भारतीय शैक्षिक प्रशासन

कुनै पनि देशको शैक्षिक प्रशासन धेरै जसो उनको राष्ट्रिय हितहरूका अनुरूप सुनिर्देशित प्रयोजनहरूबाट संबद्ध हुँदछ। ब्रिटिश शासन कालमा भारतको शैक्षिक नीति एवं प्रशासन विदेशी सत्ता द्वारा सञ्चालित हुँनेका कारण राष्ट्रिय परम्पराहरू संस्कृति तथा देशवासीहरूको आवश्यकताहरूका अनुकूल न थियो

भारत सरकारको शैक्षिक प्रशासन १९१९का अधिनियमबाट पूर्व पूर्णत: केद्रीकृत थियो। यस अधिनियमबाट आंशिक प्रादेशिक स्वायता प्रदान गरियो र तदुपरांत शिक्षा प्रादेशिक मंत्रालयहरूका अधिन एक अंतरित विषय बन्यो। समुचित समन्वयका अभावमा वित्तिय कठिनाइयहरूसहित नैं यसबाट प्रादेशिकताको भावना जाग्रत भए। महत्त्वपूर्ण विषयहरूमा सल्लाह दिनको लागि एक केन्द्रिय शिक्षा सलाहकार मंडलको स्थापना १९२१मा गरियो,मा दुइ वर्ष उपरांत इबाट भंग गरेर दिइएको। तर १९३५मा यसको पुन: स्थापना भए। भारतिय शैक्षिकबाट वामा भर्ति १८९६मा प्रारंभ गरियो थियो तर १९२४मा इबाट स्थगित गरेर दिइएको। भारत सरकारका १९३५का अधिनियमले राज्यहरूको अधिक स्वायत्तता प्रदानको र यसका फलस्वरूप भारतिय शिक्षा मंत्री अधिक अधिकार संपन्न हो गए। १९४५बाट भारत सरकारमा शिक्षाको लागि पृथक्‌ विभागको स्थापना गरियो र १९४७मा स्वतन्त्रता प्राप्तिका उपरांत स्वर्गीय मौल्याउन अबुल कलाम अजादका मंत्रित्वमा केन्द्रिय शिक्षा मंत्रालयको स्थापना भए। भारतिय संविधानका निर्माणका समय सन्‌ १९४४बाट शिक्षा तथा विश्वविद्यालय राज्य सूचीका अंतर्गत राखियो। केद्रको गतिविधिहरूको केन्द्रिय विश्वविद्यालयहरूतथा राष्ट्रिय महत्त्वको वैज्ञानिक र प्राविधिक शिक्षण संस्थाहरूका परस्पर समन्वय तथा उच्च शिक्षा अथवा अनुसन्धान एवं वैज्ञानिक र प्राविधिक संस्थाहरूका मानकहरूका संकल्पसम्म सीमित गरेर दिइएको। व्यावसायिक तथा श्रमिकहरूको प्राविधिक शिक्षण केद्र तथा राज्यहरूको समवर्ति सूचीमा राखाइयो।

यो अनुभव गरे जान्छ कि यस नविन प्रजातन्त्रमा शैक्षिक प्रशासनको मुख्य कार्य शिक्षालाई मानविय रूप दिन एवं जनतालाई प्रजातांत्रिक विधिहरू एवं स्थितिहरूमा प्रशिक्षित गर्ना हो। नयाँ शिक्षकहरूतथा निरीक्षण अधिकारीहरूलाई यस्तो विशिष्ट दृष्टिबाट संपन्न गर्ना हो, जसबाट कि ती सत्ताको धाक जमाए बिना नैं शिक्षार्थीहरूलाई प्रेरित गरेर सकहरू। स्वतन्त्रता प्राप्तिका उपरांत देशको परिवर्तित परिस्थतिहरूका अनुकूल शैक्षिक प्रशासनका सुधारको ओर अपेक्षित ध्यान नदिए जानसका।

वर्तमान कालमा राज्यहरूमा शिक्षाको व्यवस्था राज्यका शिक्षा निदेशकको अध्यक्षतामा गरिन्छ, जसका अधिन अनेक उपनिदेशक एवं सहायक हुँदछन्। राज्य अनेक मंडलहरूअथवा अंचलहरूमा विभक्त हुँदछ, प्रत्येक मंडलका अंतर्गत अनेक जिल्लाहरू हुँदछन्। प्रत्येक मंडल एक निरीक्षकका अधिन तथा हरेक जिल्ला स्कूल निरीक्षकका अधिन हुँदछ।

यसबाट निम्न स्तरमा नागरिक तथा ग्रामीण क्षेत्रहरूमा प्राय: प्राथमिक शिक्षाको व्यवस्था स्थानीय निकायहरूद्वारा गरिन्छ। पञ्चायति राज्यका प्रादुर्भाव तथा प्रजातांत्रिक विकहरूद्रीकरणका कारण यी निकायहरूका विशेष महत्त्व हो।

विविध स्तरहरूमा शिक्षण संस्थाहरूका नियन्त्रण तथा प्रशासनमा प्रवृत स्वैच्छिक अभिकरण पनि यस प्रसंगमा उल्लेखनीय छन्। सरकारी प्रशासन यी अभिकरणहरूको मान्यता प्रदान गरेर अथवा वित्तिय सहायता दिएर इनमा नियन्त्रण रख्दछ।

केन्द्रिय शिक्षामंत्री राज्यहरूका शैक्षिक प्रशासनमा परोक्ष रूपबाट नियन्त्रण रख्दछ। त्यो समन्वय स्थपना तथा स्तरहरूमा सुधारका अतिरिक्त अन्य विषयहरूबाट सम्बन्धित निर्देश नदेता। तर केन्द्रिय शिक्षा सलाहकार बोर्ड तथा भारतिय प्राविधिक शिक्षा परिषद् तथा अन्य समानांतर निकायहरूका अध्यक्षका नाते त्यो यी निकायहरूका राज्यप्रतिनिधि शिक्षा मंत्रीहरूलाई रष्ट्रीय शिक्षानीतिमा एकरूपताको स्थापनाको लागि अवश्य प्रभावित गर्दछ।

हालमा नैं सरकारले राज्यहरूबाट परामर्श गरेर अखिल भारतिय शिक्षाबाट वाको स्थापनाको लागि महत्त्वपूर्ण पग उठाए हो। यसका फलस्वरूप केद्र तथा अन्य स्वायत्त संस्थाहरूका क्षेत्रमा प्रशासनीय अधिकार तत्सम्बन्धि उच्चतम निकायमा निहित रह्दछन्। विश्वविद्यालयहरूका कुलपतिहरूको नियुक्ति अब कार्यकारी शक्तिका आदेशमा नंको जाति वरन्‌ सरकार तथा विश्वविद्यालयलाई स्विकार्य प्रक्रियाका अनुसार गरिन्छ। विश्वविद्यालय अनुदान आयोग यी संस्थाहरूको वित्तव्यवस्थाको लागि उत्तरदायी हो र इनमा परोक्ष रीतिमा प्रशासकीय नियन्त्रण रख्दछ।