हनुमानढोका सङ्ग्रहालय

सन् १८५० को दशकमा, कुमारी जात्रा उत्सवको समयमा हनुमान ढोका

हनुमानको प्रतिमा हनुमान ढोका, काठमाण्डौ दरबार स्क्वायर

बहु भाषिक शिलालेख।

बसन्तपुर टावरका साथमा नासल चोक।

मूल चोक

तलेजु मन्दिर

हनुमान ढोका, मल्ल राजाहरुका शाही महल र नेपालका मध्य काठमाण्डौको दरबारक्षेत्रमा शाहवंशहरुका पनि एक परिसर हो। यो पाँच एकडमा फैलिएर रहेको छ। हनुमान ढोका प्यालेस (नेपालीमा हनुमान ढोका दरबार) का नाम हिन्दू देवता हनुमानको पत्थरको छविसँग मिल्दछ, जो कि मुख्य प्रवेश द्वार नजिक बसेका छन्। नेपालीमा ढोका को अर्थ द्वार वा प्रवेशद्वार भन्ने हुन्छ।सन् २०१५ को भूकम्पमा ठुल्ठुला महलहरुमा गम्भीर क्षति हुन पुगेको थियो।

इतिहास

दस आँगनका साथ पूर्वी विङ् १६औं शताब्दीका मध्यसम्मका सबैभन्दा पुराना हिस्सा हुन्। यसको विस्तार १७ औं शताब्दीमा अनेकौं मन्दिरहरुका साथ राजा प्रताप मल्लले गरेका थिए। महलको उत्तरी भागमा सुन्दरी चोक र मोहन चोक दुईटै बन्द रहेको छ। सन् १७६८ मा, महलको दक्षिण-पूर्व भागमा, पृथ्वी नारायण शाहद्वारा चार लुकआउट टावर जोडिएका थिए। शाही परिवार सन् १८८६ सम्म यस महलमा बसेका थिए, जहाँ पछी तिनीहरु नारायणीति प्यालेसमा स्थानान्तरित भएको थियो। बाहिरको शिलालेख पन्ध्र भाषाहरुमध्ये एक हो र किम्वदन्तीमा भनिएको छ कि यदि सबै १५ पढिए पछी पत्थरको गोलीका बीचबाट दुध झर्ने छन्।

विवरण

हनुमान द्वार

"हनुमान ढोका" वा हनुमान गेट, दरबार स्क्वायरको पश्चिममा स्थित रहेको छ। यो महलको प्रवेश द्वार हो, जहाँ सन् १६७२ मा बनेको हनुमान (बाँदर भगवान) को एउटा खडा भएको प्रतिमा, महलको सुरक्षा गर्ने गर्दछन्। हनुमानलाई लाल कपडा र छाताबाट अलङ्कृत गरिएको छ। अनुहारमा लाल पेस्टले एउटा धब्बा बनाईएको छ। बाँया तर्फ भगवान नरसिंह (भगवान विष्णुको आधा सिंह, आधा मानव अवतार), राक्षस हिरण्यकश्यपलाई समर्पित एउटा पत्थरको मूर्ति रहेको छ, जसको प्रतिमाका शिलालेखका अनुसार प्रताप मल्लका समयमा निर्माण गरिएकोले वहाँलाई श्रेय दिइएको छ।

नासल चोक

मुख्यद्वारको अगाडी, हनुमान मन्दिरसँग टाँसिएको छ, नासल चोक प्राङ्गण (नासल को अर्थ "एक प्रकारको नाच" हो) जसको नाम वर्गका पूर्वमा स्थित शिवका नृत्यको नाममा राखिएको छ। यो त्यो चौक हो जहाँ विरेन्द्रलाई सन् १९७५ मा राजाका रूपमा ताजका बीचमा बनेको मञ्चमाथि राखिएको थियो। आङ्गनको दक्षिणमा, नौ तले बसन्तपुर टावर रहेको छ। जबकि आङ्गन मल्ल कालका समयमा बनाइएको थियो, यसको चारैतिरको भवनहरु, जो जटिल रूपले नक्काशीदार ढोका, झ्याल र स्ट्रट्सलाई दर्शाउने गर्दछ, राणा शासकहरुका रचनाहरु थियो। उत्तर-दक्षिण दिशामा उत्तर-पश्चिम कुनाबाट प्रवेशका साथ नासल चोक आयताकार रहेको छ। प्रवेश द्वार नजिक चार देवताहरुका नक्काशीका साथ एउटा जटिल नक्काशीदार द्वार रहेको छ जो कि मल्ल राजाका निजी अपार्टमेन्टको दिशातर्फ रहेको छ। महाविष्णुका एउटा सुनौलो छवि अब पूर्वी पर्खालमा एउटा खुला बरान्डामा देखिन सकिन्छ, किनकि यस क्षेत्रमा मूल महाविष्णु मन्दिर, जसलाई सन् १९३४ मा नेपाल-बिहारमा आएको भूकम्पले नष्ट गरिदिएको थियो। प्राङ्गणमा अन्य संरचनाहरु पनि छन्: उत्तर-पूर्व कुनामा मल्ल राजाहरुका अडियन्स च्याम्बर, एउटा खुला बरान्डामा मल्ल राजाहरुका लागि सिंहासन र शाह राजाहरुका चित्र पनि रहेका छन्।

हनुमानलाई समर्पित पञ्चमुखी हनुमान मन्दिर (पाँचवटा मुख भएको हनुमान) नासल चोकको पूर्वोत्तर कुनामा रहेको छ। यसमा पाँच गोलाकार छतहरुको एउटा अनौठो डिजाइन रहेको छ। मन्दिरका पुजारी एकमात्र व्यक्ति हुने गर्दछ जो कि मन्दिरको गर्भगृहमा प्रवेश गर्न सक्दछ।

बसन्तपुर टावर (बसन्तपुर को अर्थ "वसन्तको स्थान" भन्ने हुन्छ) जो कि नासल चोकको दक्षिणमा स्थित रहेको छ। यो एउटा नौ तले भवन हो जसको माथिबाट महल र शहरको विहङ्गम दृश्य देख्न सकिन्छ। यस भवनको किनाराहरुमा कामुक चित्र कोरिएको छ। यो टावर चारवटा लाल टावरहरुमध्ये एक हो जसलाई राजा पृथ्वी नारायण शाहले काठमाण्डौ उपत्यकाका चारवटा पुराना शहरहरु अर्थात् काठमाण्डौ वा बसन्तपुर टावर, कीर्तिपुर टावर, भक्तपुर टावर वा लक्ष्मी विलास र पाटन वा ललितपुर टावरको सीमाका लागि बनाएका थिए।

मुल चोक

मूल चोक, तलेजु भवानीलाई समर्पित, एउटा आङ्गन हो जसमा दुई तले भवन रहेको छ जो कि सबै धार्मिक अनुष्ठानहरुका लागि विशेष स्थान हुन। तलेजू भवानी मल्ल परिवारको आत्मीय देवी हुन्। एउटा स्वर्ण तोरण (द्वार माला) वाला तलेजु मन्दिर प्राङ्गणको दक्षिणतिर स्थित रहेको छ। दशैं पर्वको समयमा, तलेजुका देवतालाई यस मन्दिरमा स्थानान्तरित गरिदिएका थिए। मन्दिरको प्रवेश द्वारमा देवी गङ्गा र यमुनाका चित्र रहेको छ। डेगू तलेजु मन्दिर, शिव सिंह मल्लद्वारा निर्मित तीन वटा छत भएको मन्दिर हो, जो कि तलेजूलाई समर्पित रहेको छ।

मोहन चोक

मोहन चोक, सन् १६४९ मा नासल चोकको उत्तरमा बनाइएको हो, मल्ल राजाहरुका आवासीय प्राङ्गण थियो। मल्ल राजाका लागि यहाँ जन्म लिनु अनिवार्य थियो जो कि सिंहासनको उत्तराधिकारी बन्नका निमित्त थिए; यस विश्वासको वास्ता दिँदै एउटा उदाहरण जय प्रकाश मल्लको रहेको छ जसले कठिनाइहरुको सामना गरेका थिए। आङ्गनका केन्द्रमा, एउटा सुनौलो जलस्तम्भ रहेको छ, जसलाई सूर्य धराका रूपमा चिनिने गरिन्छ, जसलाई उपत्यकाको उत्तरी भागमा बुढानीलकण्ठबाट झरेको झरनाको रूपमा चिनिने गरिन्छ। यो आङ्गनका स्तरले धेरै मिटर तल एउटा सजावटी नक्काशीदार पाइप रहेको छ र मल्ल राजाहरुले यसको उपयोग आफ्नो दैनिक गर्भपातका लागि गरेका थिए। चारै कुनामा टावर रहेको छ। यस चोकको उत्तरमा सुन्दरी चोक पनि रहेको छ।

सङ्ग्रहालय

नासल चोकको पश्चिममा त्रिभुवन सङ्ग्रहालयमा राजा विरेन्द्रका हजुरबुवाका वस्तुहरुलाई प्रदर्शन गरिएको छ। उत्तम पत्थरको नक्काशी, अनेकौं प्रभावशाली सिंहासन, राज्याभिषेक, हतियार, फर्निचर, काठको मन्दिरको नक्काशी र सिक्का सङ्ग्रहका लागि उपयोग गरिएका आभूषण हो। राजा त्रिभुवनको शयनकक्ष, अध्ययन र व्यक्तिगत प्रभावहरुलाई यहाँ पुनः निर्मित र संरक्षित गरिएको छ। दरबार स्क्वायरको छेउमा महलको यो हिस्सा, १९औं शताब्दीको मध्यमा राणाहरुद्वारा बनाएका थिए।

आङ्गनको दक्षिण-पूर्व कुनामा राजा महेन्द्र मेमोरियल सङ्ग्रहालय हो जहाँ दुईटा सिंहासन पनि प्रदर्शित गरिएको छ।

प्यालेस संग्रहालय

हनुमान ढोका प्यालेसको मुख्य प्रवेश द्वार

हनुमान ढोका प्यालेसको दक्षिण भाग

हनुमान ढोका, प्यालेस सङ्ग्रहालय हनुमान ढोका प्यालेसमा राखिएको छ र नेपाल सरकारद्वारा सञ्चालित रहेको छ। सङ्ग्रहालय ठुलो हनुमान ढोका प्यालेस परिसरको हिस्सा हो, जसलाई नेपालीमा हनुमान ढोका दरबारका नामले चिनिने गरिन्छ। महलको नाम हिन्दू बाँदर भगवान हनुमानको पत्थरको छविसँग मिल्दछ, जो कि मुख्य प्रवेश द्वारको नजिक बसेको छ। ढोका को मतलब नेपालीमा प्रवेश द्वार हुने गर्दछ।

बाह्य कडीहरू

• Palace museum