्व
  • हरणाहरण पर्व
  • खाण्डवदाह पर्व
  • मयदर्शन पर्व
२२७/७९००
  • परिचय,
  • राजकुमारहरूको जन्म र
    लालन-पालन
सभापर्व
२०-२८
  • सभाक्रिया पर्व
  • लोकपालसभाख्यान पर्व
  • राजसूयारम्भ पर्व
  • जरासन्धवध पर्व
  • दिग्विजय पर्व
  • राजसूय पर्व
  • अर्घाभिहरण पर्व
  • शिशुपालवध पर्व
  • द्यूत पर्व
  • अनुद्यूत पर्व
७८/२५११
  • दरबारको झलक र द्यूत क्रीडा
  • इंद्रप्रस्थको निर्माण र पाण्डवहरूको वनवास
अरयण्कपर्व
२९-५०
  • अरण्य पर्व
  • किर्मीरवध पर्व
  • अर्जुनाभिगमन पर्व
  • कैरात पर्व
  • इन्द्रलोकाभिगमन पर्व
  • नलोपाख्यान पर्व
  • तीर्थयात्रा पर्व
  • जटासुरवध पर्व
  • यक्षयुद्ध पर्व
  • निवातकवचयुद्ध पर्व
  • अजगरपर्व
  • मार्कण्डेयसमस्या पर्व
  • द्रौपदीसत्यभामा पर्व
  • घोषयात्रा पर्व
  • मृगस्वप्नोद्भव पर्व
  • ब्रीहिद्रौणिक पर्व
  • द्रौपदीहरण पर्व
  • जयद्रथविमोक्ष पर्व
  • रामोपाख्यान पर्व
  • पतिव्रतामाहात्म्य पर्व
  • कुण्डलाहरण पर्व
  • आरणेय पर्व
२६९/११६६४
  • पाण्डवोको वनहरूमा १२ वर्षको जीवन
विराटपर्व
५१-५५
  • पाण्डवप्रवेश पर्व
  • समयपालन पर्व
  • कीचक वध पर्व
  • गोहरण पर्व
  • वैवाहिक पर्व
६७/२०५०
  • राजा विराटका राज्यमा अज्ञातवास
उद्योगपर्व
५६-६५
  • सेनोद्योग पर्व
  • संजययान पर्व
  • प्रजागर पर्व
  • सनत्सुजात पर्व
  • यानसन्धि पर्व
  • भगवद्-यान पर्व
  • सैन्यनिर्याण पर्व
  • उलूकदूतागमन पर्व
  • रथातिरथसंख्या पर्व
  • अम्बोपाख्यान पर्व
१८६/६६९८
  • युद्धको तैयारी
भीष्मपर्व
६६-६९
  • जम्बूखण्डविनिर्माण पर्व
  • भूमि पर्व
  • श्रीमद्भगवद्गीता पर्व
  • भीष्मवध पर्व
११७/५८८४
  • महाभारत युद्धको पहिलो भाग
  • भीष्म कौरवहरूका सेनापति
द्रोणपर्व
७०-७७
  • द्रोणाभिषेक पर्व
  • संशप्तकवध पर्व
  • अभिमन्यु वध पर्व
  • प्रतिज्ञा पर्व
  • जयद्रथ वध पर्व
  • घटोत्कच वध पर्व
  • द्रोणवध पर्व
  • नारायणास्त्रमोक्ष पर्व
१७०/८९०९
  • युद्ध जारी, द्रोण सेनापति बनेका
कर्णपर्व
७८
  • कर्णपर्व
७९/४९६४
  • युद्ध जारी, गर्ण सेनापति बना
शल्यपर्व
७९-८०
  • ह्रदप्रवेश पर्व
  • गदा पर्व
५९/३२२०
  • युद्धको अन्तिम भाग
  • शल्य सेनापति
१०
सौप्तिकपर्व
८१
  • ऐषीक पर्व
१८/८७०
११
स्त्रीपर्व
८२-८४
  • जलप्रादानिक पर्व
  • विलाप पर्व
  • श्राद्ध पर्व
२७/७७५
  • गान्धारीको मृत मानिसेका लागि शोक
१२
शान्तिपर्व
८५-८७
  • राजधर्मानुशासन पर्व
  • आपद्धर्म पर्व
  • मोक्षधर्म पर्व
३३९/१४७३२
  • युधिष्ठिरको राज्याभिषेक
  • भीष्मका दिशा-निर्देश
१३
अनुशासनपर्व
८८-८९
  • दान-धर्म-पर्व
  • भीष्मस्वर्गारोहण पर्व
१८६/८०००
  • भीष्मका अन्तिम उपदेश
१४
अश्वमेधिकापर्व
९०-९२
  • अश्वमेध पर्व
  • अनुगीता मा
  • वैष्णव पर्व
१०३/३३२०
  • युधिष्ठिर द्वारा अश्वमेधको आयोजन
१५
आश्रम्वासिकापर्व
९३-९५
  • आश्रमवास पर्व
  • पुत्रदर्शन पर्व
  • नारदागमन पर्व
८२/१५०६
  • धृतराष्ट्र, गान्धारी र कुन्तीको वनमा आश्रमका लागि प्रस्थान"
१६
मौसुलपर्व
९६
  • मौसुलपर्व
८/३२०
  • यादवहरूको परस्पर लडाई
१७
महाप्रस्थानिकपर्व
९७
  • महाप्रस्थानिकपर्व
३/१२३
  • युधिष्ठिर र तिनको भाइहरूको सद्‍गतिको प्रथम भाग
१८
स्वर्गारोहणपर्व
९८
  • स्वर्गारोहणपर्व
५/२०७
  • पांडवहरूको स्वर्ग यात्रा
खिलभाग
हरिवंशपर्व
९९-१००
  • विष्णुपर्व
  • भविष्यपर्व
१२०००
  • यसलाई महाभारतको खिल भाग पनि भन्दछन्, यसमा विशेष गरी भगवान श्री कृष्णका बारेमा वर्णन गरिएको छ।


मूल काव्य रचना इतिहास

सूत जी द्वारा महाभारत ऋषि मुनिहरूलाई सुनाउदै

वेदव्यास जीलाई महाभारत पूरा रचनमा ३ वर्ष लागेको थियो, यसको कारण यो हुन सक्छ कि त्यस समयमा लेखन लिपि कलाको यति विकास भएको थिएन, त्यस कालमा ऋषिहरू द्वारा वैदिक ग्रन्थोंलाई एक पुस्ता देखि अर्को पुस्ता सम्म परम्परागत मौखिक रूपदेखि याद गरेर सुरक्षित रखिन्थ्यो। त्यस समय संस्कृत ऋषिहरूको भाषा थियो र ब्राह्मी सामान्य बोलचालको भाषा थियो। [१२] यस प्रकार ऋषिहरू द्वारा सम्पूर्ण वैदिक साहित्य मौखिक रूपदेखि याद गर्न पीढी दर पीढी सहस्त्रहरू वर्षहरूसम्म याद राखिएको छ। फेरि बिस्तारै जब समयका प्रभावदेखि वैदिक युगका पतनका साथै ऋषिहरूको वैदिक साहित्हरूलाई याद राख्ने शैली लुप्त हुदै गयो तबदेखि वैदिक साहित्यलाई पाण्डुलिपिहरूमा लेखेर सुरक्षित राख्ने प्रचलन भयो। यो सर्वमान्य छ कि महाभारतको आधुनिक रूप धेरै अवस्थाहरूदेखि गुजर गर्न बनाएको छ। [१३] विद्वानहरू द्वारा यसको रचनाको चार प्रारम्भिक अवस्थाहरू पहचान गरिएका छन्। यी अवस्थाहरू संभावित रचना काल क्रममा निम्न लिखित छन्:

प्रारम्भिक चार अवस्थाहरू

३१०० ईसा पूर्व[१४][१५]
जनमेजयका सर्प यज्ञ समारोहमा वैशम्पायन जी ऋषि मुनिहरूलाई महाभारत सुनाउदै
१) सर्वप्रथम वेदव्यास द्वारा १०० पर्वहरूका रूपमा एक लाख श्लोकहरूको रचित भारत महाकाव्य, जो पछि महाभारतका नामले प्रसिद्ध भयो। [१४][१६][१७]
२) अर्को पटक व्यास जीको भनाइमा तिनको शिष्य वैशम्पायन जी द्वारा पुनः यसै "भारत" महाकाव्यलाई जनमेजयका यज्ञ समारोहमा ऋषि-मुनिहरूलाई सुनाउनु। [१४][१६][१६][१७]
२००० ईसा पूर्व
३) तेस्रो पटक फेरी पनि ‍वैशम्पायनऋषि-मुनिहरूको यस वार्ताका रूपमा भनियो "महाभारत"लाई सूत जी द्वारा पुनः १८ पर्वहरूका रूपमा सुव्यवस्थित गरेर समस्त ऋषि-मुनिहरूलाई सुनाउनु। [१६][१८]
१२००-६०० ईसा पूर्व
४) सूत जी र ऋषि-मुनिहरूको यस वार्ताका रूपमा भनिएको "महाभारत"को लेखन कलाका विकसित भएमा सर्वप्रथम ब्राह्मी वा संस्कृतमा हस्तलिखित पाण्डुलिपिहरूका रूपमा लिपीबद्ध गर्नु।
भण्डारकर संस्थान द्वारा
यस पछि पनि धेरै विद्वानहरूद्वारा यसमा बदली भएको रीतिका अनुसार बदलाव गरिएको, जसका कारण उपलब्ध प्राचीन हस्तलिखित पाण्डुलिपिहरुमा धेरै भिन्न भिन्न श्लोक पाइन्छन, यस समस्याका निदानका लागि पुनामा स्थित भण्डारकर प्राच्य शोध संस्थान ले पूरा दक्षिण एसियामा उपलब्ध महाभारतको सबै पाण्डुलिपिहरू (लगभग १०, ०००)को शोध र अनुसंधान गरेर ती सबैमा एक नैं समान पाइने लगभग ७५,००० श्लोकहरूलाई खोजेर तिनको सटिप्पण एवं समीक्षात्मक संस्करण प्रकाशित गरे, धेरै खण्डहरू भएका १३,००० पृष्ठहरूका यस ग्रन्थको सार संसारका सुयोग्य विद्वानहरूले स्वागत गरे।[१९][२०]

ऐतिहासिक एवं भाषा सम्बन्धी प्रमाण

१००० ईसा पूर्व
महाभारतमा गुप्तमौर्य कालीन राजाहरू तथा जैन(१०००-७०० ईसा पूर्व) र बौद्ध धर्म(७००-२०० ईसा पूर्व)को पनि वर्णन आउँदैन। साथै शतपथ ब्राह्मण [२१](११०० ईसा पूर्व) एवं छांदोग्य-उपनिषद(१००० ईसा पूर्व)मा पनि महाभारतका पात्रहरूको वर्णन मिल्दछन्। अत: यो निश्चित रुपमा १००० ईसा पूर्वदेखि पहिला रचना गरिएको हुनुपर्छ। [२२]
६००-४०० ईसा पूर्व
पाणिनि द्वारा रचित अष्टाध्यायी(६००-४०० ईसा पूर्व)मा महाभारत र भारत दुवैको गाथा उल्लेख छन् तथा यसका साथ साथ श्रीकृष्ण एवं अर्जुनको पनि सन्दर्भ आउँछ अत: यो निश्चित छ कि महाभारत र भारत पाणिनिका कालका धेरै पहिलादेखि नैं अस्तित्वमा रहोका थिए। [१४][१६][२२][२३][२४]
प्रथम शताब्दी
यूनानका पहिलो शताब्दीका राजदूत डियो क्ररायसोसटम(Dio Chrysostom) यो बताउँछकी दक्षिण-भारतिहरूका नजीक एक लाख श्लोकहरूको एक ग्रन्थ[१६][२५][२६] , जसबाट यो पत्ता लाग्छ कि महाभारत पहिलो शताब्दीमा पनि एक लाख श्लोकहरूको थियो। महाभारतको कथालाइनैं पछिका मुख्य यूनानी ग्रन्थों इलियडओडिसीमा बार-बार अन्य रूपदेखि दोहराइएको, जस्तै धृतराष्ट्रको पुत्र मोह, कर्ण-अर्जुन प्रतिसपर्धा आदि। [२७]
संस्कृतको सबैभन्दा प्राचीन पहिलो शताब्दीको एमएस स्पित्जर पाण्डुलिपिमा पनि महाभारतका १८ पर्वहरूको अनुक्रमणिका दिएको छ[२८], जसदेखि यो थाह लाग्छ कि यस कालसम्म महाभारत १८ पर्वहरूका रूपमा प्रसिद्ध थियो, यद्यपि १०० पर्वहरूको अनुक्रमणिका धेरै प्राचीन कालमा प्रसिद्ध रहेको थियो किनभनें वेदव्यास जीले महाभारतको रचना सर्वप्रथम १०० पर्वहरूमाको थियो, जसलाई पछि सूत जीले १८ पर्वहरूका रूपमा व्यवस्थित गरेर ऋषिहरूलाई सुनाएका थिए। [२९]
५ औं शताब्दी
महाराजा शरवन्थका ५ औं शताब्दीका ताँबाको स्लेटमा पाइएको [[अभिलेखमा] महाभारतलाई एक लाख श्लोकहरूको संहिता भनिएको छ।[३०] त्यो अभिलेख निम्नलिखित छ
उक्तञच महाभार्दै शतसाहस्त्रयां संहितायां पराशरसुतेन वेदव्यासेन व्यासेन।

पुरातत्त्व प्रमाण (१९०० ई.पूदेखि पहिला)

महाभारत कालीन सरस्वती नदी(हरियो रङ्गमा)

सरस्वती नदी

प्राचीन वैदिक सरस्वती नदीको महाभारतमा धेरै बार वर्णन आउँछ, बलराम जी द्वारा यसका तटका समान्तर प्लक्ष पेड (प्लक्षप्रस्त्रवण, यमुनोत्रीका नजीक) देखि प्रभास क्षेत्र (वर्तमान कच्छको रण) सम्म तीर्थयात्राको वर्णन पनि महाभारतमा आउँछ। [३१]
धेरै भू-विज्ञानी मान्दछन् कि वर्तमान सूखी भएको घग्गर-हकरा नदी नैं प्राचीन वैदिक सरस्वती नदी थियो, जो ५०००-३००० ईसा पूर्व पूरा प्रवाहदेखि बहती थियो र लगभग १९०० ईसा पूर्वमा भूगर्भी परिवर्तनहरूका कारण सुकेको थियो। ऋग्वेदमा वर्णित प्राचीन वैदिक कालमा सरस्वती नदीलाई नदीतमाको उपाधि दिएको थियो। तिनको सभ्यतामा सरस्वती नदी नैं सबैभन्दा ठूलो र मुख्य नदी थियो, गंगा छैन।
भूगर्भी परिवर्तनहरूका कारण सरस्वती नदीको पानी गंगामा मिसिएको धेरै विद्वान मान्दछन् कि यसै कारण गंगाको पानीको महिमा भएको हो। [३२] यस घटनालाई पछिका वैदिक साहित्यहरूमा वर्णित हस्तिनापुरको गंगा द्वारा बगाएरले जानाले पनि जोडिन्छ किनभनें पुराणहरूमा आउँछ कि परीक्षितको २८ पीढिहरूका पछि गंगामा बाढि आऐका कारण सम्पूर्ण हस्तिनापुर पानीमा बगेको र पछिको पीढिहरूले कौशाम्बीलाई आफ्नो राजधानी बनाएका थिए।
महाभारतमा सरस्वती नदीका विनाश्न नामक तीर्थमा सूक्ने सन्दर्भ आउँछ जसका अनुसार मलेच्छहरूदेखि द्वेष हुनको कारण सरस्वती नदीले मलेच्छ (सिंधको नजीक को) प्रदेशमा जान बंद गरिदिए।

द्वारका

भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभागले गुजरातको पश्चिमी तटमा अवस्थित समुन्द्रमा लगभग ४०००-३५०० वर्ष पुरानो सहर भएको खोज निकालेको छ। यो महाभारतमा वर्णित द्वारका सन्दर्भहरूसंग जोडिएको छ। प्रो.एस.आर रावले धेरै तर्क दिएर यस नगरीलाई द्वारका सिद्ध गरेकोछ। यद्यपि अहिले मतभेद जारी छ किनभनें गुजरातको पश्चिमी तटमा अन्य ७५०० वर्ष पुरानो सहर पनि पत्ता लागेको छ।

निष्कर्ष

यी सम्पूर्ण तथ्यहरूदेखि यो मान्न सकिन्छ कि महाभारत ३००० ईसा पूर्व वा निश्चित तौरमा १९००-१००० ईसा पूर्व रचना भएको थियो, जो महाभारतमा वर्णित ज्योतिषीय तिथिहरू, भाषा सम्बन्धी विश्लेषण, विदेशी सूत्रहरू एवं पुरातत्व प्रमाणहरूदेखि मेल खान्छ। परन्तु आधुनिक संस्करणको रचना ६००-२०० ईसा पूर्व भएको हुनसक्छ। अधिकतर अन्य वैदिक साहित्यहरूको समान नैं यो महाकाव्य पनि पहिलो वाचिक परम्परा द्वारा हामीसम्म पीढी दर पीढी पुग्यो र पछि छपाईको कलामा विकसित हुनाले पहिला नैं यसका धेरै अन्य भौगोलिक संस्करण पनि हुँदै गए, जसमा धेरै जस्ता यस्तो घटनाहरू छन् जो मूल कथामा छैन वा फेरि कुनै अन्य रूपमा देखिन्छन्।

पृष्ठभूमि र इतिहास

महाभारत कालीन भारतको मानचित्र

महाभारत चन्द्रवंशिहरूका दुइ परिवारहरू कौरवपाण्डवका बीच भए युद्धको वृत्तान्त छ। १०० कौरव भाइहरूपाँच पाण्डव भाइहरूका बीच भूमिका लागि जो संघर्ष चला त्यो भन्दा अन्तत: महाभारत युद्धको सृजन भयो। यस युद्धको भारतीय र पश्चिमी विद्वानहरू द्वारा धेरै भिन्न भिन्न निर्धारितको गयी तिथिहरू निम्नलिखित छन्-

  • विश्व विख्यात भारतीय गणितज्ञ एवं खगोलज्ञ वराहमिहिरका अनुसार महाभारत युद्ध २४४९ ईसा पूर्व भएको थियो। [३३]
  • पुराणहरूको माने त यो युद्ध १९०० ईसा पूर्व भएको थियो, पुराणहरूमा दिएको विभिन्न राज वंशावलीलाई यदि चन्द्रगुप्त मौर्यदेखि मिल्यो गरि दिओस्खा जाये त १९०० ईसा पूर्वको तिथि निस्कन्छ, परन्तु केही विद्वानहरूका अनुसार चन्द्रगुप्त मौर्य १५०० ईसा पूर्वमा भएको थियो, यदि यो माने जाये त ३१०० ईसा पूर्वको तिथि निस्कन्छ किनभनें यूनानका राजदूत मेगस्थनीजले आफ्नो पुस्तक "इंडिका"मा जस चन्द्रगुप्तको उल्लेख गरेको थियो त्यो गुप्त वंशको राजा चन्द्रगुप्त पनि हुन सक्छ। [३६]
  • अधिकतर पश्चिमी विद्वान जस्तै मायकल विटजलका अनुसार भारत युद्ध १२०० ईसा पूर्वमा भएको थियो, जो यसलाई भारतमा लौह युग (१२००-८०० ईसा पूर्व)देखि जो्डेर देख्दछन्। [३७]
  • भारतीय विद्वान पी वी वारटक महाभारतमा वर्णित ग्रह-नक्षत्रहरूको आकाशीय गणनाहरूका आधारमा यसलाई १६ अक्तूबर ५५६१ ईसा पूर्वमा आरम्भ भयो मान्दछन्। तिनको अनुसार यूनानका राजदूत मेगस्थनीजले आफ्नो पुस्तक "इंडिका"मा आफ्नो भारत यात्राका समय जमुना(यमुना)का तटमा बसे मेथोरा(मथुरा) राज्यमा शूरसेनिहरूदेखि भहरूटको वर्णन गरेको थियो, मेगस्थनीजले यो बताएको थियो कि यी शूरसेनी कुनै हेराकल्स नामक देवताको पूजा गरिन्थ्यो र यी हेराकल्स पर्याप्त चमत्कारी पुरुष हुन्थ्यो तथा चन्द्रगुप्तदेखि १३८ पीढी पहिला थियो। हेराकल्सले धेरै विवाह गरे र धेरै पुत्र उत्पन्न गरे। परन्तु त्यसको सबै पुत्र आपसमा युद्ध गरेर मारे गये। यहाँ यी स्पष्ट छ कि यी हेराकल्स श्रीकृष्ण नैं थिए, विद्वान यी हरिकृष्ण भनेर श्रीकृष्णसित जोडदछन् किनभनें श्रीकृष्ण चन्द्रगुप्तदेखि १३८ पीढी पहिला थिए त यदि एक पीढीलाई २०-३० वर्ष दे त ३१००-५६०० ईसा पूर्व श्रीकृष्णको जन्म समय निस्कन्छ अतः यस आधारमा महाभारतको युद्ध ५६००-३१०० ईसा पूर्वका समय भयो हुनेछ। [३९][४०]

महाभारतको संक्षिप्त कथा

मुख्य उल्लेख :महाभारतको विस्तृत कथा

कुरुवंशको उत्पत्ति र पाण्डुको राज्य अभिषेक

चित्र:Krishnaarjunmahabharata.jpg
कुरुक्षेत्रमा कृष्ण र अर्जुन

पुराणहरूका अनुसार ब्रह्मा जय्देखि अत्रि, अत्रिदेखि चन्द्रमा, चन्द्रमादेखि बुध र बुधदेखि इला-नन्दन पुरूरवाको जन्म भयो। उनीसित आयु, आयुदेखि राजा नहुष र नहुषदेखि ययाति उत्पन्न भए। ययातिदेखि पुरू भए। पूरूका वंशमा भरत र भरतका कुलमा राजा कुरु भए। कुरुका वंशमा शान्तनु भए। शान्तनुदेखि गंगानन्दन भीष्म उत्पन्न भए। शान्तनुदेखि सत्यवतीका गर्भदेखि चित्रांगदविचित्रवीर्य उत्पन्न भएका थिए। चित्रांगद नाम भएका गन्धर्व द्वारा मारिए र राजा विचित्रवीर्य राजयक्ष्मादेखि ग्रस्त भई मृत्यु भयो । सत्यवतीको आज्ञादेखि व्यासजीले नियोग द्वारा अम्बिकाका गर्भदेखि धृतराष्ट्रअम्बालिकाका गर्भदेखि पाण्डुलाई उत्पन्न गरे। धृतराष्ट्रले गांधारी द्वारा सय पुत्रहरूलाई जन्म दिए, जसमा दुर्योधन सबैभन्दा जेठा थिए र पाण्डुका युधिष्टर, भीम, अर्जुन, नकुल, सहदेव आदि पाँच पुत्र भए। धृतराष्ट्र जन्मदेखि नैं नेत्रहीन थिए, अतः तिनको जग्गामा पाण्डुलाई राजा बनाइयो । एक पल्ट वनमा आखेट खेल्दै पाण्डुका बाणदेखि एक मैथुनरत मृगरूपधारी ऋषिको मृत्यु हुन पुग्यो । त्यस ऋषिदेखि "अब जब कहिले पनि तेरो मैथुनरत हुनेछ त तेरो मृत्यु हुनेछ" भन्ने सराप पर्यो , पाण्डु अत्यन्त दुःखी भएर आफ्नो रानिहरू सहित समस्त वासनाहरूको त्याग गरेर तथा हस्तिनापुरमा धृतराष्ट्रलाई अपनाको प्रतिनिधि बनाएर वनमा रहने लागे । --

पाण्डवहरूको जन्म तथा लाक्षागृह षडयन्त्र

वार्णावत (वर्तमान बरनावा) स्थित लाक्षागृहका सुरक्षित अवशेष

राजा पाण्डुका कहनमा कुन्तीले दुर्वासा ऋषिका दिये मन्त्रदेखि धर्मलाई सामान्यन्त्रित गर्न उनीसित युधिष्ठिर र कालोन्तरमा वायुदेवदेखि भीम तथा इन्द्रदेखि अर्जुनलाई उत्पन्न गरे। कुन्तीदेखि नैं त्यस मन्त्रको दीक्षाले माद्रीले अश्वनीकुमारहरूदेखि नकुल तथा सहदेवलाई जन्म दिए। एक दिन राजा पाण्डु माद्रीका साथ वनमा सरिताका तटमा भ्रमण गर्दै पाण्डुका मन चंचल हो जानाले मैथुनमा प्रवृत हुये जसदेखि शापवश तिनको मृत्यु हो गई। माद्री तिनको साथ सती हो गई किन्तु पुत्रहरूका पालन-पोषणका लागि कुन्ती हस्तिनापुर लौट आयो। कुन्तीले विवाहदेखि पहिला सूर्यका अंशदेखि कर्णलाई जन्म दिए र लोकलाजका भयदेखि कर्णलाई गंगा नदीमा बहा दिए। धृतराष्ट्रका सारथी अधिरथले त्यसलाई बचाएर त्यसका पालन गरे। कर्णको रुचि युद्धकलामा थियो अतः द्रोणाचार्यका मना गर्नमा त्यसले परशुरामदेखि शिक्षा प्राप्त गरे शकुनिका छलकपटदेखि दुर्योधनले पाण्डवोंलाई बचपनमा धेरै बार मारने प्रयत्न गरे तथा युवावस्थामा पनि जब युधिष्ठिरलाई युवराज बनाएको दिइएको त लाक्षका बनेका भए घर लाक्षाग्रहमा पाण्डवोंलाई पठाईकर तिनलाई आगोदेखि जलाउने प्रयत्न गरे, किन्तु विदुरको सहायताका कारणदेखि ती त्यस जल्दै गृहदेखि बाहिर निकल गये।


द्रौपदी स्वयंवर

चित्र:DroptiSvayamvar1.jpg
अर्जुन द्वारा पाँचाल सभामा मत्स्य भेदन

पाण्डव वहाँदेखि एकचक्रा नगरी गये र मुनिको वेष बनाएर एक ब्राह्मणका घरमा निवास गर्न लागोस्। फेरि व्यास जीका कहनमा ती पाँचाल राज्यमा गये जहाँ द्रौपदीको स्वयंवर हुने थियो। वहाँ एकका पछि एक सबै राजाहरू एवं राजकुमारहरूले माछामा निशाना साधने प्रयास गरे किन्तु सफलता हात न लगी। तत्पश्चात् अर्जुनले तैलपात्रमा प्रतिबिम्बलाई देख्दै हुये एक नैं बाणदेखि मत्स्यलाई भेद डाला र द्रौपदीले अघि बढ गर्न अर्जुनका गलेमा वरमाला डाल दीं। माता कुन्तीका वचनानुसार पाँचहरू पाण्डवोंले द्रौपदीलाई पत्नीरूपमा प्राप्त गरे। द्रौपदीका स्वयंवरका समय दुर्योधनका साथै साथ द्रूपद,धृष्टद्युम्न एवं अनेक अन्य मानिसहरूलाई संदेह भएको थियो कि ती पाँच ब्राह्मण पाण्डव नैं छन्। अतः तिनको परीक्षा गर्नका लागि द्रूपदले तिनलाई आफ्नो राजप्रासादमा बुलाए राजप्रासादमा द्रूपद एवं धृष्टद्युम्नले पहिला राजकोषलाई देखाए किन्तु पाण्डवोंले वहाँ रखे रत्नाभूषणहरू तथा रत्न-माणिक्य आदिमा कुनै प्रकारको रुचि छैन देखिाई। किन्तु जब ती शस्त्रागारमा गये त वहाँ रखे अस्त्र-शस्त्रहरूमा ती सगोरुे धेरै अधिक रुचि देखिायी र आफ्नो इच्छाका शस्त्रहरूलाई आफ्नो नजीक रख लिए तिनको क्रिया-कलापदेखि द्रूपदलाई विश्वास भयो कि यी ब्राह्मणहरूका रूपमा पाण्डव नैं छन्।


इन्द्रप्रस्थको स्थापना

पाण्ड्व श्रीकृष्णका साथ खाण्डववनमा मय दानव तथा विश्वगरमा द्वारा निर्मित इन्द्रप्रस्थ नगरलाई देख्दै

द्रौपदी स्वयंवरदेखि पूर्व विदुरलाई छोडेर सबै पाण्डवोंलाई मृत समझने लागोस् र यस कारण धृतराष्ट्रले दुर्योधनलाई युवराज बनाएको दिए। गृहयुद्धका संकटदेखि बचनका लागि युधिष्ठिरले धृतराष्ट्र द्वारा दिए खण्डहर स्वरूप खाण्डव वनलाई आधा राज्यका रूपमा स्वीकार गरिलिए वहाँ अर्जुनले श्रीकृष्णका साथ मिलेर समस्त देवताहरूलाई युद्धमा परास्त गर्दै खाण्डववनलाई जला दिए र इन्द्रका द्वाराको भएको वृष्टिको आफ्नो बाणहरूका छत्राकार बाँधदेखि निवारण गरेर अग्नि देवलाई तृप्त गरे। यसका फलस्वरूप अर्जुनले अग्निदेवदेखि दिव्य गाण्डीव धनुष र उत्तम रथ तथा श्रीकृष्णले सुदर्शन चक्र प्राप्त गरे। इन्द्र आफ्नो पुत्र अर्जुनको वीरता देखेर अतिप्रसन्न भए। उनले खांडवप्रस्थका वनहरूलाई हटा दिए। त्यसको माथिान्त पाण्डवोंले श्रीकृष्णका साथ मय दानवको सहायतादेखि त्यस सहरको सौन्दर्यीकरण गरे। त्यो सहर एक द्वितीय स्वर्गका समान भयो। इन्द्रका कहनमा देव शिल्पी विश्वगरमामय दानवले मिलेर खाण्डव वनलाई इन्द्रपुरी जितने भव्य नगरमा निर्मित गरिदिए, जसलाई इन्द्रप्रस्थ नाम दिइएको छ।


द्रौपदीको अपमान र पाण्डवहरूको वनवास

चित्र:Dicegame1.jpg
कुरु सभामा अपमानित भएको द्रौपदी

पाण्डवोंले सम्पूर्ण दिशाहरूमा विजय पाँदै प्रचुर सुवर्णराशिदेखि परिपूर्ण राजसूय यज्ञको अनुष्ठान गरे। तिनको वैभव दुर्योधनका लागि असह्य भयो अतः शकुनि, कर्णदुर्योधन आदिले युधिष्ठिरका साथ जूएमा प्रवृत्त भएर त्यसको भाइयो, द्रौपदी र तिनको राज्यलाई कपट द्यूतका द्वारा हँसते-हँस्दै जीत लिया र कुरु राज्य सभामा द्रौपदीलाई निर्वस्त्र गर्ने प्रयास गरे। परन्तु गांधारीले आकर यस्तो हुनाले रोक दिए। धृतराष्ट्रले एक पल्ट फेरि दुर्योधनको प्रेरणादेखि तिनलाई देखि जुआ खेलने आज्ञा दिए यो तय भयो कि एक नैं दांवमा जो पनि पक्ष हार जानेछ, ती मृगचर्म धारण गर्न बारह वर्ष वनवास रहन्छन् र एक वर्ष अज्ञातवासमा रह्नेछ्न्। त्यस एक वर्षमा पनि यदि तिनलाई पहचान लिइएको त फिरदेखि बारह वर्षको वनवास भोगना हुनेछ। यस प्रकार पुन जूएमा परास्त भएर युधिष्ठिर आफ्नो भाइहरू सहित वनमा चले गये। वहाँ बारहवाँ वर्ष बीतनमा एक वर्षका अज्ञातवासका लागि ती विराट नगरमा गये। जब कौरव विराटको गौहरूलाई हरकरले जाने लागोस्, तब तिनलाई अर्जुनले परास्त गरे। त्यस समय कौरवहरूले पाण्डवोंलाई पहचान लिया थियो परन्तु तिनकोको अज्ञातवास तबसम्म पूरा भइसकेको थियो। परन्तु १२ वर्षोका ज्ञात र एक वर्षका अज्ञातवास पूरा गर्नका पछि पनि कौरवोंले पाण्डवोंलाई तिनको राज्य दिनुले मना गरिदिए।


शान्तिदूत श्रीकृष्ण, युद्ध आरम्भ तथा गीता-उपदेश

चित्र:Viraatrup.jpg
श्रीकृष्णको विराट रूप
धर्मराज युधिष्ठिर सात अक्षौहिणी सेनाका स्वामी भएर कौरवहरुका साथ युद्ध गर्नलाई तयार भए। पहिला भगवान् श्रीकृष्ण ,दुर्योधनका अगाडी पाण्डवको दुत बनेर गए। उनले एघार अक्षौहिणी सेनाका स्वामी राजा दुर्योधनदेखि भने कि तिमीयुधिष्ठिरलाई आधा राज्य देउ, दुइ वा केवल पाँच नैं गाँउ अर्पित गएर युद्ध टाल।
श्रीकृष्णको कुरा सुनेर दुर्योधनले पाण्डवलाई सुईको टुप्पो बराबरको भूमि पनि दिनलाई पछी हट्यो र युद्ध गर्ने निशचय गरे। यस्तो भनेर त्यो भगवान् श्रीकृष्णलाई बन्दि बनाउनका लागि उद्यत भयो। त्यस समय राजसभामा भगवान् श्रीकृष्णले मायादेखि आफ्नो परम दुर्धर्ष विश्वरूपको दर्शन गराएर सबको भयभीत गरिदिए। तदनन्तर ती युधिष्ठिरका नजीक लौट गये र बोले कि दुर्योधनका साथ युद्ध गरो। युधिष्ठिरदुर्योधनको सेनाहरू कुरुक्षेत्रका मैदानमा जा डटीं। आफ्नो विपक्षमा पितामह भीष्म तथा आचार्य द्रोण आदि गुरूजनहरूलाई देखेर अर्जुन युद्धदेखि विरत हो गये।
तब भगवान् श्रीकृष्णले उनीसित कहा-"पार्थ! भीष्म आदि गुरूजन शोकका योग्य छैनन्। मनुष्यको शरीर विनाशशील छ, परन्तु आत्माको कहिले नाश हुँदैन। यो आत्मा नैं परब्रह्म छ। 'म ब्रह्म हूँ'- यस प्रकार तिमीत्यस आत्माको अस्तित्व समझो। कार्यको सिद्धि र असिद्धिमा समानभावदेखि रहेर गर्मयोगको आश्रयले क्षात्रधर्मको पालन गरो। यस प्रकार श्रीकृष्णका ज्ञानयोग, भक्तियोग एवं गर्मयोगका बारेमा विस्तारदेखि कहनमा अर्जुनले फिरदेखि रथारूढ हो युद्धका लागि शंखध्वनि गरे
दुर्योधनको सेनामा सबैभन्दा पहिला पितामह भीष्म सेनापति भए। पाण्डवहरूका सेनापति [धृष्टद्युम्न] थिए। यी दुइटैमा भारी युद्ध छिड गए भीष्मसहित कौरव पक्षका योद्धा त्यस युद्धमा पाण्डव-पक्षका सैनिकहरूमा प्रह्योर गर्न लागोस् र शिखण्डी आदि पाण्डव- पक्षका वीर कौरव-सैनिकहरूलाई आफ्नो बाणहरूको निशाना बनाउने लागोस्। कौरव र पाण्डव-सेनाको त्यो युद्ध, देवासुर-संग्रामका समान जान पडन्थ्यो। आकाशमा खडा भएर हेर्ने भएका देवताहरूलाई त्यो युद्ध ठूलो आनन्ददायक प्रतीत हो रह्यो थियो। भीष्मले दस दिनहरूसम्म युद्ध गरेर पाण्डवहरूको अधिकांश सेनालाई आफ्नो बाणहरूदेखि मार गिराए

भीष्म र द्रोण वध

चित्र:Arrowbed.jpg
बाणोको शय्यामा लेटे भीष्म

भीष्मले दस दिनहरूसम्म युद्ध गरेर पाण्डवोंको अधिकांश सेनालाई आफ्नो बाणहरूदेखि मार गिराए भीष्मको मृत्यु तिनको इच्छाका अधीन थियो। श्रीकृष्णका सुझावमा पाण्डवले भीष्मदेखि नैं तिनको मृत्युको उपाय थाहा पाए। भीष्मले भने कि पांडव शिखंडीलाई सामुन्ने गरेर युद्ध लड्न सुझाए। भीष्म त्यसलाई कन्या नैं मान्थ्यो र त्यसलाई सामुन्ने पाएर त्यो शस्त्र नचलाउने भएका थिए। १०ौं दिनका युद्धमा अर्जुनले शिखंडीलाई अघि आफ्नो रथमा बसाए र शिखंडीलाई सामुन्ने देख गर्न भीष्मले आफ्नो धनुष त्याग दिए र अर्जुनले आफ्नो बाणवृष्टिदेखि तिनलाई बाणहरूको शय्यामा सुताइदिए। तब आचार्य द्रोणले सेनापतित्वको भार ग्रहण गरे। फेरीदेखि दुइटै पक्षोमा ठूलो भयंकर युद्ध भयो। विराटद्रूपद आदि राजा द्रोणरूपी समुद्रमा डूबे। तर जब पाण्डवोले छ्लदेखि द्रोणलाई यो विश्वास दिलाउन दिए कि अश्वत्थामा मारिएको छ। त आचार्य द्रोणले निराश भए अस्त्र शस्त्र त्यागेर त्यसको पछि योग समाधिले गर्न आफ्नो शरीर त्याग दिए। यस्ता समयमा धृष्टद्युम्नले योग समाधि लागि द्रोणको मस्तक तलवारदेखि काट गर्न भूमिमा गिराइदिए।


गर्ण र शल्य वध

चित्र:Arjunakaranbattle.jpg
कर्ण र अर्जुनको युद्ध

द्रोण वधका पश्चात कर्ण कौरव सेनाको गर्णधार भयो। कर्णअर्जुनमा भाँति-भाँतिका अस्त्र-शस्त्रहरूदेखि युक्त महाभयानक युद्ध भयो, जो देवासुर-संग्रामलाई पनि मात कर्ता थियो। कर्णअर्जुनका संग्राममा कर्णले आफ्नो बाणहरूदेखि शत्रु-पक्षका धेरै-से वीरहरूको संहार गर्न डाला। यद्यपि युद्ध गतिरोधपूर्ण हो रह्यो थियो तर कर्ण तब उलझ गया जब त्यसको रथको एक पहिया धरतीमा धँस गए गुरू परशुरामका शापका कारण त्यो आफ्नोलाई दैवीय अस्त्रहरूका प्रयोगमा पनि असमर्थ पाएर रथका पहिएलाई निकालनका लागि तल उतर्दछ। तब श्रीकृष्ण, अर्जुनलाई त्यसको द्वारा गरे अभिमन्यु वध, कुरु सभामा द्रोपदीलाई वेश्या र त्यसको कर्ण वध गर्ने प्रतिज्ञा याद दिलाउनएर त्यसलाई मारनेलाई भन्दछन्, तब अर्जुनले एक दैवीय अस्त्रदेखि कर्णको शीर धडदेखि अलग गरिदिए। तदनन्तर राजा शल्य कौरव-सेनाका सेनापति भए, परन्तु ती युद्धमा आधा दिनसम्म नैं टिक सके। दोपहर होते-हुँदै राजा युधिष्ठिरले तिनलाई मार दिए।


चित्र:Duryodhna vadh.jpg
भीमसेन द्वारा दुर्योधनको वध

दुर्योधन वध र महाभारत युद्धको समाप्ति

दुर्योधनको सारा सेनाका मारे जानमा अन्तमा त्यसका भीमसेनका साथ गदा युद्ध भयो। भीमले छ्लदेखि त्यसको जांघमा प्रह्योर गरेर त्यसलाई मार डाला। यसको प्रतिशोध लिनको लागि अश्वत्थामाले रात्रिमा पाण्डवोंको एक अक्षौहिणी सेना, द्रौपदीका पाँचहरू पुत्रहरू, त्यसको पाँचालदेशीय बन्धुहरू तथा धृष्टद्युम्नलाई सदाका लागि सुला दिए। तब अर्जुनले अश्वत्थामालाई परास्त गरेर त्यसको मस्तकको मणि निकाल ली। फेरि अश्वत्थामाले उत्तराका गर्भमा ब्रह्मास्त्रको प्रयोग गरे। त्यसका गर्भ त्यसको अस्त्रदेखि प्राय दग्ध भएको थियो, परन्तु भगवान् श्रीकृष्णले त्यसलाई पुन: जीवन-दान दिए। उत्तराको त्यही गर्भस्थ शिशु पछि गएर राजा परीक्षितका नामले विख्यात भयो। यस युद्धका अन्तमा कृतवर्मा, कृपाचार्य तथा अश्वत्थामा तीन कौरवपक्षिय र पाँच पाण्डव, सात्यकि तथा श्रीकृष्ण यी सात पाण्डवपक्षिय वीर जीवित बचे। तत्पश्चात् युधिष्ठिर राजसिंहासनमा आसीन भए।


यदुकुलको संहार र पाण्डवहरूको महाप्रस्थान

चित्र:Mbharat12b.jpg
पाण्डवहरूको स्वर्गगमन

ब्राह्मणहरूगांधारीका शापका कारण यादवकुलको संहार भयो। बलभद्रजी योगदेखि आफ्नो शरीर त्याग गर्न शेषनाग स्वरूप भएर समुद्रमा चले गये। यो देख श्रीकृष्ण पनि एक पेडका तल ध्यान लगाएर बेठ गये र एक शिकारीका बाणको तिनको पैरमा लागा तिनको परमधाम गमनको कारण बन्यो। यसका पछि समुद्रले द्वारकापुरीलाई आफ्नो जलमा डुबा दिए। तदनन्तर द्वारकादेखि फर्के भए अर्जुनका मुखदेखि यादवहरूका संहारको समाचार सुनेर युधिष्ठिरले संसारको अनित्यताको विचार गरेर परीक्षितलाई राजासनमा बिठाया र द्रौपदी तथा भाइहरूलाई साथले हिमालयको तरफ महाप्रस्थानका पथमा अग्रसर भए। त्यस महापथमा युधिष्ठिरलाई छोड सबै एक-एक गरेर गिर पडे। अन्तमा युधिष्ठिर इन्द्रका रथमा आरूढ हो (दिव्य रूप धारी) भाइहरू सहित स्वर्गलाई चले गये।

महाभारतका पात्र

ढाँचा:कुरुवंश वृक्ष

मुख्य उल्लेख :महाभारतका पात्र

  • अभिमन्यु : अर्जुनका वीर पुत्र जसले कुरुक्षेत्र युद्धमा वीरगति प्राप्त गरे ।
  • अम्बा : शिखन्डी पूर्व जन्ममा अम्बा नामक राजकुमारी थियो।
  • अम्बिका : विचित्रवीर्यकी पत्नी, अम्बा र अम्बालिकाकी बहिनी।
  • अम्बालिका: विचित्रवीर्यकी पत्नी, अम्बा र अम्बिकाकी बहिनी।
  • अर्जुन : देवराज इन्द्रद्वारा कुन्ती एवं पान्डुका पुत्र। एक अतुलनीय धनुर्धर जसलाई श्री कृष्णले श्रीमद् भगवद्गीताको उपदेश दिएको थिए ।
  • बभ्रुवाहन : अर्जुन एवं चित्रांगदाको पुत्र ।
  • बकासुर : महाभारत काव्यको एक असुर पात्र जसलाई भीमले मारेर एक गाउँका वासिहरूको रक्षा गरेको थियो।
  • भीष्म : भीष्मको नामकरण देवव्रतका नामले भएको थियो। ती शान्तनु एवं गंगाका पुत्र थिए। जब देवव्रतले आफ्नो पिताको प्रसन्नताका लागि आजीवन ब्रह्मचारी रहने प्रण लिए, तबदेखि तिनको नाम भीष्म भयो।
  • द्रौपदी : द्रूपदकी पुत्री जो अग्निदेखि प्रकट भएकी थिइन् । उनी पाँच पांड्वहरूकी अर्धांगिनी थिइन् उनलाई प्राचीनतम नारीवादीहरूमा एक मानिन्छ।
  • द्रोण : हस्तिनापुरका राजकुमारहरूलाई शस्त्र विद्या दिने ब्राह्मण गुरु। अश्वत्थामाका पिता । यो विश्वका प्रथम "टेस्ट-टयुब बेबी" थिए । द्रोण एक प्रकारको पात्र हुन्छ।
  • द्रूपद : पाञ्चालका राजा र द्रौपदी एवमं धृष्टद्युम्नका पिता। द्रूपद र द्रोण बाल्यकालका मित्र थिए!
  • दुर्योधन : कौरवहरूमा ज्येष्ठ। धृतराष्ट्र एवं गांधारीका १०० पुत्रहरूमा सबैभन्दा ठूला।
  • दुःशासन : दुर्योधनदेखि सानो भाई जो द्रौपदीलाई हस्तिनपुर राज्यसभामा बालहरूदेखि पकड गर्न लाया थियो। कुरुक्षेत्र युद्धमा भीमले दुःशासनको छातीको रक्त पिया थियो।
  • एकलव्य : द्रोणको एक महान शिष्य जसदेखि गुरूदक्षिणामा द्रोणले त्यसका अंगूठा मांगा थियो।
  • गांडीव : अर्जुनको धनुष। [जो, धेरै मान्यताहरूका अनुसार, उनको अग्नि-देवले दिएको थियो।]
  • गांधारी : गन्धारका राजाको पुत्री र धृतराष्ट्रकी पत्नी।
  • जयद्रथ : सिन्धुका राजा र धृतराष्ट्रका जुवाईं। कुरुक्षेत्र युद्धमा अर्जुनले जयद्रथको शीश काट गर्न वध गरेको थियो।
  • कर्ण : सूर्यदेव एवमं कुन्तीका पुत्र र पाण्डवहरूका सबैभन्दा ठूला भाई। गर्णलाई दानवीर-कर्णका नामले पनि जानिन्छ। गर्ण कवच एवं कुंडल पहने भए पैदा हुये थिए र तिनको दान इंद्रलाई गरेको थियो।
  • कृपाचार्य : हस्तिनापुरका ब्राह्मण गुरू। यिनको बहिन 'कृपि'को विवाह द्रोणदेखि भएको थियो।
  • कृष्ण : देवकीको आठौं सन्तान जसले आफ्नो मामा कंसको वध गरेको थियो। भगवान कृष्णले अर्जुनलाई कुरुक्षेत्र युधका प्रारम्भमा गीता उपदेश दिएको थियो। श्री कृष्ण, भगवान विष्णुका आठौं अवतार थिए।
  • कुरुक्षेत्र : त्यो क्षेत्र जहाँ महाभारतको महान युद्ध भएको थियो। यो क्षेत्र आजका भारतमा हरियाणामा स्थित छ।
  • पाण्डव : पाण्डुको कुन्ती र माद्रीदेखि सन्ताने। यो पाँच भाई थिए: युद्धिष्ठिर, भीम, अर्जुन, नकुल र सहदेव।
  • परशुराम : अर्थात् परशु भएका राम। ती द्रोण, भीष्म र गर्ण जस्तै महारथिहरूका गुरू थिए। ती भगवान विष्णुको षष्ठम अवतार थिए।
  • शल्य : नकुल र सहदेवको माता माद्रीका भाई।
  • उत्तरा : राजा विराटको पुत्री।अभिमन्यु कि धर्म्पत्नी।
  • महर्षि व्यास : महाभारत महाकाव्यका लेखक। पाराशर र सत्यवतीका पुत्र। यी कृष्ण द्वैपायनका नामले पनि जानिन्छ किनभनें ती कृष्णवर्णका थिए तथा तिनको जन्म एक द्वीपमा भएको थियो।

महाभारत: अनुपम काव्य

विभिन्न भाग एवं रूपान्तर

महाभारतका धेरै भाग छन् जो सामान्यतौरमा आफ्नो तपाईंमाथि एक अलग र पूर्ण पुस्तकहरू मानिन्छन्। मुख्य रूपले यी भागहरूलाई अलगदेखि महत्व दिइन्छ:-

  1. भगवद गीता श्री कृष्ण द्वारा भीष्मपर्वमा अर्जुनलाई दिइएको उपदेश।
  2. दमयन्ती अथवा नल दमयन्ती, अरण्यपर्वको एक प्रेम कथा थियो
  3. कृष्णवार्ता : भगवान श्री कृष्णको कथा।
  4. राम रामायणको अरण्यपर्वमा एक संक्षिप्त रूप।
  5. ॠष्य ॠंग एक ॠषिको प्रेम कथा थियो।
  6. विष्णुसहस्रनाम विष्णुका १००० नामहरूको महिमा शान्तिपर्व मा।

महाभारतका दक्षिण एसियामा धेरै रूपान्तर मिल्दछन्, इण्डोनेशिया, श्रीलङ्का, जावा द्वीप, जकार्ता, थाइल्याण्ड, तिब्बत, बर्मा (म्यान्मार)मा महाभारतका भिन्न-भिन्न रूपान्तर मिल्दछन्। दक्षिण भारतीय महाभारतमा अधिकतम १,४०,००० श्लोक मिल्दछन्, जबकि उत्तर भारतीय महाभारतका रूपान्तरमा १,१०,००० श्लोक मिल्दछन्।

अठारहको संख्या

महाभारतको मूल अभिकल्पनामा अठारहको संख्याको विशिष्ट योग छन्। कौरवपाण्डव पक्षहरूका बिच भएको युद्धको अवधि अठारह दिन थियो। दुइटै पक्षहरूको सेनाहरूको सम्मिलित संख्याबल पनि अठारह अक्षौहिणी थियो। यस युद्धका प्रमुख सूत्रधार पनि अठारह छन्। [४१] महाभारतको प्रबन्ध योजनामा सम्पूर्ण ग्रन्थलाई अठारह पर्वहरूमा विभक्त गरिएका हुन् र महाभारतमा भीष्म पर्वका अन्तर्गत वर्णित श्रीमद्भगवद्गीतामा पनि अठारह अध्याय छन्। सम्पूर्ण महाभारत अठारह पर्वहरूमा विभक्त छन्। [४२]

आद्य भारत

महाभारतका आदिपर्वका अनुसार वेदव्यास जीले सर्वप्रथम पुण्यनगरमा मानवहरूका उपाख्यानहरू सहित एक लाख श्लोकहरूको आद्य भारत ग्रन्थ बनाए। त्यसपछि उपाख्यानहरूलाई छोडेर चौबीस हजार श्लोकहरूको भारत संहिता बनाए। तत्पश्चात व्यास जीले साठी लाख श्लोकहरूको एक अर्को संहिता बनाए, जसका तीस लाख श्लोकहरू देवलोकमा, पन्द्रह लाख पितृलोकमा तथा चौध लाख श्लोकहरू गन्धर्वलोकमा समाहित भए। मनुष्यलोकमा एक लाख श्लोकहरूको आद्य भारत प्रतिष्ठित भयो। [९]

पृथ्वीका भौगोलिक सन्दर्भ

महाभारतमा भारतका अतिरिक्त विश्वका धेरै अन्य भौगोलिक स्थानहरूको सन्दर्भ पनि आउँछ जस्तै चीनको गोबी मरुस्थल [४३], मिस्रको नील नदी [४४], लाल सागर[४५] तथा यसका अतिरिक्त महाभारतका भीष्म पर्वका जम्बूखण्ड-विनिर्माण पर्वमा सम्पूर्ण पृथ्वीको मानचित्र पनि बताइएको छ, जो निम्नलिखित छ-:

सुदर्शनं प्रवक्ष्यामि द्वीपं तु कुरुनन्दन। परिमण्डलो महाराज द्वीपोऽसौ चक्रसंस्थितः॥

यथा हि पुरुषः पश्येदादर्शे मुखमात्मनः। एवं सुदर्शनद्वीपो दृश्य्दै चन्द्रमण्डले॥

द्विरंशे पिप्पलस्तत्र द्विरंशे च शशो महान्।

अर्थात: हे कुरुनन्दन ! सुदर्शन नामक यो द्वीप चक्रको भाँति गोलाकार स्थित छ, जस्तै पुरुष दर्पणमा आफ्नो मुख देख्दछ, त्यसै प्रकार यो द्वीप चन्द्रमण्डलमा देखिायी दिन्छ। यसका दुइ अंशोमा पिप्पल र दुइ अंशोमा महान शश(खरगोश) देखिायी दिन्छ। अब यदि माथिोक्त संरचनालाई कागजमा बनाएर व्यवस्थित गरे त हाम्रो पृथ्वीको मानचित्र बन्न जान्छ, जो हाम्रो पृथ्वीका वास्तविक मानचित्रसित धेरै समानता देखिन्छ:

प्रचलित मीडियामा

  • १९८०का लगभग बी आर चोपडा निर्मित महाभारत धारबाहीक: भारतमा दूरदर्शनमा पहिलो पल्ट धारावाहिक रूपमा प्रसारित भयो।
  • १९८९मा पीटर ब्रुक द्वारा पहिलो पल्ट यो फिल्म अङ्ग्रेजीमा बन्यो।
  • महाभारत (निरालाको रचना) नामले सूर्यकान्त त्रिपाठी निरालाको पनि साहित्यिक कृति छ।
  • कथाहरू हाम्रो महाभारतको टीवी धारावाहिक:कथाहरू हाम्रो महाभारतका नामले एकता कपूरले पनि एक दूरदर्शन धारावाहिक बनाएको थियो, जसको प्रसारण २००७मा ९एक्स च्यानलमा गरिन्थ्यो।[४६]
  • एक अर्को महाभारत: भारतीय रेलका अधिकारीहरू तथा विभिन्न कर्मचारीहरू द्वारा कथा संग्रह।
  • कुरुक्षेत्रमा एक महाभारत दीर्घा कुरुक्षेत्रको निर्माण हुँदैछ, जसमा तबका केही दृश्हरूलाई जीवंत भएको देख्न सकिनेछ। [४७]
  • १००० महाभारत प्रश्नोत्तरी नामक पुस्तकमा महाभारतका गहन ज्ञानमा गुप्त १००० प्रश्न छन्। [१]

सन्दर्भ र टीका

  1. १.० १.१ सिंह, राजेन्द्र प्रताप (०४), 1000 महाभारत प्रश्नोत्तरी (सजिल्द) (हिन्दीमा), दिल्ली: सत्साहित्य प्रकाशन, पृ: १६४, आईएसबीएन: 81-7721-041-6।  |accessyear= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता); |accessmonth= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता); |month= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता); |accessday= प्यारामिटर ग्रहण गरेन (सहायता)
  2. ढाँचा:स्रोत किताब
  3. महाभारत-गीता प्रेस गोरखपुर, आदि पर्व अध्याय १,श्लोक ५२
  4. महाभारत-गीता प्रेस गोरखपुर, आदि पर्व अध्याय १,श्लोक ९९-१०९
  5. महाभारत-गीताप्रेस गोरखपुर, आदि पर्व अध्याय १,श्लोक २८-२९
  6. महाभारत किसने लिखा?। जयहिन्दी। बालसुब्रमण्यम। ३ अगस्त २००९। अभिगमन तिथि:१ मे २०१०
  7. महाभारत-गीता प्रेस गोरखपुर, आदि पर्व अध्याय १,श्लोक २२-७०
  8. वेद व्यासको योगदान।ब्राण्ड बिहार।
  9. ९.० ९.१ महाभारत-गीता प्रेस गोरखपुर, आदि पर्व अध्याय १,श्लोक १०३-१०७
  10. The द महाभारत-ए क्रिटिजम सी.वी. वेदया पेज-22
  11. महाभारत-गीता प्रेस गोरखपुर, आदि पर्व अध्याय २
  12. :राजवद् रूप्वेषौ ्दै ब्राह्मी वाचं विभर्षि च|
    को नाम त्वं कुत च असि कस्य पुत्र च शंस मे॥(महाभारत आदिपर्व ८१/१३)
  13. रामायण-महाभारत: काल, इतिहास, सिद्धान्त-लेखक वासुदेव पोद्दार
  14. १४.० १४.१ १४.२ १४.३ ओमीलोस मेलेटन कल्चरल इन्सटिट्यूट
  15. महाभारतमा यस्तो आउँछ कि कुरुक्षेत्रका युद्धका केही दिनहरू पछि नैं वेदव्यास जीले महाभारतको रचना गर्नुभएको थियो, किनभनें कुरुक्षेत्रको युद्ध भारतमा पारम्परिक रूपदेखि ३१०० ईसा पूर्व मानिन्छ, यस कारण यो सम्भावित रचना समय दिइएको छ तर पनि धेरैजसो पाश्चात्य विद्वान महाभारतलाई १००० ईसा पुर्वमा लेखिएको मान्दछन् र कुरुक्षेत्र युद्धलाई १४००-१००० ई.पु. भएको मानिन्छ।तथापि महाभारतमा दिएको ज्योतिषिय गणकहरूले ३१०० ईसा पुर्वतर्फ संकेत गर्दछ।
  16. १६.० १६.१ १६.२ १६.३ १६.४ १६.५ महाभारत-गीताप्रेस गोरखपुर, आदि पर्व अध्याय १, श्लोक ९९-१०९
  17. १७.० १७.१ रामायण-महाभारत: काल, इतिहास, सिद्धान्त-लेखक वासुदेव पोद्दार, पेज-१९७
  18. महाभारत-गीताप्रेस गोरखपुर, आदि पर्व अध्याय २, श्लोक ८४
  19. द महाभारत-ए क्रिटिजम, सी.वी. वेदया
  20. भण्डारकर प्राच्य शोध संस्थान
  21. द महाभारत-ए क्रिटिजम, सी.वी. वेदया, पेज-७१
  22. २२.० २२.१ महाभारत र सरस्वती सिंधु सभ्यता लेखक-सुभाष कक
  23. रामायण-महाभारत: काल, इतिहास, सिद्धान्त-लेखक वासुदेव पोद्दार, पेज-२०९
  24. द महाभारत-ए क्रिटिजम, सी.वी. वेदया, पेज-६
  25. द महाभारत-ए क्रिटिजम, सी.वी. वेदया, पेज-१४
  26. रामायण-महाभारत: काल, इतिहास, सिद्धान्त-लेखक वासुदेव पोद्दार, पेज-१९९
  27. मेक्स ड्न्कर, द हिस्ट्री आफ एनटिक्यूटि , भाग. 4, पेज. 81
  28. जरनल्स आफ अमेरिकन सोसाइटि
  29. गीताप्रेस गोरखपुर, आदि पर्व अध्याय १, श्लोक ९९-१०९
  30. लिटरेरी एण्ड हिस्ट्रीकल स्टडिज यी इण्डोलोजी,लेखक-वासुदेव विष्णु पेज-५
  31. महाभारत-गीताप्रेस गोरखपुर,शल्य पर्व,अध्याय:३४-५४
  32. जी-नयूज-राजस्थानको कथा
  33. ए.डी. पुशलेर, पेज.272
  34. ऐज आफ भारत वार , जी सी अग्रवाल रका एल वर्मा, पेज-81
  35. गुप्ता र रामचन्द्रन(1976), p.55; ए.डी. पुशलेर, HCIP, भाग I, पेज.272
  36. ए.डी. पुशलेर, हिस्ट्री एण्ड कल्चर आफ इण्डियन पिप्ल, भाग I, अध्याय XIV, पेज.273
  37. एम विटजल, अरली सन्स्क्रिताइजेशन: आरिजन एण्ड ड्वलेपमेन्ट आफ कुरु स्टेट, इ जे वी एस भाग.1 न.4 (1995
  38. धर्मक्षेत्र.काम/महाभारत
  39. ३९.० ३९.१ डेटिंग आफ महाभारत वार
  40. हिन्दुनेट-भारत इतिहास
  41. धृतराष्ट्र, दुर्योधन, दु:शासन, गर्ण, शकुनि, भीष्म, द्रोण, कृप, अश्वत्थामा, कृतवर्मा, श्रीकृष्ण, युधिष्ठर, भीम, अर्जुन, नकुल, सहदेव, द्रौपदी र विदुर।
  42. वी॰एस॰ आप्टे: संस्कृत-नेपाली-कोश, पृ॰ 595
  43. महाभारत(१८.२.२)-गीताप्रेस गोरखपुर
  44. महाभारत(६.९.३१)-गीताप्रेस गोरखपुर
  45. महाभारत(१८.१.३३)-गीताप्रेस गोरखपुर
  46. एकताका महाभारतको अन्तरकथा ।नेपाली मिल्योप।७ मार्च, २००८
  47. जीवंत महाभारतका दृश्य।कृष्ण तलवार।२४ नम्बर, २००८

यी पनि हेर्नुहोस्

  • संक्षिप्त भारत- चक्रपाणि चालिसे

बाह्य कडीहरू

चलचित्र


स्रोत