पुस्तकालय विज्ञान
 | एक अनाथ पृष्ठको रुपमा रहेको, अन्य विकिपृष्ठसित नजोडिएको वा एक-दुईवटा लेखहरूसँग मात्र जोडिएको हुनसक्छ। कृपया सम्बन्धित लेखहरूलाई यस पृष्ठ सूत्रसँग जोड्न सहायता गर्नुहोस् |
पुस्तकालय विज्ञान (Library science या Library and Information science) त्यो विज्ञान छ जुन प्रबंधन, सूचना प्राविधिक, शिक्षाशास्त्र एवं अन्य विधाहरुका औजारहरूको पुस्तकालयका सन्दर्भमा उपयोग गर्दछ।
पुस्तकालय विकासशील संस्था छ क्यहरुकि उनमा पुस्तकहरु र अन्य आवश्यक उपादानहरूको निरंतर वृद्धि छती रहन्छ। यस कारण यसको स्थापनाका समय नैं यस तथ्यमा ध्यान दिन आवश्यक हुन्छ।
पुस्तकालय भवन
[सम्पादन गर्नुहोस्]प्रत्येक पुस्तकालयमा यस्तो प्रवेशद्वार हुनु आवश्यक छ जसबाट आन जानेवालहरूमा कडा नियन्त्रण संभव हुन सकोस्। पुस्तकालयमा प्रकाश सहित नैं शुद्ध वायुको राम्रो व्यवस्था हुनु पर्दछ। एक भागमा सञ्चय कक्ष छ र नियमित पाठकहरु, अनुसंधानकर्ताहरूको लागि अध्ययन कक्ष हुनु पर्दछ।
परिचय
[सम्पादन गर्नुहोस्]पुस्तकालयमा विशेष प्रकारको फर्नीचर प्रयोगमा ला इन्छ, जस्तै सूची कार्ड केबिनेट, काउंटर, पत्रपत्रिकाहरूको लागि विभिन्न प्रकारका रैक, पढनेको मेज, कुर्सियाउँ, अल्मारियाउँ र वाचनालयको मेज कुर्सियाउँ इत्यादि। प्रत्येक पुस्तकालयमा केही उपकरणहरू र स्टेशनरी आवश्यक हुन्छ, जस्तै- सुझावपत्र जसपर मान्छे कुनै पुस्तकका किननको सिफारिश गर्दछन्, पुस्तक-चुनाव-पत्रकबाट पुस्तकहरूको खरीदमा आसानी रहन्छ, पुस्तकादेशपत्रका द्वारा पुस्तकहरु पुस्तकालयमा खरीदी जान्छन्।
प्रत्येक पुस्तकालयको पुस्तकहरूको चुनाव गर्नको पद्धति आफ्नो दृष्टिकोणका अनुसार बनाए जान्छ। कुनै कुनै पुस्तकालयमा पुस्तक-चुनाव-समिति छ्दछ जुन समय-समयमा पुस्तकहरु किननको सिफारिश करती रहन्छ। सार्वजनिक पुस्तकालयहरूमा पुस्तकहरूको चुनाव पाठकहरूको रुचिका अनुकूलेरिन्छ। यसका पश्चात् पुस्तकहरु पुस्तकविक्रेताहरूबाट मँगाई जान्छन्। उनको सही ढंगबाट परीक्षा गर्नका पश्चात् पुस्तकहरु रजस्टरमा दर्ज गर दी जान्छन् र पुस्तकहरूमा मुहर, लिबिल, तिथिपत्र, पुस्तक पाएरट आदि लागयो दिइएका छन्।
पुस्तक वर्गीकरण
[सम्पादन गर्नुहोस्]पुस्तकहरूको ठीकबाट राखनको लागि जसबाट वाउँछित पुस्तक आसानीबाट प्राप्त हुन जाय, पुस्तकहरूमा वर्गीकरण नजर डाले जान्छन्। यस समय दशमलव वर्गीकरण पद्धति, द्विबिंदु वर्गीकरण पद्धति, विस्तारशील वर्गीकरण पद्धति, ला इब्रेरी औव कांग्रेस वर्गीकरण, पद्धति, विषय वर्गीकरण पद्धति एवंऔंङ् मय वर्गीकरण पद्धतियाउँ विश्वमा प्रचलित छन्। संसारका अनेक पुस्तकालयहरूमा दशमलव वर्गीकरण पद्धति नैं प्राय: प्रचलित छ। यस पद्धतिको आविष्कार अमरीका निवासी मैल्विल डीवीले सन् १८७६ ई.मा गरेको थियो। दोस्रो मुख्य पद्धति भारतीय विद्वान् डा. एस. आर. रंगनाथन द्वारा १९२५ ई.मा आविष्कृत द्विबिंदु वर्गीकरण पद्धति छ। सर्वप्रथम मद्रास पुस्तकालय संघले यसको प्रकाशन १९३३ ई.मा गर्यो।
जस पद्धतिलाई पुस्तकालय स्वीकार गर्दछ उनको अनुसार नैं वर्गसंख्या पुस्तकका प्रमुख भागहरूमा अंकित गर दी जान्छ।
सूचीकरण
[सम्पादन गर्नुहोस्]वर्गीकरणका पश्चात् पुस्तकहरूको सूचीकरण गरिन्छ। कार्डहरूमा तैयारको जानेवाला सूची मुख्यत: दुइ प्रकारको हुन्छ; अनुवर्णसूची एवं अनुवर्गसूची। लेखक कार्डमा क्रमिक संख्या, लेखन नाम, टीकाकार या अनुवादक, प्रकाशक, प्रकाशनस्थान एवं प्रकाशन वर्ष, पृष्ठसंख्या, माला आदिको उल्लेख, टिप्पणी आदि द्वारा दियो जान्छ। पुस्तकहरुका वर्गीकरणको लागि ए. एल. ए. कैटालागिंग नियम नामक पुस्तकको प्रयोग गरिन्छ। डा. रंगनाथका अनुवर्ग-सूची-कल्पको पनि प्रयोग गरिन्छ। पुस्तकको लागि जति आवश्यक कार्ड छ्दछन्, तैयार गरेर कैटालाग कैबेनिटमा लागयो दिइएका छन्, जिनसे आवश्यक जानकारी प्राप्त गरेर पाठकगण ला भ उठाउँछन्।
पुस्तकालयहरूमा पुस्तकहरुका दिन-लेनेको अनेक विधियाउँ प्रचलित छन्। कही सदस्यहरूको कार्ड दिइएका छन् त कहीं रजस्टरमा नैं पुस्तकहरूको हिसाब राखिन्छ। यस दिशामा अनेक विधीहरूको आविष्कार छ चुका छ।
बाहिरी लिङ्कहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- Visualizing Library and Information Science from the practitioner’s perspective वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०११-०७-१४ मिति
- LISNews.org Librarian and Information Science News
- LISWire.com Librarian and Information Science Wire
- Library and Information Science कर्लीमा
इतिहास
[सम्पादन गर्नुहोस्]- Jefferson's Library - Exhibition including a sample page from "Catalog of Library of Thomas Jefferson"
- Chronology of information science and technology वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०११-०५-१४ मिति - From the १७th to the २०th century
- Chronology of chemical information science वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०११-०५-१४ मिति
- Information science pioneers वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०११-०५-१४ मिति - Biographies of pioneers and famous information scientists