भ्लादिमिर लेनिन

सन् १९२० मा लेनिन

भ्लादिमिर इल्यिच लेनिन (१८७०-१९२४) रूसमा बोल्सेभिक क्रान्तिको नेता तथा रूसमा साम्यवादी शासनको संस्थापक थिए।

जीवनी

व्लादिमीर इलीइच लेनिनको जन्म सिंविर्स्क नामक स्थानमा भएको थियो र उनको वास्तविक नाम "उल्यानोव" थियो। त्यसका पिता विद्यालहरूको निरीक्षक थियो जसको झुकाव लोकतन्त्रात्मक विचारहरूको तर्फ थियो। उनकी माता, जो एक चिकित्सककी छोरी थियो, सुशिक्षित महिला थिइन्। सन् १८८६मा पिताको मृत्यु भएपछि धेरै छोरा-छोरी भएको ठूलो परिवारको सारा बोझ लेनिनकी मातामाथि पर्‍यो। यी भाइ बहिनी प्रारम्भबाट नैं क्रांतिवादका अनुयायी बन्दै गए। ठूला भाइ अलेक्ज्याण्डरलाई जारको हत्याको षडयंत्र रचेको आरोपमा फाँसी दिइयो। उच्च योग्यताका साथ स्नातक बन्नमा लेनिनले १८८७मा कजान विश्वविद्यालयका विधि विभागमा प्रवेश गरे किंतु शीघ्र नैं विद्यार्थीहरूका क्रान्तिकारी प्रदर्शनमा हिस्सा लिनको कारण विश्वविद्यालयले निष्कासित गरिदियो। सन् १८८९ मा उनी समारा गइरहेको बेला उनले स्थानीय मार्क्सवादीहरूको एक मण्डलीको सँगटन गरे। १८९१ मा सहरूट पीटर्सबर्ग विश्वविद्यालयबाट विधि परीक्षामा उपाधि प्राप्त गर लेनिनले समारामा नैं वकालत गर्नु आरभ गर दिया। १८९३ मा त्यसले सहरूट पीटर्सबर्गलाई आफ्नो निवासस्थान बनाया। शीघ्र नैं उ वहाँका मार्क्सवादिहरूको बहुमान्य नेता बने। यहीं सुश्री क्रूप्सकायासित, जो श्रमिकहरूमा क्रांतिको प्रचार गर्नमा संलग्न थिई, उनको परिचय भयो। यसका पछि लेनिनको क्रान्तिकारी संघर्षमा जीवन पर्यंन्त उसको घनिष्ठ सहयोग प्राप्त भइरह्यो।

सन् १८९५ मा लेनिनलाई बन्दीगृहमा हालियो र १८९७ मा तीन वर्षका लागि पूर्वी साइबेरियाका एक स्थानमा निर्वासित गरियो। केही समय पछि क्रूप्सकायालाई पनि निर्वासित भएर वहाँ जानु पर्‍यो त्यसपछि लेनिनसित उसको विवाह भयो। निर्वासनमा रहँदा लेनिनले तीस पुस्तकहरू लेखे, जसमध्ये एक थियो ""रूसमा पूँजीवादको विकास""। यसमा मार्क्सवादी सिद्धांतहरूका आधारमा रूसको आर्थिक उन्नतिका विश्लेषणको प्रयत्न गरिएको। यहीं उनले आफ्नो मनमा रूसका निर्धन श्रमिकहरू वा सर्वहारा वर्गको एक दल स्थापित गर्ने योजना बनाए।

सन् १९००मा निर्वासनबाट फर्की आउनमा एक समाचारपत्र स्थापित गर्नका उद्देश्यले उनले धेरै नगरहरूको यात्रा गरे ग्रीष्म ऋतुमा उनी रूसका बाहिर गए त्यहींबाट उनले "इस्क्रा" (चिनगारी) नामक समाचारपत्रको सम्पादन आरम्भ गरे। यसमा त्यसको साथ ""श्रमिकहरूको मुक्ति""का लागि प्रयत्न गरने भएका ती रूसी मार्क्सवादी पनि थिए जसलाई जारशाहीका अत्याचारहरूबाट उत्पीडित भएर देशका बाहिर रहनु परेको थियो। १९०२मा त्यसले ""हमा के गर्नु छ"" शीर्षक पुस्तक तैयारको जसमा यस कुरामा जोर दिया कि क्रांतिको नेतृत्व यस्ता अनुशासित दलका हाथमा हुनुपर्दछ जसको मुख्य कामकाज नैं क्रांतिका लागि उद्योग गर्नु छ। सन् १९०३ मा रूसी श्रमिकहरूका समाजवादी लोकतन्त्र दलको अर्को सम्मेलन हुने/भयो। यसमा लेनिन तथा त्यसको समर्थकहरूलाई अवसरवादी तत्वहरूबाट कडा फलाम लेना पडा। अंतमा क्रान्तिकारी योजनाका प्रस्ताव बहुमतबाट मंजूर भयो र रूसी समाजवादी लोकतन्त्र दल दुइ शाखाहरूमा विभक्त भयो - क्रांतिको वास्तविक समर्थक बोलशेविक समूह र अवसरवादी माशेविकहरूको गिरोह।

सन् १९०५-०७ मा त्यसले रूसको प्रथम क्रान्तिका समय जनसाधारणलाई उभाडने र लक्ष्यको ओर अग्रसर गर्नमा बोलशेविकहरूका कार्यको निदेशन गरे। अवसर मिलते नैं नोभेम्बर, १९०५ मा उ रूस फर्किए। सशस्त्र विद्रोहको तैयारी गराने तथा कहरूद्रीय समितिको गतिविधिको सञ्चालन गर्नमा त्यसले पूर्ण शक्तिबाट हात बँटाया र गरखानहरू तथा मिलहरूमा काम गरनेभएका श्रमिकहरूको सभाहरूमा अनेक बार भाषण गरे।

प्रथम रूसी क्रांतिका विफल भएपछि लेनिनलाई फेरि देशबाट बाहिर निर्वाशीत हुन पर्यो। जनवरी, १९१२मा सर्व रूसी दलको सम्मेलन प्रागमा हुने/भयो। लेनिनका निदेशबाट सम्मेलनले क्रान्तिकारी समाजवादी लोकतन्त्र दलबाट मेनशेविकहरूलाई निकाल बाहर गरे। यसका पछि लेनिनका क्रैको नामक स्थानमा रहकर दलका पत्र "प्रावदा"को सञ्चालन गरने, त्यसको लागि लेख लिखने र चौथो राज्य ड्यूमाका बोलशेविक दलको निदेशन गर्नमा आफ्नो तपाईँलाई लगाया।

सन् १९१३-१४ मा लेनिनले दुइ पुस्तकहरू लिखीं - "राष्ट्रियताका प्रश्नमा समीक्षात्मक "विचार" तथा (राष्ट्रो का) आत्मनिर्णय गर्ने अधिकार।" पहलीमा त्यसले बूर्ज्वा मानिसहरूका राष्ट्रवादको तीव्र आलोचनाको र श्रमिकहरूको अंतरराष्ट्रियताका सिद्धांतहरूको समर्थन गरे। अर्कोमा त्यसले यो माँगको कि आफ्नो भविष्यको निर्णय गर्ने राष्ट्रहरूको अधिकार मान लिया जाए। त्यसले यस कुरामा बल दिया कि गुलामीबाट छुटकारा पाने प्रयत्न गरनेभएका देशहरूको सहायताको जाए।

प्रथम महासमरका समयमा लेनिनका नेतृत्वमा रूसी साम्यवादिहरूले सर्वहारा वर्गको अंतरराष्ट्रियता का, "साम्राज्यवादी" युद्धका विरोध का, झण्डा माथि उठाया। युद्धकालमा त्यसले मार्क्सवादको दार्शनिक विचारधारालाई र अघि बढाने प्रयत्न गरे। त्यसले आफ्नो पुस्तक "साम्राज्यवाद" (१९१६) मा साम्राज्यवादको विश्लेषण गर्दै बतलाया कि यो पूँजीवादका विकासको चरम र आखिरी मंजिल छ। त्यसले उन परिस्थितिहरूमा पनि प्रकाश डाला जो साम्राज्यवादका विनाशका अनिवार्य बना दे्दछं। त्यसले यो स्पष्ट गर दिया कि साम्राज्यवादका युगमा पूँजीवादका आर्थिक एवं राजनीतिक विकासको गति सब देशहरूमा एक सी छैनती। यसै आधारमा त्यसले यो निष्पत्ति निकाली कि शुरू शुरूमा समाजवादको विजय पृथक् रूपबाट केवल दुई तीन, वा मात्र एक ही, पूँजीवादी देशमा संभव छ। यसको प्रतिपादन त्यसले आफ्नो दुई पुस्तकहरूमा गरे - "दि यूनाइटेड स्टेट्स अफ यूरोप स्मानिसन" (१९१५) तथा "दि वार प्रोग्राम अफ दि पोलिटिकल रिवाल्यूशन" (१९१६)।

महासमरका समय लेनिनले स्विजरल्याण्डमा आफ्नो निवास बनाया। कठिनाइहरूका बावजूद आफ्नो दलका मानिसहरूको संघटन र एकसूत्रीकरण जारी रखा, रूसमा स्थित दलको संस्थाहरूबाट पुन: संपर्क स्थापित गर लिया तथा र पनि अधिक उत्साह एवं साहसका साथ उनका कार्यको निदेशन गरे। फेब्रुअरी-मार्च, १९१७ मा रूसमा क्रांतिको आरम्भ भएमा उ रूस लौट आया। त्यसले क्रांतिको व्यापक तैयारिहरूको सञ्चालन गरे र श्रमिकहरू तथा सैनिकहरूको बहुसंख्यक सभाहरूमा भाषण गर तिनको राजनीतिक चेतना बढाने र सन्तुष्ट गर्ने प्रयत्न गरे।

जुलाई, १९१७ मा क्रांतिविरोधिहरूका हाथमा सत्ता चली जानेमा बोलशेविक दलले आफ्नो नेताका अज्ञातवासको व्यवस्था गरे यसै सम त्यसले "दि स्टेट ऐंड रिवाल्यूशन" (राज तथा क्रांति) नामक पुस्तक लिखी र गुप्त रूपबाट दलका संघटन र क्रांतिको तैयारिहरूका निदेशनको कार्य जारी रखा। अक्टूबरमा विरोधिहरूको कामचलाऊ सरकारको तख्ता उलट दिइएको र ७ नोभेम्बर, १९१७ लाई लेनिनको अध्यक्षतामा सोभियत सरकारको स्थापना गरियो। प्रारंभबाट नैं सोभियत शासनले शांतिस्थापनामा बल देना शुरू गरे। जर्मनीका साथ त्यसले सन्धि गर ली; जमींदारहरूबाट भूमि छीनेर सारी भूसम्पत्तिमा राष्ट्रको स्वामित्व स्थापित गर दिइएको, व्यवसाहरू तथा कारखानहरूमा श्रमिकहरूको नियन्त्रण भयो र बैकहरू तथा परिवहन साधनहरूको राष्ट्रीकरण गर दिइएको। श्रमिकहरू तथा कुन ानहरूलाई पूँजीपतिहरू र जमींदारहरूबाट छुटकारा मिल्यो र समस्त देशका निवासिहरूमा पूर्ण समता स्थापित गरियो। नवस्थापित सोभियत प्रजातंत्रको रक्षाका लागि रातो सेनाको निर्माण गरिएको। लेनिनले अब मजदूरहरू र कुन ानहरूका संसारका यस प्रथम राज्यका निर्माणको कार्य आफ्नो हाथमा लिया। त्यसले "दि इमीडिएट टास्क्स अफ दि सोभियत गवर्नमाट" तथा "दि प्रोले टेरियन रिवाल्यूशन ऐंड दि रेनीगेड कौत्स्की" नामक पुस्तकहरू लिखीं (१९१८)। लेनिनले बतलाया कि मजदूरहरूको अधिनायकतंत्र वास्तवमा अधिकांश जनताका लागि सच्चा लोकतन्त्र छ। त्यसका मुख्य काम दबाव वा जोर जबरदस्ती छैन वरन् संघटनात्मक तथा शिक्षण सम्बन्धी कार्य छ।

बाहिरी देशहरूका सैनिक हस्तक्षेपहरू तथा गृहकलहका तीन वर्षहरू १९२८-२० मा लेनिनले विदेशी आक्रमणकारिहरू तथा प्रतिक्रांतिकारिहरूबाट दृढतापूर्वक फलाम लिनको लागि सोभियत जनताको मार्ग दर्शन गरे। यस व्यापक अशांति र गृहयुद्धका समय पनि लेनिनले युद्ध कालबाट भएको देशको बर्बादीलाई टाडा गर स्थिति सुधारने, विद्युतीकरणको विकास गरने, परिवहनका साधनहरूका विस्तार र छोटी छोटी जोतहरूलाई मिल्योएर सहयोग समितिहरूका आधारमा ठूला फारम स्थापित गर्ने योजनाहरू आरम्भ गर दीं। त्यसले शासनिक यंत्रको आकार घटाने, त्यसमा सुधार गरने तथा खर्चमा कमी गर्नमा बल दिया। त्यसले शिक्षित र मनीषी वर्गबाट कुन ानहरू, मजदूरहरूका साथ सहयोग गर्दै नयाँ समाजका निर्माणकार्यमा सक्रिय भाग लेने आग्रह लिया।

जहाँसम्म सोभियत शासनको विदेश नीतिको प्रश्न छ, लेनिनका अविकल रूपबाट शांति बनाई राख्नको निरंतर प्रयत्न गरे। त्यसले भन्यो कि "हाम्रो समस्त नीति र प्रचारको लक्ष्य यो हुनुपर्दछ कि चाहे केही पनि हो जाए, हाम्रो देशवासिहरूलाई युद्धको आगमा न झोंका जाए। लडाईको खात्मा गर देने ओर नैं हमा अग्रसर हुनुपर्दछ।" त्यसले साम्यवादका शत्रुहरूबाट देशको बचाव गर्नका लागि प्रतिरक्षा व्यवस्थालाई सुदृढ बनानेमा बल दिया र सोभियत नागरिकहरूबाट आग्रह गरे कि ती "वास्तविक" लोकतन्त्र तथा समाजवादका स्थापनार्थ विश्वका अन्य सबै देशहरूमा रहनेभएका श्रमिकहरूका साथ अन्तर्राष्ट्रिय बंधुत्वको भावना बढाने ओर अधिक ध्यान दहरू।