श्रेणी:नेपाली हस्तकला

नेपाली कला संस्कृतीको परिचयः

धार्मिक तथा  ऐतिहासिक महत्वः

काठमाडौं उपत्यकाको उल्लेखनीय कलात्मक विरासत शताब्दीयौं देखि मनाइँदै आएको छ।नेवार समुदायका परम्परागत गुरु-कलाकारहरूको प्रतिभाले दैवी अवतारहरूको असाधारण सौन्दर्य गुणस्तरका कामहरू सिर्जना गर्न अन्तर्राष्ट्रिय ख्याति प्राप्त गरेको छ। नेपालको ऐतिहासिक कलाकृतिले हिन्दू र बौद्ध धर्मको प्रतिको आस्थालाई प्रतिनिधत्व गर्दछ।जसको विश्वासी समुदाय सहस्राब्दी देखि शान्तिपूर्ण सद्भावमा सँगै बसेको छ।

ऐतिहासिक रूपमा नेपाल दक्षिण एसियाकै एउटा महत्त्वपूर्ण क्षेत्र मानिन्छ।नेपालको परापूर्वकाल देखीनै दक्षिणमा छिमेकी भारत र उत्तरमा तिब्बती क्षेत्रहरूसँग राजनीतिक र धार्मिक गठबन्धन स्थापित भएको थियो। यो कलाका संस्कृती जुन शताब्दीहरूमा अन्तर-सांस्कृतिक संवादको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण साक्षी रहदै आएको छ।नेपाली कलाकारहरू र धार्मिक गुरुहरूले छैठौं शताब्दी देखि भारत, तिब्बत, चीन र मंगोलियाको यात्रा गरेका थिए। पक्कै पनि लिच्छवी काल सम्म नेपाली शिल्पकारहरूले धातु र ढुङ्गाको मूर्तिकलामा विशिष्ट शैली र सौन्दर्य शास्त्रको परम्परा विकास गरेका थिए। जसले भारतीय समकक्षहरूलाई टक्कर दिएका थिए। यी गुरुहरू—काठमाडौं उपत्यकाका नेवार समुदायका कलाकारहरू हुन।उनीहरुले एशिया भरि अन्तर्राष्ट्रिय ख्याति हासिल गरेका थिए।

बौद्ध मठहरू र हिन्दु मन्दिरहरूले यी रचनात्मक उत्पादनहरू ढुङ्गा, काठ र धातुका कलाद्धारा प्रतिनिधित्व गर्दै छन।मन्दिरमा लगाइएका तोरणहरू, आकर्षक आकृतिहरू र जटिल मूर्तिकला सजावटहरूद्वारा सजिएको मन्दिरको मुल प्रवेश विन्दुहरुमा जडित कलाले सबैको मन लोभ्याउछ।

यी रचनात्मक धेरै कालिगर कलाकारहरू मध्ये वज्राचार्य र शाक्यहरु बौद्ध धर्मालम्बी हुन। उनीहरूलाई शाही हिन्दू धर्मावलम्बीहरु र अनुयायीहरूले संरक्षण गरेका थिए। वास्तवमा आज हामीले जसलाई "नेपाली" कला भनेर सम्बोधन गर्छौं त्यो मुख्यतया यी नेवार गुरुहरूको सिर्जनात्मक प्रतिभाको प्रतिफल हो।जुन तिब्बत, चीन र मंगोलियाका कलाकारहरूले अपनाएका शैली पनि थिए यस अर्थ हम्रो कला ती देशहरुसंग प्रभावित छन।

नेपालमा परम्परागत चित्रकला, समकालीन पौभा कलाकारहरूको काम र कलात्मक अवधारणा र शैलीगत आविष्काद्वारा प्रभावित भएको हो।यसले समकालीन नेपाली कलात्मक पुनर्जागरणको अनुपम अभिव्यक्तिको सङ्केत गर्दछ। दैवको दर्पण: हिन्दू र बौद्ध परम्पराहरूमा पवित्र कला संस्कृत शब्द प्रतिमा उपयुक्त रूपमा कलाको धार्मिक कार्यलाई संकेत गर्न प्रयोग गरिन्छ। जसको सार भगवानसँग भक्तको भक्तीभाव बुझ्नको लागि प्रतिबिम्बको रूपमा बुझिन्छ। तसर्थ, कलात्मक सृष्टिको माध्यमबाट, प्रतिबिम्ब र दर्पणको रूपक आवश्यक हुन्छ। किनकी कलाकारले सिर्जना गरेको कलाको काम भनेको भौतिक उपस्थितिभन्दा बाहिरको अमुर्त शक्तीलाई मूर्त रूप दिनु हो। भक्तहरूले दिएका फूल, धूप, फल, कपडा, र गहनाको प्रसादको साथ, जीवित मूर्तिको रूपमा वस्तुको भौतिक उपस्थितिलाई सम्मान (पूजा), स्पर्श, झुकाव, र दर्शन मार्फत स्वीकार गरिन्छ।

धार्मिक सन्दर्भमा, मुर्तिहरू अभिषेक गरेपछि मात्र पूजाको लागि योग्य मानिन्छ। यी पवित्र कार्यहरू सिर्जना गर्न पुर्व कलाकारहरूको हस्तपुजा अनुष्ठान प्रक्रिया मार्फत कार्य प्रारम्भ गरिन्छ। कलाकारहरूको हात र उनले प्रयोग गर्ने उपकरणहरू यस पवित्र कार्य सञ्चालन गर्न शुद्ध र सशक्त हुन्छन्। कामको सृष्टि पछि, हिन्दू धर्म र बौद्ध धर्मको सन्दर्भमा, अभिषेक मूल अनुष्ठान हो। जसले कलात्मक सृष्टिलाई छवि वा स्मारकमा रूपान्तरण गर्दछ जुन शक्तिले भरिएको हुन्छ। संस्कृत शब्द प्रतिष्ठा, शाब्दिक रूपमा "स्थापना वा स्थापना," अभिषेकको अनुष्ठान रूपान्तरण हो। हिन्दू धर्ममा, महत्त्वपूर्ण ग्रन्थहरूले प्रतिस्ठाको प्रक्रियाको व्याख्या गर्दछ, यो बौद्ध अवधारणामा पनि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ।

नेपाल विभिध कला र संस्कृती भएको राष्ट्र हो ।यहाँ बहु धर्म बहु संस्कृती आवश्यकता परिपूर्ति गर्न अब नेपालको समृद्ध संस्कृति र देशका विभिन्न विधामा ख्यातिप्राप्त कलाकृति झल्काउने अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको सचित्र पुस्तक प्रकाशित गरिने छ। यो पुस्तक नेपाली मौलिक कला र संस्कृतिको भित्र गहिराइ सम्म पुग्ने छ।उक्त पुस्तकमा  क्याप्शन, नोट, लेख रचनाहरु रहने छन।स्वदेश तथा विदेशीहरु माझ नेपाली कला संस्कृति सम्बन्धि अर्थपूर्ण विचारको संचार हुने छ।जसले गर्दा नेपाल सम्बन्धि बुझ्न चाहने जोकोहीका लागि यो पुस्तकले महत्वपुर्ण भुमिका खेल्ने विश्वास गरिएको छ। हिन्दु र बौद्ध धर्मको उत्पत्ति, विकास, कला, जीवनशैली चित्रको माध्यामबाट वर्णन र चित्रण गरिने छ।यो पुस्तक विभिन्न क्षेत्र र विभिन्न समुदायको पुस्तकले नेपाल र यसको विविध कला र संस्कृति, समुदाय र परिदृश्य, हिमालयको उचाइ देखि उर्वर क्षेत्रहरू र काठमाडौं उपत्यका यसको राजनीतिक र सांस्कृतिक महत्व दर्साउने छ।

चित्रकला, मूर्तिकला, काष्ठकला, भाँडा र वास्तुकला नेपाली कलाका प्रमुख रूप हुन्। यसबाहेक, स्थानीय गीत, परम्परागत वाद्ययन्त्र र परम्परागत नृत्यहरू पनि नेपाली कला हुन्। विदेशस्थित दूतावास र वाणिज्य दूतावास जस्ता रणनीतिक स्थानमा पनि राखिएको खण्डमा सचित्र पुस्तकले पर्यटन र व्यापारको विकासमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउनेछ ।

पुस्तकमा नेपालका देवी देवताहरू र हाम्रा हालका प्रदर्शनीहरूका अन्य चित्रहरू प्रदर्शन काठमाडौ  उपत्यका र नेपालका देवताहरूका लागि चयन भएकाहरू र नेपाली सङ्ग्रहालयबाट उत्कृष्ट कृतिहरू पनि प्रकाशनको उद्देश्य धेरै फराकिलो भएकोले प्राकृतिक सम्पदालाई समावेश गरिनेछ।प्रकृति र समुदायको विविधता र तिनीहरूको आ-आफ्नो संस्कृति र जीवनशैली, तदनुसार नयाँ तस्विरहरू पनि यस प्रकाशनमा समावेश गरिनेछ।

प्राकृतिक सम्पदा वा स्थानीय समुदाय/जीवनशैलीमा केन्द्रित भएका चित्रकला, संस्कृति, दर्शन वा धार्मिक अभ्यासहरूसँग सरोकार राख्ने कला प्रस्तुत गरिने छ।कलात्मक तस्बिरहरूको वर्णनात्मक नोट र दार्शनिक पृष्ठभूमि क्याप्सनसहित व्याख्या गरिनेछ।विद्वानहरूका लेखहरूले चित्रात्मक भागलाई बुझ्न सहजता पुग्ने छ।

1.  पौभा थाङ्का (Thangka paintings)

2.  धातुकला (Metal Craft)

3.  Pottery craft (Ceramics Products)

4.  प्रस्तरकला Stone Carving)

5.  काष्ठकला( Wood carving)

6.  गरगहना (jewellery craft)

7.  नेपाली हातेकागज (Papercraft)

8.  बास्तुकला