गृहस्थ

गृहस्थ आश्रमको अर्थ हो घरेलु जीवन । जीवनको सक्रिय अवस्था अर्थात् २५ देखि ५० वर्षसम्मको उमेरलाई गृहस्थ आश्रम भनिएको छ । धर्मशास्त्रहरूमा गृहस्थ आश्रमलाई सबै आश्रमहरूको आधार र सबै भन्दा महत्त्वपूर्ण आश्रम भनिएको छ ।

महत्त्व

मनुस्मृतिमा गृहस्थ आश्रमको महत्त्व यस प्रकार बताइएकोा छ यथा नदीनदाः सर्वे सागरे यान्ति संस्थितिम् । तथैवाश्रमिणः र्वे गृहस्थे यान्ति संस्थितिम् ।। जसरी समुद्र प्राप्त नहुञ्जेल खोला, नदी घुमिरहनछन् त्यसै गरी अन्य आश्रम गृहस्थ आश्रम वरिपरि नै घुमिरहन्छन् । ब्रह्मचर्य आश्रममा सञ्चित ज्ञानलाई यस आश्रममा प्रयोग गरिन्थ्यो । दोस्रो अवस्था, जुन २५ वर्षपछि सुरु हुन्छ, मा विवाहित जीवनका सारा कर्तव्य समावेश हुन्छन् । यसमा व्यक्तिगत र सामाजिक जीवनका जसमा दान दिनु, यज्ञयाग, र कर्मकाण्ड सामेल हुन्छन् ।

दीक्षान्त वाक्य

जीवनका २५ वर्ष ब्रह्मचर्य आश्रममा बिताए पछि गुरुकुलमा दीक्षान्त समारोह गरी विद्यार्थीहरूलाई गृहस्थ आश्रममा गई स्वकर्तव्य पालन गर्ने निर्देश दिइन्थ्यो । तैत्तिरीय उपनिषदमा दीक्षान्त वाक्यहरु यस प्रकार बताइएको छ मातृ देवो भव । पितृदेवो भव । आचार्यदेवो भव । अतिथि देवो भव । स्वाधायान्माप्रमद ।

यस आश्रमका कर्तव्यमा विवाह, दाम्पत्य सुख, सन्तान उत्पादन र लालन पालन, धन आर्जन, दान, अतिथि सत्कार, मान्य जनको आदर, यज्ञ गर्नु गराउनु तथा शास्त्र चर्चा जस्ता कुरा पर्दछन्। धर्म शास्त्रहरूमा यज्ञको कर्तव्य गृहस्थलाई भनिएको छ सन्न्यासीलाई होइन। सन्तान उत्पादनबाट तीन ऋणमध्ये एक पितृ ऋणबाट मुक्ति हुन्छ भनिएको छ ।

छलफल

गृहस्थ प्राचीन हिन्दू अवधारणाको अंश हो जसलाई चतुराश्रम भनिन्छ, जसले मानव जीवनका चार चरणहरू पहिचान गर्दछ, जसमा प्राकृतिक मानव आवश्यकता र प्रेरणामा आधारित विशिष्ट भिन्नताहरू छन्, साथै यी "चरणहरू" कसरी जीवनका चार "लक्ष्यहरू" पूरा गर्ने, आनन्दित" सँग एकीकृत हुन्छन् जसलाई पुरुषार्थ भनिन्छ - धर्म (धार्मिकता, नैतिकता, कर्तव्य), अर्थ (धन, स्वास्थ्य, जीवनको साधन), काम (प्रेम, सम्बन्ध, भावनाहरू) र मोक्ष (मुक्ति, स्वतन्त्रता, आत्म-प्राप्ति)। गृहस्थलाई चारै चरणहरूमध्ये सबैभन्दा तीव्र मानिन्छ, जहाँ एक पुरुष वा महिलाले जीवनका चारै लक्ष्यहरू पछ्याउँछन्, पहिलो तीन - धर्म, अर्थ र काममा बढी जोड दिएर। आर शर्मा (१९८६), एक सामाजिक-राजनीतिक अध्ययन वाल्मीकि रामायणको मोतीलाल बनारसीदास, आइएसबिएन ९७८-८१२०८००७८६, पृष्ठ ४३५ यसको विपरीत, सन्यास त्यो चरण हो जहाँ व्यक्तिले अर्थ र कामलाई त्याग्छ, र एकल मनको खोजीका साथ मोक्षको पछि लाग्छ।"गृहस्थ" चरण ब्रह्मचर्य (विद्यार्थी) जीवनको चरणबाट अगाडि आउँछ, र त्यसपछि वानप्रस्थ (निवृत्ति, वनवासी, अझै पनि अर्को पुस्ताको लागि सल्लाहकार) चरण आउँछ। प्राचीन ग्रन्थहरूमा, गृहस्थ जीवनको चरण लगभग २५ वर्षको उमेरदेखि लगभग ५० वर्षको उमेरसम्म फैलिएको भनिएको छ।

एक पुरुष वा महिला हिन्दू विवाह [पवित्र समारोह] पछि "गृहस्थ" चरणमा प्रवेश गर्थे। तिनीहरूले घर बनाउने, परिवार हुर्काउने, धन कमाउने, सांसारिक जीवनको आनन्द लिने र खाँचोमा परेका मानिसहरू, गरिब परिवार, अनाथ, आदिलाई दान दिने गर्थे... तिनीहरूले निम्नानुसार ५ महान अनुष्ठानहरू (पञ्च महायज्ञहरू) पनि पालना गर्नुपर्छ:

1. ब्रह्मयज्ञ~ वेद, ध्यान, प्रार्थनाको अध्ययनSundareswaran, N.K. (२०१९), "पञ्च महायज्ञको अवधारणा: उत्पत्ति र रूपान्तरण", द अद्यर पुस्तकालय बुलेटिन (अद्यर, चेन्नई: द अद्यर पुस्तकालय तथा अनुसन्धान केन्द्र) 83: 379–406 – Academiaद्वारा। 
2. देव यज्ञ~ आगोमा स्पष्ट मक्खन (घिउ) अर्पण
3. पितृ यज्ञ~ आमाबाबु, वृद्ध र वृद्धहरूको हेरचाह
4. भूत यज्ञ~ गरिब, खाँचोमा परेका, अपाङ्ग र जनावरहरूको सेवा
5. अतिथि यज्ञ~ आतिथ्य पाहुना, सन्त, ऋषिहरू। भनिन्छ "पाहुना भगवान हुन्।" हाम्रो जीवनमा राम्रो कर्म प्राप्त गर्न हामीले आफ्नो पाहुनाको राम्रो हेरचाह गर्नुपर्छ।