अज्ञेयवाद

अज्ञेयवाद (एग्नस्टिसिज्म / Agnosticism) ज्ञान मीमांसाको विषय हो, यद्यपि यसको धेरै पद्धतिहरूमा तत्व दर्शनसित पनि सम्बन्ध जोडिएको छ। यस सिद्धांतको मान्यता छ कि जहाँ विश्वका केही वस्तुहरूको निश्चयात्मक ज्ञान सम्भव हुन्छ, त्यहाँ केही यस्ता तत्त्व वा पदार्थ पनि हुन्छन् जो अज्ञेय छन्, अर्थात् जसको निश्चयात्मक ज्ञान सम्भव छैन। अज्ञेयवाद, संदेहवाद भन्दा भिन्न हो; संदेहवाद वा संशयवाद अनुसार विश्वका कुनै पनि पदार्थको निश्चयात्मक ज्ञान सम्भव छैन।

भारतीय दर्शनको संभवतः कुनै पनि संप्रदायलाई अज्ञेयवादी भन्न सकिन्न। वस्तुतः भारतमा कहिल्यै पनि संदेहवाद एवं अज्ञेयवादको व्यवस्थित प्रतिपादन भएन। नैयायिक सर्वज्ञेयवादी हुन् , र नागार्जुन तथा श्रीहर्ष जस्ता मुक्तिवादीलाई पनि पारिश्रमिक अर्थमा संशयवादी अथवा अज्ञेयवादी मान्न सकिंदैन।

एग्नास्टिसिज्म शब्दको सर्वप्रथम आविष्कार र प्रयोग सन् 1870मा टमस हेनरी हक्सले (1825-1895) द्वारा भएको हो।

परिचय

यूरोपीय दर्शनमा जहाँ संशयवादको जन्म यूनानमा नै हो भइ सकेको थियो, वहाँ अज्ञेयवाद आधुनिक युगको विशेषता हो। अज्ञेयवादीहरूमा पहिलो नाम जर्मन दार्शनिक कांट (1724-1804)को हो। कांटको मान्यता छ कि जहाँ व्यवहार जगत् (फिनामिनल वर्ल्ड) बुद्धि या प्रज्ञाको धारणाओं (कैटेगीरीज औव अंडरस्टैंडिंग) द्वारा निर्धार्य, अतएव ज्ञेय छैन। तत्त्व दर्शनद्वारा अतींद्रिय पदार्थहरूको ज्ञान सम्भव छैन। फ्रेंच विचारक कास्ट (1798-1857)लाई पनि, जसले भाववाद (पाजिटिविज्म)को प्रवर्तन गर्‍यो, यो मत छ कि मानव ज्ञानको विषय केवल गोचर जगत् हो, अतींद्रिय पदार्थ होइन। सर विलियम हैमिल्टन (1788-1856) तथा उनको शिष्य हेनरी लांग्यविल मैंसेल (1820-1871)को मत छ कि हामी केवल सकारण अर्थात् कारणहरूद्वारा उत्पादित अथवा सीमित एवं सापेक्ष पदार्थहरूलाई नै जान्न सक्छौं, असीम, निरपेक्ष एवं कारणहीन (अन्कण्डिशण्ड) तत्वहरूलाई होइन। तात्पर्य यो कि हाम्रो ज्ञान सापेक्ष छ, मानवीय अनुभवद्वारा सीमित छ, र यसै कारण निरपेक्ष असीमलाई समात्नमा असमर्थ छ। यस्तो मंतव्य हर्बर्ट स्पेंसर (1820-1903)ले पनि प्रतिपादित गरेको छ। सबै प्रकारका ज्ञान संबंधमूलक अथवा सापेक्ष हुन्छन्; ज्ञानको विषय पनि संबंधवाला वस्तु हो। कुनै पदार्थलाई जान्नेको अर्थ हो उसलाई अन्य वस्तुहरूलाई तथा आफुसित संबंधित गर्नु, अथवा उनी स्थितिहरूको निर्देश गर्न जुन उनमा परिवर्तन पैदा गर्छ। ज्ञान सीमित वस्तुहरूको नै हुन सक्छ। अर्थात असीम तत्त्व संबंधहीन एवं निरपेक्ष हो, यसैले त्यो अज्ञेय हो। तथापि स्पेंसरको एक यस्तो असीम शक्तिमा विश्वास छ जुन गोचर जगत् लाई हाम्रो अगाडी ल्याउँछ। सीमाको चेतना नै असीम सत्ताको प्रमाण हो। यद्यपि स्पेंसरले असीम तत्वलाई अज्ञेय घोषित गर्छ, फेरि पनि उसलाई उनको सत्तामा कुनै संदेह छैन।

बाहिरी कडिहरू

• Agnosticism Adherents by Country Interactive world map by ChartsBin.com
• What Is An Agnostic? by Bertrand Russell, [1953].
• Why I am Not a Christian by Bertrand Russell (March ६, 1927).
• Why I Am An Agnostic by Robert G. Ingersoll, [1896].
• Dictionary of the History of Ideas: Agnosticism
• Stanford Encyclopedia of Philosophy entry
• Agnosticism from INTERS - Interdisciplinary Encyclopedia of Religion and Science
• Agnosticism - from ReligiousTolerance.org
• What do Agnostics Believe? - A Jewish perspective
•  – the relationship between faith and reason Karol Wojtyla [1998]
• For a utilitarian analysis of religion, see The (F)Utility of Religion: Who Needs God(s)?–A Prospective Bible for Non-Believers at http://bradmusil.kramernet.org