मानसिक पूर्वाग्रह

मानसिक पूर्वाग्रह

मानसिक पूर्वाग्रह (Psychological Bias) भन्नाले व्यक्तिको सोच, निर्णय, र व्यवहारमा पूर्वाग्रह वा पूर्वधारणा भएको अवस्था जनाउँछ। यी पूर्वाग्रहहरूले व्यक्ति वा समूहका निर्णय प्रक्रियामा असमानता र असन्तुलन ल्याउने सम्भावना राख्छन्। मानसिक पूर्वाग्रहहरूको प्रभाव व्यक्तिको तर्कशक्ति, निर्णय, र व्यवहारमा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पार्न सक्छ।

---

१. परिभाषा

मानसिक पूर्वाग्रह भन्नाले व्यक्तिहरूका सोच र निर्णयमा हुने पूर्वधारणाहरू वा पूर्वाग्रहहरूलाई जनाउँछ जसले गर्दा तर्कशक्ति र निर्णय प्रक्रियामा प्रभाव पार्न सक्छ। यी पूर्वाग्रहहरूले व्यक्ति वा समूहको सोचमा अनावश्यक प्रभाव पार्न सक्छ र सामान्यतया तर्कमा असमानता ल्याउँछन्।

२. प्रमुख मानसिक पूर्वाग्रहहरू

१. पुष्टि पूर्वाग्रह (Confirmation Bias):

• व्यक्तिले आफ्नो पूर्वधारणा वा विश्वासलाई समर्थन गर्ने प्रमाण मात्र खोज्ने र अन्य प्रतिकूल प्रमाणलाई नजरअन्दाज गर्ने प्रवृत्ति।
• उदाहरण: कुनै व्यक्ति जसले यो विश्वास गर्छ कि रेड वाइन स्वास्थ्यको लागि हानिकारक छ, उनले यसलाई समर्थन गर्ने अध्ययनहरू मात्र ध्यानमा राख्ने र अन्य फाइदाजनक अध्ययनलाई अस्वीकार गर्ने।

२. आत्म-सेवा पूर्वाग्रह (Self-Serving Bias):

• व्यक्तिले आफ्ना सफलताहरूलाई आफ्नै प्रयास र क्षमतासँग जोड्ने र असफलताहरूलाई बाह्य कारणसँग जोड्ने प्रवृत्ति।
• उदाहरण: एक खेलाडी जसले खेलमा जित्यो भने आफ्नो क्षमतामा श्रेय दिने र हार्दा विपक्षीको खेलको खराबीलाई दोष दिने।

३. उपलब्धता पूर्वाग्रह (Availability Bias):

• व्यक्तिले सबैभन्दा सजिलै सम्झन सकिने वा उपलब्ध जानकारीमा आधारित निर्णय गर्नुपर्ने प्रवृत्ति।
• उदाहरण: हालै समाचारमा आएको आतंकवादी घटनासँग तुलना गर्दै व्यक्ति सोच्न सक्छ कि आतंकवादी हमला धेरै सामान्य कुरा हो।

४. प्रतिनिधित्व पूर्वाग्रह (Representativeness Bias):

• व्यक्तिले कुनै विशेष घटना वा व्यक्ति विशेष वर्गको प्रतिनिधि मान्ने प्रवृत्ति, जुन वास्तविकता समावेश नगर्न सक्छ।
• उदाहरण: एक व्यक्ति जसले वैज्ञानिकहरूको व्यवहारलाई असामान्य मान्दछ केवल केही वैज्ञानिकहरूको व्यवहारमा आधारित भएर।

५. हेजन-फ्रांसिस्को पूर्वाग्रह (Hindsight Bias):

• घटनाको भए पछि, व्यक्तिले यसलाई पूर्वानुमान गरिएको जस्तो देखाउने प्रवृत्ति।
• उदाहरण: कुनै खेलको परिणाम पछि, व्यक्तिले भन्न सक्छ कि उनले परिणामको भविष्यवाणी गर्न सकेको थियो।

६. आर्कषण पूर्वाग्रह (Attraction Bias):

• व्यक्तिले आफूसँग मिल्ने व्यक्तिहरू वा विचारहरूमा बढी आकर्षित हुने प्रवृत्ति।
• उदाहरण: एक व्यवस्थापक जसले प्रिय कर्मचारीहरूको कामलाई बढी महत्व दिन्छ र अन्य कर्मचारीहरूको योगदानलाई कम आँक्छ।

७. विश्वास स्थायीत्व पूर्वाग्रह (Belief Perseverance Bias):

• व्यक्तिले आफ्नो पूर्वधारणा र विश्वासलाई निरन्तर बनाए राख्ने प्रवृत्ति, यद्यपि नयाँ प्रमाणले यसलाई चुनौती दिन्छ।
• उदाहरण: एक व्यक्ति जसले यो विश्वास गर्छ कि मौसम भविष्यवाणी खराब छ, र नयाँ, अधिक सटीक भविष्यवाणीहरूलाई अस्वीकार गर्ने।

८. गरिबता पूर्वाग्रह (Scarcity Bias):

• वस्तु वा अवसरको कमीको भावना भएका बेला त्यसको मूल्य र महत्वलाई बढी ठान्ने प्रवृत्ति।
• उदाहरण: एक व्यक्ति जसले सीमित संख्यामा उपलब्ध वस्तुको मूल्य बढाउने।

३. मानसिक पूर्वाग्रहको प्रभाव

१. निर्णयमा प्रभाव:

• पूर्वाग्रहहरूले निर्णय प्रक्रियामा भ्रामकता ल्याउँछन्, जसले अनौपचारिक र अनुपयुक्त निर्णयहरू गर्नमा मद्दत पुर्‍याउँछ।

२. सामाजिक अन्तरसम्बन्ध:

• पूर्वाग्रहहरूले व्यक्तिहरूको भिन्न-भिन्न समूहहरूको प्रति दृष्टिकोणलाई असर गर्न सक्छ, जसले सामाजिक समावेशिता र अन्तरसम्बन्धमा अवरोध ल्याउन सक्छ।

३. विचार र धारणामा प्रभाव:

• पूर्वाग्रहहरूले व्यक्तिहरूको विचार र धारणामा प्रभाव पार्न सक्छ, जसले पूर्वाग्रहपूर्ण दृष्टिकोण विकास गर्न सक्छ।

४. पूर्वाग्रहबाट जोगिने उपाय

१. आत्ममूल्यांकन:

• आफ्ना पूर्वाग्रहहरूको सचेत मूल्यांकन गर्न महत्त्वपूर्ण छ। आफूलाई सोच्न र निर्णय गर्नका लागि कस्तो पूर्वाग्रह प्रभाव परेको छ भन्ने बारेमा जागरूक रहनुहोस्।

२. विभिन्न दृष्टिकोणहरूलाई स्वीकार गर्नु:

• विभिन्न स्रोत र दृष्टिकोणहरूलाई समावेश गर्दा पूर्वाग्रह कम गर्न मद्दत पुग्न सक्छ। विभिन्न विचार र विचारविमर्शमा सहभागिता जनाउनुहोस्।

३. तथ्यहरूको आधारमा निर्णय गर्नु:

• तथ्य र प्रमाणहरूको आधारमा निर्णय गर्न प्रयास गर्नुहोस्, व्यक्तिगत भावनात्मक प्रभावबाट अलग रहन। डेटा र अनुसन्धानको आधारमा निर्णय लिने प्रवृत्ति अपनाउनुहोस्।

४. पेशेवर परामर्श:

• मनोवैज्ञानिक र परामर्शदातासँग काम गर्दा पूर्वाग्रहको प्रभाव कम गर्न सकिन्छ। विशेषज्ञको सल्लाह र प्रशिक्षणले पूर्वाग्रहलाई व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्न सक्छ।

५. पूर्वाग्रहको सामाजिक र सांस्कृतिक परिप्रेक्ष्य

१. सांस्कृतिक पूर्वाग्रह:

• विभिन्न संस्कृतिहरूका व्यक्ति वा समूह प्रति पूर्वाग्रहले सामाजिक अन्तरसम्बन्ध र अन्तरसंस्कृतिमा चुनौती ल्याउन सक्छ। यसले सांस्कृतिक संवेदनशीलता र सहिष्णुतामा असर पुर्याउँछ।

२. पेशेवर क्षेत्रमा पूर्वाग्रह:

• कार्यस्थलमा पूर्वाग्रहहरूले विभिन्न पेसागत निर्णयहरूमा प्रभाव पार्न सक्छ, जसले विविधता र समावेशिता पहलहरूमा चुनौती ल्याउन सक्छ।

३. शैक्षिक क्षेत्रमा पूर्वाग्रह:

• शिक्षामा पूर्वाग्रहले विद्यार्थीसँग असमान व्यवहार र अवसरको असमान वितरण ल्याउन सक्छ, जसले शिक्षा प्रणालीको प्रभावकारिता र समानता प्रभावित गर्न सक्छ।

यी पूर्वाग्रहहरू उद्देश्यमूलक ढङ्गले अवलोकन गर्दा गलत लागेपनि सामान्य जीवनमा आइपर्ने दिनचर्या सम्हाल्न काम लाग्छन्।

बाह्य कडीहरू

• चेतनाको जड: गलती गर्नु नै मानवता हो
• वित्तीय क्षेत्र मा संज्ञानात्मक पूर्वाग्रह
• संज्ञानात्मक पक्षपातबारे एक चित्रमयक गाइड
• किन बुद्धिमानी व्यक्तिहरू गलत समाचार बढी पत्याउँछन्