मेहरानगढ

मेहरानगढ
मेहरानगढ
जोधपुर, राजस्थान, भारत
	मेहरानगढ फोर्ट को रात को दृश्य
	मेहरानगढ मेहरानगढ
निर्देशाङ्क	२६°१७′५३″उ॰ ७३°०१′०८″पू॰ / २६.२९८०६°N ७३.०१८८९°Eनिर्देशाङ्कहरू: २६°१७′५३″उ॰ ७३°०१′०८″पू॰ / २६.२९८०६°N ७३.०१८८९°E
प्रकार	किल्ला
साइट जानकारी
नियन्त्रित द्वारा	गज सिंह
Open to; the public	हो
साइट इतिहास
निर्मित	1459
सिर्जनाकर्ता	जोधपुर राज्य को राठौर वंश

मेहरानगढले भारतको राजस्थानको जोधपुरमा १२०० एकड (४८६ हेक्टेयर) को क्षेत्रफल ओगटेको छ। यो कम्प्लेक्स वरपरको मैदानबाट १२२ मिटर माथि पहाडको टुप्पोमा अवस्थित छ,[[१]] र राजपूत शासक राव जोधाले १४५९-१४५९ मा निर्माण गरेको थियो, यद्यपि विद्यमान संरचनाहरू १७ औं शताब्दीको हो। [[२]] यसको सिमाना भित्र त्यहाँ धेरै दरबारहरू छन् जुन तिनीहरूको जटिल नक्काशी र फराकिलो आँगनका लागि परिचित छन्,साथै विभिन्न अवशेषहरू भएको संग्रहालय छन्। घुमाउरो बाटोले तल सहर तर्फ जान्छ। जयपुरका आक्रमणकारी सेनाहरूले प्रहार गरेको तोपको गोलीको छाप अझै पनि दोस्रो गेटमा देख्न सकिन्छ। किल्लाको उत्तर-पूर्वमा मेहरानगढको रक्षा गर्दै घटनास्थलमा लडेका सिपाही किरत सिंह सोडाको छत्री छ। [[३]]

त्यहाँ सातवटा गेटहरू छन्, जसमा जय पोल (जसको अर्थ 'विजय द्वार') समावेश छ, जसलाई महाराजा मान सिंहले १८०६ मा जयपुर र बिकानेर सेनाहरूमाथि आफ्नो विजयको सम्झनामा निर्माण गरेका थिए। फत्तेपोल (जसको अर्थ 'विजय द्वार' पनि हो), मुगलहरूमाथि महाराजा अजित सिंहको विजयको स्मरण गर्दछ। यहाँ हुने केही उल्लेखनीय चाडहरूमा विश्व पवित्र आत्मा महोत्सव र राजस्थान अन्तर्राष्ट्रिय लोक महोत्सव समावेश छ।

व्युत्पत्ति[सम्पादन गर्नुहोस्]

मेहरानगढको व्युत्पत्ति संस्कृत शब्द 'मिहिर' (अर्थ सूर्य) र 'गढ़' (अर्थ किल्ला) मा निहित छ। ध्वन्यात्मक रूपमा राजस्थानी भाषामा 'मिहिरगढ' देखि 'मेहरानगढ' सम्म विकसित भयको हो । किल्लाको नाम मिहिरगढ राखिएको थियो, जसको अर्थ 'सूर्यको किल्ला' - शासक गोत्र राठौरको पौराणिक वंश सूर्य देवताबाट आएको सन्दर्भ हो। [[४]]

इतिहास[सम्पादन गर्नुहोस्]

राठौर वंशका प्रमुख राव जोधालाई भारतको जोधपुरको उत्पत्तिको श्रेय दिइन्छ। [[५]] उनले १४५९ मा मारवाड (मन्डोर पहिलेको राजधानी थियो) को राजधानीको रूपमा जोधपुर स्थापना गरे। उहाँ रणमलका २४ छोराहरूमध्ये एक हुनुहुन्थ्यो र पन्ध्रौं राठौर शासक बने। सिंहासनमा प्रवेश गरेको एक वर्ष पछि, जोधाले आफ्नो राजधानी जोधपुरको सुरक्षित स्थानमा सार्ने निर्णय गरे, किनकि एक हजार वर्ष पुरानो मन्डोर किल्लालाई पर्याप्त सुरक्षा प्रदान गर्न मानिएको थिएन। राव नारा (राव सम्राका छोरा) को भरपर्दो सहयोगमा, मेवाड सेनाहरू मन्डोरमा परास्त भए। यससँगै राव जोधाले राव नारालाई दीवानको उपाधि दिए। राव नाराको सहयोगमा, किल्लाको जग १२ मे १४५९ [[६]] मा जोधाले मन्डोरको दक्षिणमा ९ किलोमिटर (५.६ माइल) चट्टानी पहाडमा तय गरेको थियो। यस पहाडलाई चराहरूको पहाड भकुरचेरिया भनिन्थ्यो। पौराणिक कथा अनुसार किल्ला निर्माण गर्न उनले पहाडको एकमात्र मानव बसोबास गर्ने, चराहरूका स्वामी चेरिया नाथजी नामक सन्यासीलाई विस्थापित गर्नुपर्‍यो। चेरिया नाथजी एक व्यक्ति थिए जसको स्थानीय जनसंख्या उनका अनुयायी थिए र यसैले यस क्षेत्रमा प्रभावशाली थिए। सार्न अनुरोध गर्दा उनले स्पष्ट रूपमा अस्वीकार गरे। यो धेरै पटक भयो। त्यसपछि राव जोधाले चरम उपायहरू अपनाए र अर्को शक्तिशाली माता, देशनोकेकी करनी मातासँग मद्दत मागे जो एक हिन्दू योद्धा ऋषि चारण जातिमा जन्मेकी थिए। राजाको अनुरोधमा, उनी आइन् र चेरिया नाथजीलाई तुरुन्तै छोड्न भनिन्। श्रेष्ठ शक्ति देखेर उनले तुरुन्तै छोडे तर राव जोधालाई "जोधा! तिम्रो किल्लामा सधैं पानीको अभाव होस्!" भनी श्राप दिए। राव जोधाले किल्लामा घर र मन्दिर बनाएर सन्यासीलाई सन्तुष्ट पार्न सफल भए। करणी माताले मेहरानगढ किल्लाको शिलान्यास गरिन्। आज केवल बीकानेर र जोधपुरका किल्लाहरू राठौरहरूको हातमा छन्, दुबैको शिलान्यास श्री करणी माताले गरेकी थिए। राजस्थानका अन्य सबै राजपूत किल्लाहरू सम्बन्धित कुलहरूले कुनै न कुनै कारणले छोडेका थिए। जोधपुर र बीकानेरका राठौरहरूको मात्रै किल्लाहरू आजसम्म उनीहरूसँग छन्। यो तथ्यलाई स्थानीय जनताले चमत्कार मान्छन् र श्री करणी मातालाई श्रेय दिन्छन्। राव जोधाले माँ मेहाईलाई जोधपुर आउन अनुरोध गर्न पठाइएका दुई चरण सेनापतिहरूलाई मथानिया र चोपस्नी गाउँहरू पनि दिए। [[७]]

यद्यपि यो किल्ला मूलतः १४५९ मा जोधपुरका संस्थापक राव जोधा द्वारा सुरु गरिएको थियो, तर आज खडा भएका अधिकांश किल्लाहरू महाराजा जसवंत सिंह (१६३८-७८) को समयका हुन्।यो किल्ला शहरको केन्द्रमा ५ किलोमिटर (३.१ माइल) अग्लो पहाडको माथि फैलिएको छ। यसको पर्खालहरू, जुन ३६ मिटर (११८ फीट) अग्लो र २१ मिटर (६९ फीट) चौडा छन्, राजस्थानका केही सबैभन्दा सुन्दर र ऐतिहासिक दरबारहरूलाई सुरक्षित गर्दछ। पुरानो परम्परागत समुदाय मध्येका एक खाण्डवालिया समुदायले ठूला ढुङ्गा भाँच्ने ज्ञान पाएर अरुले यो किल्ला बनाएका हुन् ।

पर्यटकीय आकर्षण[सम्पादन गर्नुहोस्]

राष्ट्रिय भूवैज्ञानिक स्मारक

भारतको भूगर्भ सर्वेक्षणले देशको भू-पर्यटनलाई प्रोत्साहन गर्न मेहरानगढ किल्लालाई राष्ट्रिय भूवैज्ञानिक स्मारक घोषणा गरेको छ। यो अनुपम भौगोलिक विशेषता ४३,५०० वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफलमा फैलिएको थार मरुभूमि क्षेत्रमा देखिएको भाग हो। यो अद्वितीय भूवैज्ञानिक विशेषताले भारतीय उपमहाद्वीपमा पूर्व क्याम्ब्रियन युगको आग्नेय गतिविधिको अन्तिम चरणलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। [[८]] [[९]]

चामुण्डा माताजी मन्दिर

चामुण्डा माताजी राव जोधाको मनपर्ने देवी थिइन्, उनले उनको मूर्ति १४६० मा पुरानो राजधानी मन्डोरबाट ल्याए र उनको मेहरानगढमा स्थापना गरे (मा चामुण्डा मन्डोरका प्रतिहार शासकहरूको कुल देवी थिइन्)। उनी महाराजा र शाही परिवारको इष्ट देवी वा अंगीकरण गरिएको देवी हुन् र जोधपुरका अधिकांश नागरिकहरूले पनि पूजा गर्छन्। दशहरा पर्वको समयमा मेहरानगढमा भीड जम्मा हुन्छ।

राव जोधा डेजर्ट रक पार्क

राव जोधा डेजर्ट रक पार्क, ७२ हेक्टेयरमा फैलिएको, मेहरानगढ फोर्टको छेउमा। पार्कले पारिस्थितिक रूपमा पुनर्स्थापित मरुभूमि र सुक्खा भूमि वनस्पति समावेश गर्दछ। [[१०]] [[११]] पार्क २००६ मा किल्लाको छेउमा र तलको ठूलो, चट्टानी क्षेत्रको प्राकृतिक पारिस्थितिकीलाई पुनर्स्थापित गर्न प्रयास गर्न र फेब्रुअरी २०११ मा जनताको लागि खोलिएको थियो। पार्क भित्र र वरपरको क्षेत्रले विशिष्ट ज्वालामुखी चट्टान संरचनाहरू समावेश गर्दछ जस्तै rhyolite, वेल्डेड टफ, र breccia, बलुआ ढुङ्गा संरचनाहरू।