निबुवा
 | एक अनाथ पृष्ठको रुपमा रहेको, अन्य विकिपृष्ठसित नजोडिएको वा एक-दुईवटा लेखहरूसँग मात्र जोडिएको हुनसक्छ। कृपया सम्बन्धित लेखहरूलाई यस पृष्ठ सूत्रसँग जोड्न सहायता गर्नुहोस् |
| निबुवा | |
|---|---|
| |
| निबुवा | |
| |
| वैज्ञानिक वर्गीकरण | |
| जगत: | |
| (श्रेणीविहीन): | |
| (श्रेणीविहीन): | |
| (श्रेणीविहीन): | |
| गण: | |
| कुल: | |
| वंश: | |
| प्रजाति: | C. × limon
|
| वैज्ञानिक नाम | |
| Citrus × limon (L.) Burm.f. | |
| |
| Lemon and Lime output in 2012 | |
निबुवा
निबुवा ( सिट्रस × लेमन ) फूल फुल्ने बिरुवा परिवार रुटासीको सिट्रस प्रजातिमा पाइने सानो सदाबहार रूखको प्रजाति हो । निबुवा सिट्रन र तितो सुन्तलाको हाइब्रिड हो । यसको उत्पत्ति अनिश्चित छ, तर केही प्रमाणहरूले कागतीको उत्पत्ति ईसापूर्व पहिलो सहस्राब्दीमा अहिलेको उत्तरपूर्वी भारतमा भएको बताउँछन् ।
निबुवाको रूखको पहेंलो फल संसारभरि प्रयोग गरिन्छ, मुख्यतया यसको रसको लागि । यसको गुदी र बोक्रा खाना पकाउन र मिठासको लागि प्रयोग गरिन्छ। निबुवाको रसमा लगभग ५-६% साइट्रिक एसिड हुन्छ, जसले यसलाई अमिलो स्वाद दिन्छ। यसले पेय पदार्थ निबुवा पानी र निबुवा मेरिन्गु पाई जस्ता खानाहरूमा एक प्रमुख स्वाद बनाउँछ ।
सन् २०२२ मा विश्व उत्पादन २ करोड २० लाख टन थियो , जसमा भारतको नेतृत्वमा कुल उत्पादनको १८% थियो।
विवरण
निबुवाको रूखले अण्डाकार पहेँलो रङ्गको चुच्चो फल उत्पादन गर्छ । वनस्पतिगत रूपमा यो हेस्पेरिडियम हो, कडा छालाको बोक्रा भएको परिमार्जित बेरी । बोक्रालाई बाहिरी रंगीन तह वा छालामा विभाजन गरिएको छ , जुन आवश्यक तेलहरूले सुगन्धित हुन्छ र भित्री तहमा सेतो लचिलो भाग हुन्छ। भित्र धेरै बिजुलोहरू केस्रा खण्डहरूको रूपमा व्यवस्थित हुन्छन्। बिजुलो भित्र बीउहरू विकास हुन्छन्। प्रत्येक खण्ड भित्रको ठाउँ रस बिजुलोहरूले भरिएको हुन्छ।
निबुवामा धेरै फाइटोकेमिकलहरू हुन्छन् , जसमा पोलिफेनोल , टर्पेन र ट्यानिनहरू समावेश छन् । यिनीहरूको रसमा कागतीको रस भन्दा अलि बढी साइट्रिक एसिड हुन्छ (लगभग ४७ ग्राम/लिटर) भोक्सेको रस भन्दा लगभग दोब्बर र सुन्तलाको रस भन्दा लगभग पाँच गुणा बढी हुन्छ।
उत्पति
निबुवा धेरै अन्य खेती गरिएका सिट्रस प्रजातिहरू जस्तै, सिट्रन र तीतो सुन्तलाको मामलामा एक हाइब्रिड हो । यो एशिया को दक्षिण र दक्षिणपूर्व मा रैथाने हो, मुख्य रूपमा उत्तरपूर्वी भारत (असम), उत्तरी म्यानमार, र चीनमा यसको उत्पति भएको हो।
यो शब्द पुरानो फ्रान्सेली लिमोनबाट आएको हो त्यसपछि इटालियन लिमोन अरबी लिमोन लेमुन वा लिमुनबाट र फारसी लिमोनबाट आएको हो आ ाजुन सिट्रस फलको लाग सामान्य शब्द हो, जुन संस हो।्कृत ( निम्बु , ' लाइम ') को एक रूप हो ।
प्राचीन रोमको समयमा दोस्रो शताब्दी ईस्वी भन्दा पछि दक्षिणी इटाली नजिकै निबुवा युरोपमा प्रवेश गरेको थियो । तिनीहरूलाई पछि फारस र त्यसपछि इराक र इजिप्टमा ७०० ईस्वीतिर परिचय गराइएको थियो। निबुवा पहिलो पटक साहित्यमा १० औं शताब्दीको खेती सम्बन्धी अरबी ग्रन्थमा रेकर्ड गरिएको थियो,यसलाई प्रारम्भिक इस्लामिक बगैंचामा सजावटी बोटको रूपमा प्रयोग गरिएको थियो । यो १००० र ११५० को बीचमा अरब कृषि क्रान्तिमा अरब संसार र भूमध्यसागरीय क्षेत्रमा व्यापक रूपमा वितरण गरिएको थियो । स्पेनको अन्डालुसियामा निबुवा र कागतीको रूख खेती सम्बन्धी एक खण्ड इब्न अल-अवामको १२ औं शताब्दीको कृषि कार्य, किताब अल-फिलाहा ("कृषिमा पुस्तक") मा समावेश गरिएको थियो । युरोपमा निबुवाको पहिलो पर्याप्त खेती १५ औं शताब्दीको मध्यमा जेनोवामा सुरु भयो। यो १४९३ मा अमेरिकामा परिचय गराइएको थियो , जब क्रिस्टोफर कोलम्बसले आफ्नो यात्रामा हिस्पानियोलामा कागतीको बीउ ल्याए । नयाँ संसारभरि स्पेनी विजयले कागतीको बीउ फैलाउन मद्दत गर्यो जुन पुरानो र नयाँ संसारहरू बीचको कोलम्बियाली बोटबिरुवाहरूको आदानप्रदानको अंश थियो । यो मुख्यतया सजावटी बोटबिरुवा र औषधिको रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो। १९ औं शताब्दीमा फ्लोरिडा र क्यालिफोर्नियामा निबुवा बढ्दो रूपमा रोपिन्थ्यो । १७४७ मा स्कर्भीबाट पीडित नाविकहरूमा अंग्रेजी चिकित्सक जेम्स लिन्डको प्रयोगहरूमा उनीहरूको आहारमा निबुवाको रस थप्नु समावेश थियो, यद्यपि भिटामिन सी अझै महत्त्वपूर्ण आहार स्वादको रूपमा चिनिन्थ्यो।
खेती र काँटछाँट
कागतीलाई न्यूनतम तापक्रम लगभग ७ डिग्री सेल्सियस (४५ डिग्री फारेनहाइट) चाहिन्छ, त्यसैले समशीतोष्ण हावापानीमा यिनीहरू वर्षभरि कडा हुँदैनन्, तर परिपक्व हुँदै जाँदा कडा हुँदै जान्छन्। सिट्रसलाई भीडभाड भएका हाँगाहरू काटेर न्यूनतम छाँट्नु आवश्यक पर्दछ, झाडीको वृद्धिलाई प्रोत्साहन गर्न सबैभन्दा अग्लो हाँगा काटेर। गर्मीभरि सबैभन्दा बलियो वृद्धिको पछाडिको टुप्पोलाई पिन्च गर्दा प्रशस्त मात्रामा हाँगा विकास सुनिश्चित हुन्छ। परिपक्व बिरुवाहरूले अवांछित, छिटो बढ्ने हाँगाहरू ("पानीका हाँगाहरू" भनिन्छ) उत्पादन गर्न सक्ने भएकाले, यी बिरुवाको तल वा बीचमा मुख्य हाँगाहरूबाट हटाइन्छ। निबुवाको रूख नजिकै पिसाब फेर्ने परम्परामा प्रतिष्ठित योग्यता छ ।
बेलायतमा खेती गर्दा , "मेयर" र "भेरिगाटा" प्रजातिहरूले रोयल होर्टिकल्चरल सोसाइटीको बगैंचा मेरिट पुरस्कार (२०१७ मा पुष्टि गरिएको) प्राप्त गरेका छन् ।
उत्पादन
सन् २०२२ मा निबुवाको विश्व उत्पादन ( रिपोर्टिङको लागि कागतीसँग संयुक्त ) २ करोड २० लाख टन थियो जसमा भारतको नेतृत्वमा थियो, जुन कुल उत्पादनको १८% हो। मेक्सिको र चीन त्यसपछिका देश परेका थिए।
प्रजातिहरू
'बोनी ब्रे' आयताकार, चिल्लो, पातलो छाला भएको र बीउविहीन हुन्छ। यी प्रायः अमेरिकाको सान डिएगो काउन्टीमा उब्जाउ गरिन्छ ।
'युरेका' वर्षभरि र प्रशस्त मात्रामा बढ्छ। यो सामान्य सुपरमार्केट कागती हो, जसलाई "चार ऋतु" ( क्वाट्रे सैसन ) पनि भनिन्छ किनभने यसले वर्षभरि फल र फूलहरू एकसाथ उत्पादन गर्ने क्षमता राख्छ। यो प्रजाति घरेलु ग्राहकहरूको लागि बिरुवाको रूपमा पनि उपलब्ध छ। हरियो र पहेंलो रंगीन बाहिरी छाला भएको गुलाबी-मासु भएको युरेका निबुवा पनि हुन्छ ।
लिस्बन निबुवा युरेकासँग धेरै मिल्दोजुल्दो छ र यो सुपरमार्केटमा पाइने अर्को सामान्य निबुवा हो। यो युरेका भन्दा नरम छ, यसको छाला पातलो छ, र यसमा कम वा कुनै बीउ हुँदैन। यसले सामान्यतया युरेका भन्दा बढी रस उत्पादन गर्छ।
'फेमिनेलो सेन्ट टेरेसा', वा 'सोरेन्टो' इटालीबाट उत्पत्ति भएको हो। यस फलको बोक्रामा निबुवाको तेल धेरै हुन्छ। यो परम्परागत रूपमा लिमोन्सेलो बनाउन प्रयोग गरिने प्रजाति हो ।
'येन बेन' एक अस्ट्रेलियाली प्रजाति हो।
प्रयोगहरू
पाककला
निबुवाको रस र बोक्रा विभिन्न प्रकारका खाना र पेय पदार्थहरूमा प्रयोग गरिन्छ, यसको रस अमिलो स्वादको लागि, यसको सामग्री ५-६% साइट्रिक एसिडबाट हुन्छ । सम्पूर्ण निबुवा मुरब्बा , निबुवा दही र लिमोन्सेलो जस्ता निबुवा मदिरा बनाउन प्रयोग गरिन्छ । निबुवाका टुक्राहरू र निबुवाको बोक्रा खाना र पेय पदार्थहरूको लागि गार्निशको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। फलफूलको बाहिरी बोक्रा, निबुवाको बोक्रा , बेक्ड सामानहरूमा स्वाद थप्न प्रयोग गरिन्छ। यो रस निबुवा पानी र केही ककटेल बनाउन प्रयोग गरिन्छ ।
यो माछाको लागि म्यारिनेडमा प्रयोग गरिन्छ , जहाँ यसको एसिडले माछामा रहेका एमाइनहरूलाई बेअसर गर्छ। मासुमा, एसिडले कडा कोलाजेन फाइबरहरूलाई आंशिक रूपमा हाइड्रोलाइज गर्छ, यसलाई कोमल बनाउँछ । युनाइटेड किंगडममा, श्रोभ ट्युजडे मनाउन खाइने प्यानकेकहरूमा निबुवाको रस बारम्बार थपिन्छ । निबुवाको रसलाई स्याउ , केरा र एभोकाडो जस्ता केही खानेकुराहरूमा छोटो अवधिको संरक्षकको रूपमा प्रयोग गरिन्छ जुन अक्सिडाइज हुने र काटेपछि खैरो हुने ( एन्जाइमेटिक ब्राउनिङ ) हुन्छ : यसको अम्लताले पोलिफेनोल अक्सिडेज इन्जाइमहरूद्वारा अक्सिडेशनलाई दबाउँछ ।
निबुवाको बोक्रा पेक्टिनको निर्माणमा प्रयोग गरिन्छ , जुन खाना र अन्य उत्पादनहरूमा जेलिङ एजेन्ट र स्टेबलाइजर हो। मोरक्को लगायत भूमध्यसागरीय देशहरूमा , निबुवालाई जार वा नुनको ब्यारेलमा संरक्षित गरिन्छ। नुनले बोक्रालाई छिर्न दिन्छ, तिनीहरूलाई नरम बनाउँछ, र तिनीहरूलाई ठिक पार्छ ताकि तिनीहरू लगभग अनिश्चित कालसम्म टिकून्।
छालामा रहेको तेलयुक्त कोषहरूबाट निबुवाको तेल निकालिन्छ। मेसिनले कोषहरूलाई तोड्छ र तेललाई फ्लश गर्न पानीको स्प्रे प्रयोग गर्छ। त्यसपछि तेल-पानी मिश्रणलाई फिल्टर गरिन्छ र सेन्ट्रीफ्यूगेसनद्वारा अलग गरिन्छ ।
निबुवाको रूखका पातहरू चिया बनाउन र पकाएको मासु र समुद्री खाना तयार पार्न प्रयोग गरिन्छ ।
अन्य प्रयोगहरू
किण्वनमा आधारित प्रक्रियाहरूको विकास हुनुभन्दा पहिले निबुवा साइट्रिक एसिडको प्राथमिक व्यावसायिक स्रोत थियो । निबुवाको तेल अरोमाथेरापीमा प्रयोग गरिन्छ । निबुवाको तेलको सुगन्धले मानव प्रतिरक्षा प्रणालीलाई असर गर्दैन तर आराममा योगदान पुर्याउन सक्छ। शैक्षिक विज्ञान प्रयोगमा निबुवामा इलेक्ट्रोडहरू जोड्ने र बिजुली उत्पादन गर्न ब्याट्रीको रूपमा प्रयोग गर्न समावेश गरिन्छ । धेरै कम पावर भए पनि, धेरै निबुवा ब्याट्रीहरूले सानो डिजिटल घडीलाई पावर दिन सक्छन्। निबुवाको रसले गर्मीद्वारा विकसित साधारण अदृश्य मसी बनाउँछ। निबुवाको रस कहिलेकाहीं कपाल टल्किने रङ्ग बढाउन प्रयोग गरिन्छ , भिजेको कपाल सूर्यको प्रकाशमा परेपछि प्राकृतिक हाइलाइटको रूपमा काम गर्दछ। किनभने साइट्रिक एसिडले विरञ्जितको रूपमा काम गर्दछ।
'निबुव' भनिने अन्य सिट्रस फलहरू
-- समतल निबुवा , एक मन्डारिन हाइब्रिड।
-- मेयर निबुवा , अमिलो वा गुलियो सुन्तलाबाट फरक सिट्रोन र मन्डारिन/पोमेलो हाइब्रिड बीचको क्रस,
-- पोन्डेरोसा निबुवा , वास्तविक कागती भन्दा बढी चिसो-संवेदनशील, फल बाक्लो छाला भएको र धेरै ठूलो हुन्छ। आनुवंशिक विश्लेषणले यसलाई सिट्रोन र पोमेलोको जटिल हाइब्रिड देखाएको छ।
-- खस्रो निबुवा , सिट्रन-मन्डारिन क्रस, चिसो-प्रतिरोधी र प्रायः सिट्रस जराको रूपमा प्रयोग गरिन्छ ।
-- मीठो निबुवा लुमिया (नाशपाती कागती), लिमेट्टा र प्यालेस्टिनी मीठो कागती सहितको मिश्रित समूह । ती मध्ये जाफा निबुवा पनि हो, जुन पोमेलो-सिट्रोन हाइब्रिड हो।
-- भोल्कामेर निबुवा , खस्रो निबुवा जस्तै, सिट्रोन-मन्डारिन क्रस।
कला र संस्कृतिमा
चित्रकला, पप कला र उपन्यासहरूमा कागतीहरू देखा पर्छन्। १५ औं शताब्दी ईसा पूर्व इजिप्टमा रहेको नाख्तको चिहानमा रहेको भित्ता चित्रमा एक महिलाले निबुवा समातेर उत्सवमा भाग लिइरहेकी चित्रण गरिएको भेटिएको छ। १७ औं शताब्दीमा, जियोभाना गार्जोनीले स्टिल लाइफ विथ बाउल अफ सिट्रोन चित्रण गरेकी थिइन् , फलहरू अझै पनि पातदार फूलका हाँगाहरूसँग जोडिएका थिए, फलहरूमध्ये एउटामा बारुला थियो। प्रभावकार एडुअर्ड मानेटले पिउटर प्लेटमा निबुवा चित्रण गरे। आधुनिक कलामा, अर्शिले गोर्कीले १९३० को दशकमा स्टिल लाइफ विथ लेमन चित्रण गरेकी थिइन् ।
भारतमा निबुवालाई धार्मिक रूपमा व्यक्तिको वरिपरि घेर्न सकिन्छ भन्ने विश्वासमा कि यसले नकारात्मक ऊर्जालाई भगाउँछ। नयाँ कारका हिन्दू मालिकहरूले आफ्नो पहिलो ड्राइभको समयमा प्रत्येक पाङ्ग्रा मुनि एउटा गरी चारवटा निबुवामाथि कुल्चने सामान्य अभ्यास छ। यसले चालकलाई दुर्घटनाबाट जोगाउने विश्वास गरिन्छ। हिन्दू देवताहरूलाई कहिलेकाहीं तिनीहरूको प्रतिमामा कागतीले चित्रण गरिएको छ , जसले धन प्रशस्तताको विशेषतालाई प्रतिनिधित्व गर्दछ।
२० औं शताब्दीको अमेरिकी आत्म-सुधार संस्कृतिमा, डेल कार्नेगीले पाठकहरूलाई "यदि तपाईंसँग निबुवा छ भने, लेमोनेड बनाउनुहोस्" भन्ने सल्लाह दिए, जसको अर्थ तपाईंसँग भएको कुराको उत्तम उपयोग गर्नु हो। २१ औं शताब्दीमा कार जस्ता दोषपूर्ण मेसिनलाई निबुवा भनिन्छ।
चित्र दिर्घा
[सम्पादन गर्नुहोस्]-
निबुवाको अंकुर -
निबुवाको फललागेको -
निबुवाको पूर्ण रुख -
बढ्दै गरेको निबुवा -
फूल
सन्दर्भ सामग्रीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]बाह्य कडीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]