"स्वामी रामानन्दाचार्य" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

विकिपिडिया, एक स्वतन्त्र विश्वकोशबाट
Content deleted Content added
पङ्क्ति ३३: पङ्क्ति ३३:
==धार्मिक अवदान==
==धार्मिक अवदान==
मध्ययुगीन धर्म साधनाका केन्द्रमा स्वामी जीको स्थिति चतुष्पथका दीप-स्तम्भ जैसी छ। उनले अभूतपूर्व सामाजिक क्रांतिको श्रीगणेश गरेर बडी जीवटताबाट समाज र संस्कृतिको रक्षा गरे उनैका चल्दै उत्तरभारतमा तीर्थ क्षेत्रहरुको रक्षा र वहां सांस्कृतिक केन्द्रहरुको स्थापना सम्भव हो सगरे त्यस युगको परिस्थितिहरुका अनुसार, वैरागिनी साधु समाजलाई अस्त्र-शस्रबाट सज्जित अनीका रूपमा संगठित गर तीर्थ-व्रतको रक्षाका लागि, धर्मको सक्रिय मूर्तिमान स्वरूप खडा गरे। तीर्थस्थानहरुबाट लिएर गांव-गांवमा वैरागी साधुहरुले अखाडे स्थापित गरे। मूल्य ह्रासको यस विषम अवस्थामा पनि संपूर्ण संसारमा रामानंद संप्रदायका सर्वाधित मठ, सन्त, रामगुणगान, अखण्ड रामनाथ संकीर्तन आज पनि व्यवस्थित छन् र सर्वत्र आध्यामिक आलोक प्रसारित गर रहे छन्। वैष्णवहरुका बावन द्वारहरुमा सर्वाधिक सैंतीस द्वारे यसै संप्रदायबाट जुडे छन्।
मध्ययुगीन धर्म साधनाका केन्द्रमा स्वामी जीको स्थिति चतुष्पथका दीप-स्तम्भ जैसी छ। उनले अभूतपूर्व सामाजिक क्रांतिको श्रीगणेश गरेर बडी जीवटताबाट समाज र संस्कृतिको रक्षा गरे उनैका चल्दै उत्तरभारतमा तीर्थ क्षेत्रहरुको रक्षा र वहां सांस्कृतिक केन्द्रहरुको स्थापना सम्भव हो सगरे त्यस युगको परिस्थितिहरुका अनुसार, वैरागिनी साधु समाजलाई अस्त्र-शस्रबाट सज्जित अनीका रूपमा संगठित गर तीर्थ-व्रतको रक्षाका लागि, धर्मको सक्रिय मूर्तिमान स्वरूप खडा गरे। तीर्थस्थानहरुबाट लिएर गांव-गांवमा वैरागी साधुहरुले अखाडे स्थापित गरे। मूल्य ह्रासको यस विषम अवस्थामा पनि संपूर्ण संसारमा रामानंद संप्रदायका सर्वाधित मठ, सन्त, रामगुणगान, अखण्ड रामनाथ संकीर्तन आज पनि व्यवस्थित छन् र सर्वत्र आध्यामिक आलोक प्रसारित गर रहे छन्। वैष्णवहरुका बावन द्वारहरुमा सर्वाधिक सैंतीस द्वारे यसै संप्रदायबाट जुडे छन्।
इसके अतिरिक्त पनि फैली यसको शाखा, प्रशाखा र अवान्तर शाखाहरु जस्तै- [[रामस्नेही]], [[कबीरदासी]], [[घीसापंथी]], [[दादूपंथ]] आदि नामहरुबाट यस संप्रदायको मूलभावनाको संवाहिका बनेको हों। यो स्वामी रामानंदका नैं व्यक्तित्वको प्रभाव थियो कि हिन्दू-मुस्लिम वैमनस्य, शैव-वैष्णव विवाद, वर्ण-विद्वेष, मत-मतांतरको झगडा र परस्पर सामाजिक कटुता धेरै हदसम्म कम हो गई। तिनको नैं यौगिक शक्तिका चमत्कारबाट प्रभावित भएर तत्कालीन मुगल शासक [[मोहम्मद तुगलक]] सन्त कबीरदासका माध्यमबाट स्वामी रामानंदाचार्यको शरणमा आया र हिंदुहरुमा लागोस् समस्त प्रतिबंध र जजियाएरलाई हटाने निर्देश जारी गरे। बलपूर्वक यस ्लाम धर्ममा दीक्षित हिंदुहरुलाई फिरबाट हिन्दू धर्ममा वापस लानका लागि पराभाँडा संस्कारको महान कार्य सर्वप्रथम स्वामी रामानंदाचार्चले नैं प्रारम्भ गरे। इतिहास साक्षी छ कि [[अयोध्या]]का राजा [[हरिसिंह]]का नेतृत्वमा चौंतीस हजार राजपूतहरुलाई एक नैं मंचबाट स्वामीजीले स्वधर्म अपनाउनको लागि प्रेरित गरेको थियो। यस्ता महान सन्त, परम विचारक, समन्वयी महात्माको प्रादुर्भाव [[तीर्थराज प्रयाग]]मा एक [[कान्यकुब्ज ब्राह्मण]] परिवारमा भएको थियो। जन्मतिथिलाई लिएर मतभेद हुनेका बावजूद रामानंद संप्रदायमा मान्य्दछ कि आद्य जगद्गुरूको प्राकट्य माघ कृष्ण सप्तमी संवत् १३५६लाई भएको थियो। यिनको पिताको नाम पण्डित पुण्य सदन शर्मा र माताको नाम सुशीला देवी था। धार्मिक संस्कारहरुबाट संपन्न पिताले रामानंदलाई काशीका श्रीमठमा गुरू राघवानंदका सानिध्यमा शिक्षा ग्रहणका लागि पठाईा। कुशाग्रबुद्धिका रामानंदले अल्पकालमा नैं सबै शास्त्रहरु, पुराणहरुको अध्ययन गर प्रवीणता प्राप्त गर ली। गुरू राघवानंद र माता-पिताका दबावका बावजूद उनले गृहस्थाश्रम स्वीकार छैन गरे र आजीवन विरक्त रहने संकल्प लिया। यस्तामा स्वामी रामानंदलाई [[रामतारक मंत्र]]को दीक्षा प्रदान गरे रामानंदले श्रीमठको गुह्य साधनास्थलीमा प्रविष्ट हो राममंत्रको अनुष्ठान तथा अन्यान्य तांत्रिक साधनाहरुको प्रयोग गर्दै घोर तपश्चर्या गरे योगमार्चको तमाम गुत्थिहरुलाई सुलझाँदै उनले अष्टांग योगको साधना पूर्ण गरे दीर्घायुष्य प्राप्त गर्नका कारण जगद्गुरू राघवानंदले आफ्नो तेजस्वी र प्रिय शिष्ट रामानंदलाई श्रीमठ पीठको पावन पीठमा अभिषिक्त गरिदिए। आफ्नो पहिला संबोधनमा नैं जगदगुरू रामानंदाचार्यले हिन्दू समाजमा व्याप्त कुरीतिहरु एवं अंधविश्वासहरुलाई टाडा गर्न तथा परस्पर आत्मीयता एवं स्नेहपूर्ण व्यवहारका बदौलत धर्म रक्षार्थ विराट संगठित शक्ति खडा गर्नका संकल्प व्यक्त गरे। काशीका परम पावन पंचगंगा घाटमा अवस्थित श्रीमठ, आचार्यपादका द्वारा प्रवाहित श्रीराम प्रपत्तिको पावनधाराका मुख्यकेन्द्रका रूपमा प्रतिष्ठित भएर त्यसै ओजस्वी परम्पराको अनवरत प्रभाँडा गर्दैछ। आज पनि श्रीमठ आचार्यचरणको परिकल्पनाका अनुरूप तिनको द्वारा प्रज्ज्वलित दीपबाट जनमानसलाई आलोकित गर्दैछ। यही उ दिव्यस्थल छ, जहां विराजमान भएर स्वामीजीले आफ्नो परमप्रतापी शिष्हरुका माध्यमबाट आफ्नो अनुग्रहशक्तिको उपयोग गरेको थियो। रामानंदाचार्च पीठको पवित्र केन्द्र सारे देशमा फैले रामानंद संप्रदायको मुख्यालय छ। श्रीमठमा अवस्थित रामानंदाचार्चको चरणपादुका दुनियाभरमा बिखरे रामानंदी संतहरु, तपस्विहरु एवं अनुयायिहरुको श्रद्धाको अन्यतम बिंदु छ। यो परम सौभाग्य र सन्तोषको विषय छ कि श्रीमठका वर्तमान पीठासीन आचार्य स्वामी [[रामनरेशाचार्यजी]] पनि स्वामी रामानंदाचार्चको प्रतिमूर्ति जान पड्दछन्। तिनको कल्पनाहरु, तिनको ज्ञान, तिनको वग्मिता र सबैभन्दा अच्छी तिनको उदारता र संयोजन चेतना यस्तो छ कि यो विश्वास गरिन्छ कि स्वामी रामानंदको व्यक्तित्व कैसा रहा हुनेछ। वर्तमान जगद्गुरू रामानंदाचार्च पद प्रतिष्ठित स्वामी रामनरेशाचार्य जी महाराजका सत्प्रयासहरुको नतीजा छ कि श्रीमठबाट कहिले अलग हो चुकी कबीरदासीय, रविदासीय, रामस्नेही, प्रभृति परम्पराहरु वैष्णवका सूत्रमा बंधकर श्रीमठबाट एकरूपता स्थापित गर रही छ। धेरै परम्परावादी मठ मंदिरहरुको इकाईयां श्रीमठमा विलीन हुँदैछन्ं। तीर्थराज प्रयागका दारागंज स्थित आद्य जगद्गुरू रामनंदाचार्यको प्राकट्यधाम पनि इनकी प्रेरणाबाट फेरि भव्य स्वरूपमा प्रकट हुने/भयो छ। स्वामी रामानंदलाई रामोपासनाका इतिहासमा एक युगप्रवर्तक आचार्य मानिन्छ। उनले श्रीसंप्रदायका विशिष्टाद्वैत दर्शन र प्रपतिसिद्धांतलाई आधार बनाएर रामावत संप्रदायको सङ्गठन गरे। श्रीवैष्णवहरुका नारायण मंत्रका स्थानमा रामतारक अथवा षडक्षर राममंत्रलाई सांप्रदायिक दीक्षाको बीजमंत्र मान्यो। बाह्य सदाचारको अपेक्षा साधनामा आंतरिक भावको शुद्धतामा जोर दिए, छुआछूत, ऊंच-नीचको भाव मिटाएर वैष्णव मात्रमा समताको समर्थन गरे। नवधाबाट परा र प्रेमासक्तिलाई श्रेयकर बताया। साथ-साथ सिद्धांतहरुका प्रचारमा परम्परापोषित संस्कृत भाषाको अपेक्षा हिंदी अथवा जनभाषालाई प्रधानता दी। स्वामी रामानंदले प्रस्थानत्रयीमा विशिष्टाद्वैत सिद्धांतनुगुण स्वतंत्र आनंद भाष्यको रचना गरे तत्त्व एवं आचारबोधको दृष्टिबाट वैष्णवमताब्ज भास्कर, श्रीरामपटल, श्रीरामार्चनापद्धति, श्रीरामरक्षास्त्रोतम जैसी अनेक कालजयी मौलिक ग्रंथहरुको रचना गरे स्वामी रामानंदका द्वारा दियो गई देश-धर्मका प्रति यी अमूल्य सेवाहरुले सबै संप्रदाहरुका वैष्णवहरुका हृदयमा तिनको महत्व स्थापित गरिदिए। भारतका सांप्रदायिक इतिहासमा परस्पर विरोधी सिद्धांतहरु तथा साधना-पद्धतिहरुका अनुयायिहरुका बीच यति लोकप्रियता तिनको पूर्व कुनै संप्रदाय प्रवर्तकलाई प्राप्त न हो सगरे महाराष्ट्रका नाथपंथिहरुले ज्ञानदेवका पिता विट्ठल पंतका गुरूका रूपमा तिनलाई पूजा, अद्वैत मतावलंबिहरुले ज्योतिर्मठका ब्रह्मचारीका रूपमा तिनलाई अपनाया। बाबरीपंथका संतहरुले आफ्नो संप्रदायका प्रवर्तक मानेर तिनको वंदनाको र कबीरका गुरू त ती थिए ही, यस लिे कबीरपंथिहरुमा तिनको आदर स्वाभाविक छ। स्वामी-रामानंदका व्यक्तित्वको यस व्यपाकताको रहस्य, तिनको उदार एवं सारग्राही प्रवृति र समन्वयकारी विचारधारामा निहित छ। निश्चय हीं तिनको विराट व्यक्तित्व एवं व्यापक महत्ताका अनुरूप कतिपय आर्षग्रंथ एवं सन्त-साहित्यमा उल्लिखित तिनको रामावतार हुने वर्णन अक्षरश: प्रमाणित हुन्छ। रामनंद: स्वयं राम: प्रादुर्भूतो महीतले।
इसके अतिरिक्त पनि फैली यसको शाखा, प्रशाखा र अवान्तर शाखाहरु जस्तै- [[रामस्नेही]], [[कबीरदासी]], [[घीसापंथी]], [[दादूपंथ]] आदि नामहरुबाट यस संप्रदायको मूलभावनाको संवाहिका बनेको हों। यो स्वामी रामानंदका नैं व्यक्तित्वको प्रभाव थियो कि हिन्दू-मुस्लिम वैमनस्य, शैव-वैष्णव विवाद, वर्ण-विद्वेष, मत-मतांतरको झगडा र परस्पर सामाजिक कटुता धेरै हदसम्म कम हो गई। तिनको नैं यौगिक शक्तिका चमत्कारबाट प्रभावित भएर तत्कालीन मुगल शासक [[मोहम्मद तुगलक]] सन्त कबीरदासका माध्यमबाट स्वामी रामानंदाचार्यको शरणमा आया र हिंदुहरुमा लागोस् समस्त प्रतिबंध र जजियाएरलाई हटाने निर्देश जारी गरे। बलपूर्वक यस ्लाम धर्ममा दीक्षित हिंदुहरुलाई फिरबाट हिन्दू धर्ममा वापस लानका लागि पराभाँडा संस्कारको महान कार्य सर्वप्रथम स्वामी रामानंदाचार्चले नैं प्रारम्भ गरे। इतिहास साक्षी छ कि [[अयोध्या]]का राजा [[हरिसिंह]]का नेतृत्वमा चौंतीस हजार राजपूतहरुलाई एक नैं मंचबाट स्वामीजीले स्वधर्म अपनाउनको लागि प्रेरित गरेको थियो। यस्ता महान सन्त, परम विचारक, समन्वयी महात्माको प्रादुर्भाव [[तीर्थराज प्रयाग]]मा एक [[कान्यकुब्ज ब्राह्मण]] परिवारमा भएको थियो। जन्मतिथिलाई लिएर मतभेद हुनेका बावजूद रामानंद संप्रदायमा मान्य्दछ कि आद्य जगद्गुरूको प्राकट्य माघ कृष्ण सप्तमी संवत् १३५६लाई भएको थियो। यिनको पिताको नाम पण्डित पुण्य सदन शर्मा र माताको नाम सुशीला देवी था। धार्मिक संस्कारहरुबाट संपन्न पिताले रामानंदलाई काशीका श्रीमठमा गुरू राघवानंदका सानिध्यमा शिक्षा ग्रहणका लागि पठाईा। कुशाग्रबुद्धिका रामानंदले अल्पकालमा नैं सबै शास्त्रहरु, पुराणहरुको अध्ययन गर प्रवीणता प्राप्त गर ली। गुरू राघवानंद र माता-पिताका दबावका बावजूद उनले गृहस्थाश्रम स्वीकार छैन गरे र आजीवन विरक्त रहने संकल्प लिया। यस्तामा स्वामी रामानंदलाई [[रामतारक मंत्र]]को दीक्षा प्रदान गरे रामानंदले श्रीमठको गुह्य साधनास्थलीमा प्रविष्ट हो राममंत्रको अनुष्ठान तथा अन्यान्य तांत्रिक साधनाहरुको प्रयोग गर्दै घोर तपश्चर्या गरे योगमार्चको तमाम गुत्थिहरुलाई सुलझाँदै उनले अष्टांग योगको साधना पूर्ण गरे दीर्घायुष्य प्राप्त गर्नका कारण जगद्गुरू राघवानंदले आफ्नो तेजस्वी र प्रिय शिष्ट रामानंदलाई श्रीमठ पीठको पावन पीठमा अभिषिक्त गरिदिए। आफ्नो पहिला संबोधनमा नैं जगदगुरू रामानंदाचार्यले हिन्दू समाजमा व्याप्त कुरीतिहरु एवं अंधविश्वासहरुलाई टाडा गर्न तथा परस्पर आत्मीयता एवं स्नेहपूर्ण व्यवहारका बदौलत धर्म रक्षार्थ विराट संगठित शक्ति खडा गर्नका संकल्प व्यक्त गरे। काशीका परम पावन पंचगंगा घाटमा अवस्थित श्रीमठ, आचार्यपादका द्वारा प्रवाहित श्रीराम प्रपत्तिको पावनधाराका मुख्यकेन्द्रका रूपमा प्रतिष्ठित भएर त्यसै ओजस्वी परम्पराको अनवरत प्रभाँडा गर्दैछ। आज पनि श्रीमठ आचार्यचरणको परिकल्पनाका अनुरूप तिनको द्वारा प्रज्ज्वलित दीपबाट जनमानसलाई आलोकित गर्दैछ। यही उ दिव्यस्थल छ, जहां विराजमान भएर स्वामीजीले आफ्नो परमप्रतापी शिष्हरुका माध्यमबाट आफ्नो अनुग्रहशक्तिको उपयोग गरेको थियो। रामानंदाचार्च पीठको पवित्र केन्द्र सारे देशमा फैले रामानंद संप्रदायको मुख्यालय छ। श्रीमठमा अवस्थित रामानंदाचार्चको चरणपादुका दुनियाभरमा बिखरे रामानंदी संतहरु, तपस्विहरु एवं अनुयायिहरुको श्रद्धाको अन्यतम बिंदु छ। यो परम सौभाग्य र सन्तोषको विषय छ कि श्रीमठका वर्तमान पीठासीन आचार्य स्वामी [[रामनरेशाचार्यजी]] पनि स्वामी रामानंदाचार्चको प्रतिमूर्ति जान पड्दछन्। तिनको कल्पनाहरु, तिनको ज्ञान, तिनको वग्मिता र सबैभन्दा अच्छी तिनको उदारता र संयोजन चेतना यस्तो छ कि यो विश्वास गरिन्छ कि स्वामी रामानंदको व्यक्तित्व कैसा रहा हुनेछ। वर्तमान जगद्गुरू रामानंदाचार्च पद प्रतिष्ठित स्वामी रामनरेशाचार्य जी महाराजका सत्प्रयासहरुको नतीजा छ कि श्रीमठबाट कहिले अलग हो चुकी कबीरदासीय, रविदासीय, रामस्नेही, प्रभृति परम्पराहरु वैष्णवका सूत्रमा बंधकर श्रीमठबाट एकरूपता स्थापित गर रही छ। धेरै परम्परावादी मठ मंदिरहरुको इकाईयां श्रीमठमा विलीन हुँदैछन्ं। तीर्थराज प्रयागका दारागंज स्थित आद्य जगद्गुरू रामनंदाचार्यको प्राकट्यधाम पनि इनकी प्रेरणाबाट फेरि भव्य स्वरूपमा प्रकट हुने/भयो छ। स्वामी रामानंदलाई रामोपासनाका इतिहासमा एक युगप्रवर्तक आचार्य मानिन्छ। उनले श्रीसंप्रदायका विशिष्टाद्वैत दर्शन र प्रपतिसिद्धांतलाई आधार बनाएर रामावत संप्रदायको सङ्गठन गरे। श्रीवैष्णवहरुका नारायण मंत्रका स्थानमा रामतारक अथवा षडक्षर राममंत्रलाई सांप्रदायिक दीक्षाको बीजमंत्र मान्यो। बाह्य सदाचारको अपेक्षा साधनामा आंतरिक भावको शुद्धतामा जोर दिए, छुआछूत, ऊंच-नीचको भाव मिटाएर वैष्णव मात्रमा समताको समर्थन गरे। नवधाबाट परा र प्रेमासक्तिलाई श्रेयकर बताया। साथ-साथ सिद्धांतहरुका प्रचारमा परम्परापोषित संस्कृत भाषाको अपेक्षा हिंदी अथवा जनभाषालाई प्रधानता दी। स्वामी रामानंदले प्रस्थानत्रयीमा विशिष्टाद्वैत सिद्धांतनुगुण स्वतन्त्र आनंद भाष्यको रचना गरे तत्त्व एवं आचारबोधको दृष्टिबाट वैष्णवमताब्ज भास्कर, श्रीरामपटल, श्रीरामार्चनापद्धति, श्रीरामरक्षास्त्रोतम जैसी अनेक कालजयी मौलिक ग्रंथहरुको रचना गरे स्वामी रामानंदका द्वारा दियो गई देश-धर्मका प्रति यी अमूल्य सेवाहरुले सबै संप्रदाहरुका वैष्णवहरुका हृदयमा तिनको महत्व स्थापित गरिदिए। भारतका सांप्रदायिक इतिहासमा परस्पर विरोधी सिद्धांतहरु तथा साधना-पद्धतिहरुका अनुयायिहरुका बीच यति लोकप्रियता तिनको पूर्व कुनै संप्रदाय प्रवर्तकलाई प्राप्त न हो सगरे महाराष्ट्रका नाथपंथिहरुले ज्ञानदेवका पिता विट्ठल पंतका गुरूका रूपमा तिनलाई पूजा, अद्वैत मतावलंबिहरुले ज्योतिर्मठका ब्रह्मचारीका रूपमा तिनलाई अपनाया। बाबरीपंथका संतहरुले आफ्नो संप्रदायका प्रवर्तक मानेर तिनको वंदनाको र कबीरका गुरू त ती थिए ही, यस लिे कबीरपंथिहरुमा तिनको आदर स्वाभाविक छ। स्वामी-रामानंदका व्यक्तित्वको यस व्यपाकताको रहस्य, तिनको उदार एवं सारग्राही प्रवृति र समन्वयकारी विचारधारामा निहित छ। निश्चय हीं तिनको विराट व्यक्तित्व एवं व्यापक महत्ताका अनुरूप कतिपय आर्षग्रंथ एवं सन्त-साहित्यमा उल्लिखित तिनको रामावतार हुने वर्णन अक्षरश: प्रमाणित हुन्छ। रामनंद: स्वयं राम: प्रादुर्भूतो महीतले।


==रचना संसार==
==रचना संसार==

२२:५२, १२ अप्रिल २०२० जस्तै गरी पुनरावलोकन

स्वामी रामानंद

स्वामी रामानन्दाचार्यलाई मध्यकालीन भक्ति आन्दोलनको महान सन्त मानिन्छ। उनले रामभक्तिको धारालाई समाजका तल्लो तल्लोसम्म पहुंचाया। ती पहिला यस्ता आचार्य भए जसले उत्तर भारतमा भक्तिको प्रचार गरे। तिनको बारेमा प्रचलित भनाई छ कि -द्वविड भक्ति उपजौ-लायो रामानंद। यानि उत्तर भारतमा भक्तिको प्रचार गर्ने श्रेय स्वामी रामानन्दाचार्यलाई जान्छ। उनले तत्कालीन समाजमा ब्याप्त कुरीतिहरु जस्तै छूयाछूत र जात-पातको विरोध गरे ।

आरंभिक जीवन

स्वामी रामानन्दाचार्यको जन्म प्रयाग(इलाहाबाद)मा एक ब्राह्मण परिवारमा भएको थियो। तिनको माताको नाम सुशीला देवी र पिताको नाम पुण्य सदन शर्मा थियो। आरंभिक कालमा हीं उनले धेरै प्रकारका अलौकिक चमत्कार देखिाने शुरू गरे। धार्मिक विचारहरु भएका तिनको माता-पिताले बालक रामानंदलाई शिक्षा पानका लागि काशीका स्वामी राधवानंदका पास श्रीमठ पठाई दिए। श्रीमठमा रहँदै उनले वेद,पुराणहरु र अर्का धर्मग्रंथहरुको अध्ययन गरे र प्रकांड विद्वान बने। पंचगंगा घाट स्थित श्रीमठमा रहँदै उनले कठोर साधनाको । तिनको जन्म दिनलाई लिएर धेरै प्रकारको भ्रंतीहरु प्रचलित छ तर अधिकांश विद्वान मान्दछन् कि स्वामीजीको जन्म १४०० ईस्वीमा भएको थियो। यानि आजभन्दा कुनै सात सौ दस साल पहिला।

शिष्य परंपरा

स्वामी रामानन्दाचार्यले राम भक्तिको द्वार सबका लागि सुलभ गरिदिए। उनले अनंतानंद, भावानंद, पीपा, सेन, धन्ना, नाभा दास, नरहर्यानंद, सुखानंद, कबीर, रैदास, सुरसरी, पदमावती जस्तै बारह मानिसहरुलाई आफ्नो प्रमुख शिष्य बनाए,जसलाई द्वादश महाभागवतका नामले जानिन्छ। यिनमा कबीर दास र रैदास पछि गएर पर्याप्त ख्याति अर्जित गरे। कबीर र रविदासले निर्गुण रामको उपासना गरे यस प्रकार भन्नु हो भनें स्वामी रामानंद यस्ता महान सन्त थिए जसको छाया तले सगुण र निर्गुण दुइटै प्रकारका सन्त-उपासक विश्राम पान्थे। जब समाजमा चारोतर्फ आपसी कटूता र वैमनस्यको भाव भरिएको थियो, त्यस्तो समयमा स्वामी रामानंदले नारा दिए-जात-पात पूछे ना कुनै-ङरिलाई भजै सो हरीको होई। उनले सर्ौं प्रपत्तेधिकारिणहरु मताःको शंखनाद गरे र भक्तिको मार्ग सबका लागि खोल दिए। उनले महिलाहरुलाई पनि भक्तिका वितानमा समान स्थान दिए। तिनको द्वारा स्थापित रामानंद सम्प्रदाय या रामावत संप्रदाय आज वैष्णवहरुको सबैभन्दा ठूलो धार्मिक जमात छ। वैष्णवहरुका ५२ द्वारहरुमा ३६ द्वारे केवल रामानंदिहरुका छन्। यस संप्रदायका सन्त बैरागी पनि कहे जान्छन्। यिनको आफ्नो अखाडे पनि छन्। यूं त रामानंद सम्प्रदायको शाखाहरु र उपशाखाहरु देश भरमा फैली छन्। तर अयोध्या, चित्रकूट, नाशिक , हरिद्वारमा यस संप्रदायका सैकडो मठ-मंदिर छन्। काशी के पंचगंगा घाट मा अवस्थित श्रीमठ, दुनिया भरमा फैले रामानंदिहरुको मूल गुरुस्थान छ। अर्का शब्दहरुमा भन्नु हो भनें काशीको श्रीमठ हीं सगुण र निर्गुण रामभक्ति परम्परा र रामानंद सम्प्रदायको मूल आचार्यपीठ छ। वर्तमानमा जगदगुरू रामानंदाचार्य स्वामी श्रीरामनरेशाचार्यजी महाराज, श्रीमठका गादीमा विराजमान छन्। उनी न्याय शास्त्रका प्रकांड विद्वान छन् र सन्त समाजमा समादृत छन्।

भक्ति-यात्रा

स्वामी रामानंदले भक्ति मार्गको प्रचार गर्नका लागि देश भरको यात्राहरु गरेौं पुरी र दक्षिण भारतका धेरै धर्मस्थानहरुमाए र रामभक्तिको प्रचार गरे। पहिला तिनलाई स्वामी रामनुजको अनुयायी मानिन्थ्यो तर श्रीसम्प्रदाय का आचार्य हुनेका बावजूद उनले आफ्नो उपासना पद्धतिमा ऱाम र सीतालाई वरीयता दी। तिनलाई हीं आफ्नो उपास्य बनाए। राम भक्तिको पावन धारालाई हिमालयको पावन ऊंचाईहरुबाट उतारकर स्वामी रामानंदले गरीबहरु र वंचितहरुको झोपडीसम्म पहुंचाया। ती भक्ति मार्गका यस्ता सोपान थिए जसले वैष्णव भक्ति साधनालाई नया आयाम दिए। तिनको पवित्र चरण पादुकाहरु आज पनि श्रीमठ ,काशीमा सुरक्षित छन्, जो करोडहरु रामानंदिहरुको आस्थाको केन्द्र छ। स्वामीजीले भक्तिका प्रचारमा संस्कृतको जगह लोकभाषालाई प्राथमिकता गी। उनले धेरै पुस्तकहरुको रचनाको जसमा आनंद भाष्यमा टीका पनि शामिल छ। वैष्णवमताब्ज भाष्कर पनि तिनको प्रमुख रचना छ।

चिंतनधारा

भारतीय धर्म, दर्शन, साहित्य र संस्कृतिका विकासमा भागवत धर्म तथा वैष्णव भक्तिबाट संबद्ध वैचारिक क्रांतिको महत्वपूर्ण भूमिका रही छ। वैष्णव भक्तिका महान संतहरुको त्यसै श्रेष्ठ परम्परामा आजभन्दा लगभग सात सौ नौ वर्ष पूर्व स्वामी रामानंदको प्रादुर्भाव हुने/भयो। उनले श्री सीताजी द्वारा पृथ्वीमा प्रवर्तित विशिष्टाद्वैत (राममय जगतको भावधारा) सिद्धांत तथा रामभक्तिको धारालाई मध्यकालमा अनुपम तीव्रता प्रदान गरे तिनलाई उत्तरभारतमा आधुनिक भक्ति मार्गको प्रचार गर्न वाला र वैष्णव साधनाका मूल प्रवर्त्तकका रूपमा स्वीकार गरिन्छ। एक प्रसिद्ध लोकोक्तिका अनुसार-

भक्ति द्रविड ऊपजी, लायो रामानंद।

रामानंदको समन्वयवाद

तत्कालीन समाजमा विभिन्न मत-पंथ संप्रदाहरुमा घोर वैमनस्यता र कटुतालाई टाडा गर हिन्दू समाजलाई एक सूत्रबद्धताको महनीय कार्य गरे। स्वामीजीले मर्यादा पुरूषोत्तम श्रीरामलाई आदर्श मानेर सरल रामभक्ति मार्गको निदर्शन गरे। तिनको शिष्य मण्डलीमा जहां एकतर्फ कबीरदास, रैदास, सेननाई र पीपानरेश जस्तै जाति-पाति, छुआछूत, वैदिक गर्मकांड, मूर्तिपूजाका विरोधी निर्गुणवादी सन्त थिए त अर्का पक्षमा अवतारवादका पूर्ण समर्थक अर्चावतार मानेर मूर्तिपूजा गर्ने वाला स्वामी अनंतानंद, भावानंद, सुरसुरानंद, नरहर्यानंद जस्तै सगुणोपासक आचार्य भक्त पनि थिए। त्यसै परम्परामा कृष्णदत्त पयोहारी जैसा तेजस्वी साधक र गोस्वामी तुलसीदास जैसा विश्व विश्रुत महाकवि पनि उत्पन्न हुने/भयो। आचार्य रामानंदका बारेमा प्रसिद्ध छ कि तारक राममंत्रको उपदेश उनले पेडमा चढकर दिए थियो ताकि सब जातिका मानिसहरुका कानमा पडे र अधिकबाट अधिक मानिसहरुको कल्याण हो सके। उनले नारा दिए था-

जाति-पाति पूछे न कुनै।

हरिलाई भजै सो हरिको होई।

आचार्यपादले स्वतन्त्र रूपबाट श्रीसंप्रदायको प्रभाँडा गरे। यस संप्रदायलाई रामानंदी अथवा वैरागी संप्रदाय पनि भन्दछन्। उनले बिखर्दै र तल गिर्दै समाजलाई मजबूत बनाने भावनाबाट भक्ति मार्गमा जाति-पांतिका भेदलाई व्यर्थ बताया र भने कि भगवानको शरणागतिको मार्ग सबका लागि समान रूपबाट खुला छ-

सर्व प्रपत्तिधरकारिणो मता:

कहकर उनले कुनै पनि जाति-वरणका व्यक्तिलाई राममंत्र देनेमा संकोच छैन गरे। चर्मकार जातिमा जन्मे रैदास र जुलाहेका घर पले-बढे कबीरदास यसका अनुपम उदाहरण छन्।

धार्मिक अवदान

मध्ययुगीन धर्म साधनाका केन्द्रमा स्वामी जीको स्थिति चतुष्पथका दीप-स्तम्भ जैसी छ। उनले अभूतपूर्व सामाजिक क्रांतिको श्रीगणेश गरेर बडी जीवटताबाट समाज र संस्कृतिको रक्षा गरे उनैका चल्दै उत्तरभारतमा तीर्थ क्षेत्रहरुको रक्षा र वहां सांस्कृतिक केन्द्रहरुको स्थापना सम्भव हो सगरे त्यस युगको परिस्थितिहरुका अनुसार, वैरागिनी साधु समाजलाई अस्त्र-शस्रबाट सज्जित अनीका रूपमा संगठित गर तीर्थ-व्रतको रक्षाका लागि, धर्मको सक्रिय मूर्तिमान स्वरूप खडा गरे। तीर्थस्थानहरुबाट लिएर गांव-गांवमा वैरागी साधुहरुले अखाडे स्थापित गरे। मूल्य ह्रासको यस विषम अवस्थामा पनि संपूर्ण संसारमा रामानंद संप्रदायका सर्वाधित मठ, सन्त, रामगुणगान, अखण्ड रामनाथ संकीर्तन आज पनि व्यवस्थित छन् र सर्वत्र आध्यामिक आलोक प्रसारित गर रहे छन्। वैष्णवहरुका बावन द्वारहरुमा सर्वाधिक सैंतीस द्वारे यसै संप्रदायबाट जुडे छन्। इसके अतिरिक्त पनि फैली यसको शाखा, प्रशाखा र अवान्तर शाखाहरु जस्तै- रामस्नेही, कबीरदासी, घीसापंथी, दादूपंथ आदि नामहरुबाट यस संप्रदायको मूलभावनाको संवाहिका बनेको हों। यो स्वामी रामानंदका नैं व्यक्तित्वको प्रभाव थियो कि हिन्दू-मुस्लिम वैमनस्य, शैव-वैष्णव विवाद, वर्ण-विद्वेष, मत-मतांतरको झगडा र परस्पर सामाजिक कटुता धेरै हदसम्म कम हो गई। तिनको नैं यौगिक शक्तिका चमत्कारबाट प्रभावित भएर तत्कालीन मुगल शासक मोहम्मद तुगलक सन्त कबीरदासका माध्यमबाट स्वामी रामानंदाचार्यको शरणमा आया र हिंदुहरुमा लागोस् समस्त प्रतिबंध र जजियाएरलाई हटाने निर्देश जारी गरे। बलपूर्वक यस ्लाम धर्ममा दीक्षित हिंदुहरुलाई फिरबाट हिन्दू धर्ममा वापस लानका लागि पराभाँडा संस्कारको महान कार्य सर्वप्रथम स्वामी रामानंदाचार्चले नैं प्रारम्भ गरे। इतिहास साक्षी छ कि अयोध्याका राजा हरिसिंहका नेतृत्वमा चौंतीस हजार राजपूतहरुलाई एक नैं मंचबाट स्वामीजीले स्वधर्म अपनाउनको लागि प्रेरित गरेको थियो। यस्ता महान सन्त, परम विचारक, समन्वयी महात्माको प्रादुर्भाव तीर्थराज प्रयागमा एक कान्यकुब्ज ब्राह्मण परिवारमा भएको थियो। जन्मतिथिलाई लिएर मतभेद हुनेका बावजूद रामानंद संप्रदायमा मान्य्दछ कि आद्य जगद्गुरूको प्राकट्य माघ कृष्ण सप्तमी संवत् १३५६लाई भएको थियो। यिनको पिताको नाम पण्डित पुण्य सदन शर्मा र माताको नाम सुशीला देवी था। धार्मिक संस्कारहरुबाट संपन्न पिताले रामानंदलाई काशीका श्रीमठमा गुरू राघवानंदका सानिध्यमा शिक्षा ग्रहणका लागि पठाईा। कुशाग्रबुद्धिका रामानंदले अल्पकालमा नैं सबै शास्त्रहरु, पुराणहरुको अध्ययन गर प्रवीणता प्राप्त गर ली। गुरू राघवानंद र माता-पिताका दबावका बावजूद उनले गृहस्थाश्रम स्वीकार छैन गरे र आजीवन विरक्त रहने संकल्प लिया। यस्तामा स्वामी रामानंदलाई रामतारक मंत्रको दीक्षा प्रदान गरे रामानंदले श्रीमठको गुह्य साधनास्थलीमा प्रविष्ट हो राममंत्रको अनुष्ठान तथा अन्यान्य तांत्रिक साधनाहरुको प्रयोग गर्दै घोर तपश्चर्या गरे योगमार्चको तमाम गुत्थिहरुलाई सुलझाँदै उनले अष्टांग योगको साधना पूर्ण गरे दीर्घायुष्य प्राप्त गर्नका कारण जगद्गुरू राघवानंदले आफ्नो तेजस्वी र प्रिय शिष्ट रामानंदलाई श्रीमठ पीठको पावन पीठमा अभिषिक्त गरिदिए। आफ्नो पहिला संबोधनमा नैं जगदगुरू रामानंदाचार्यले हिन्दू समाजमा व्याप्त कुरीतिहरु एवं अंधविश्वासहरुलाई टाडा गर्न तथा परस्पर आत्मीयता एवं स्नेहपूर्ण व्यवहारका बदौलत धर्म रक्षार्थ विराट संगठित शक्ति खडा गर्नका संकल्प व्यक्त गरे। काशीका परम पावन पंचगंगा घाटमा अवस्थित श्रीमठ, आचार्यपादका द्वारा प्रवाहित श्रीराम प्रपत्तिको पावनधाराका मुख्यकेन्द्रका रूपमा प्रतिष्ठित भएर त्यसै ओजस्वी परम्पराको अनवरत प्रभाँडा गर्दैछ। आज पनि श्रीमठ आचार्यचरणको परिकल्पनाका अनुरूप तिनको द्वारा प्रज्ज्वलित दीपबाट जनमानसलाई आलोकित गर्दैछ। यही उ दिव्यस्थल छ, जहां विराजमान भएर स्वामीजीले आफ्नो परमप्रतापी शिष्हरुका माध्यमबाट आफ्नो अनुग्रहशक्तिको उपयोग गरेको थियो। रामानंदाचार्च पीठको पवित्र केन्द्र सारे देशमा फैले रामानंद संप्रदायको मुख्यालय छ। श्रीमठमा अवस्थित रामानंदाचार्चको चरणपादुका दुनियाभरमा बिखरे रामानंदी संतहरु, तपस्विहरु एवं अनुयायिहरुको श्रद्धाको अन्यतम बिंदु छ। यो परम सौभाग्य र सन्तोषको विषय छ कि श्रीमठका वर्तमान पीठासीन आचार्य स्वामी रामनरेशाचार्यजी पनि स्वामी रामानंदाचार्चको प्रतिमूर्ति जान पड्दछन्। तिनको कल्पनाहरु, तिनको ज्ञान, तिनको वग्मिता र सबैभन्दा अच्छी तिनको उदारता र संयोजन चेतना यस्तो छ कि यो विश्वास गरिन्छ कि स्वामी रामानंदको व्यक्तित्व कैसा रहा हुनेछ। वर्तमान जगद्गुरू रामानंदाचार्च पद प्रतिष्ठित स्वामी रामनरेशाचार्य जी महाराजका सत्प्रयासहरुको नतीजा छ कि श्रीमठबाट कहिले अलग हो चुकी कबीरदासीय, रविदासीय, रामस्नेही, प्रभृति परम्पराहरु वैष्णवका सूत्रमा बंधकर श्रीमठबाट एकरूपता स्थापित गर रही छ। धेरै परम्परावादी मठ मंदिरहरुको इकाईयां श्रीमठमा विलीन हुँदैछन्ं। तीर्थराज प्रयागका दारागंज स्थित आद्य जगद्गुरू रामनंदाचार्यको प्राकट्यधाम पनि इनकी प्रेरणाबाट फेरि भव्य स्वरूपमा प्रकट हुने/भयो छ। स्वामी रामानंदलाई रामोपासनाका इतिहासमा एक युगप्रवर्तक आचार्य मानिन्छ। उनले श्रीसंप्रदायका विशिष्टाद्वैत दर्शन र प्रपतिसिद्धांतलाई आधार बनाएर रामावत संप्रदायको सङ्गठन गरे। श्रीवैष्णवहरुका नारायण मंत्रका स्थानमा रामतारक अथवा षडक्षर राममंत्रलाई सांप्रदायिक दीक्षाको बीजमंत्र मान्यो। बाह्य सदाचारको अपेक्षा साधनामा आंतरिक भावको शुद्धतामा जोर दिए, छुआछूत, ऊंच-नीचको भाव मिटाएर वैष्णव मात्रमा समताको समर्थन गरे। नवधाबाट परा र प्रेमासक्तिलाई श्रेयकर बताया। साथ-साथ सिद्धांतहरुका प्रचारमा परम्परापोषित संस्कृत भाषाको अपेक्षा हिंदी अथवा जनभाषालाई प्रधानता दी। स्वामी रामानंदले प्रस्थानत्रयीमा विशिष्टाद्वैत सिद्धांतनुगुण स्वतन्त्र आनंद भाष्यको रचना गरे तत्त्व एवं आचारबोधको दृष्टिबाट वैष्णवमताब्ज भास्कर, श्रीरामपटल, श्रीरामार्चनापद्धति, श्रीरामरक्षास्त्रोतम जैसी अनेक कालजयी मौलिक ग्रंथहरुको रचना गरे स्वामी रामानंदका द्वारा दियो गई देश-धर्मका प्रति यी अमूल्य सेवाहरुले सबै संप्रदाहरुका वैष्णवहरुका हृदयमा तिनको महत्व स्थापित गरिदिए। भारतका सांप्रदायिक इतिहासमा परस्पर विरोधी सिद्धांतहरु तथा साधना-पद्धतिहरुका अनुयायिहरुका बीच यति लोकप्रियता तिनको पूर्व कुनै संप्रदाय प्रवर्तकलाई प्राप्त न हो सगरे महाराष्ट्रका नाथपंथिहरुले ज्ञानदेवका पिता विट्ठल पंतका गुरूका रूपमा तिनलाई पूजा, अद्वैत मतावलंबिहरुले ज्योतिर्मठका ब्रह्मचारीका रूपमा तिनलाई अपनाया। बाबरीपंथका संतहरुले आफ्नो संप्रदायका प्रवर्तक मानेर तिनको वंदनाको र कबीरका गुरू त ती थिए ही, यस लिे कबीरपंथिहरुमा तिनको आदर स्वाभाविक छ। स्वामी-रामानंदका व्यक्तित्वको यस व्यपाकताको रहस्य, तिनको उदार एवं सारग्राही प्रवृति र समन्वयकारी विचारधारामा निहित छ। निश्चय हीं तिनको विराट व्यक्तित्व एवं व्यापक महत्ताका अनुरूप कतिपय आर्षग्रंथ एवं सन्त-साहित्यमा उल्लिखित तिनको रामावतार हुने वर्णन अक्षरश: प्रमाणित हुन्छ। रामनंद: स्वयं राम: प्रादुर्भूतो महीतले।

रचना संसार

स्वामी रामानन्दाचार्यद्वारा विरचित पुस्तकहरुको सूची यस प्रकार छ

(१) वैष्णवमताब्ज भास्कर:
(२) श्रीरामार्चनपद्धतिः (संस्कृत),
(३) रामरक्षास्तोत्र
(४) सिद्धान्तपटल
(५) ज्ञानलीला
(६) ज्ञानतिलक
(७) योगचिन्तामणि
(७) satnami panth

'आनन्दभाष्य' नामले जगदगुरु रामानन्दाचार्य जीले प्रस्थानत्रयीको भाष्य लेखेका छन्।

सन्दर्भ सामग्री

यी पनि हेर्नुहोस

बाह्य लिङ्कहरू