पञ्चकर्म
 | एक अनाथ पृष्ठको रुपमा रहेको, अन्य विकिपृष्ठसित नजोडिएको वा एक-दुईवटा लेखहरूसँग मात्र जोडिएको हुनसक्छ। कृपया सम्बन्धित लेखहरूलाई यस पृष्ठ सूत्रसँग जोड्न सहायता गर्नुहोस् |
पञ्चकर्म (अर्थात पाँच कर्म) आयुर्वेदको उत्कृष्ट चिकित्सा विधि हो। पञ्चकर्मलाई आयुर्वेदको विशिष्ट चिकित्सा पद्धति पनि भनिन्छ। यस विधिबाट शरीरमा लाग्ने रोगहरूको कारण जुन वात, पित्त, तथा कफ हुन्छ यी तीन दोषहरु अर्थात् त्रिदोषहरुका असम रूपलाई समरूपमा पूर्ववत् स्थापना गर्नको लागि विभिन्न प्रकारको प्रक्रियाहरू प्रयोगमा ल्याइन्छन्। किनभने यिनी धेरै प्रक्रियायहरूमा पांच कर्म मुख्य छन्, यसैकारण ‘’पञ्चकर्म’’ भन्दछन्। यो पांच कर्महरूको प्रक्रियाहरू यस प्रकार छन्
- १- वमन
- २- विरेचन
- ३- बस्ति – अनुवासन
- ४- बस्ति – आस्थापन
- ५- नस्य
उपर्क्युक्त पाँच कर्महरुलाई मुख्य अथवा प्रधान कर्म भनिन्छ ।
पूर्व कर्म
[सम्पादन गर्नुहोस्]पञ्चकर्म भन्दा पहिले शरीरलाई स्नेहन र स्वेदन यी दुई विधिहरूबाट संस्कारित गरेर प्रधान कर्मको लागि तैयार गरिन्छ -
[सम्पादन गर्नुहोस्]स्नेहन दुई प्रकारले गरिन्छ-
- २- बाहिरी या बाह्य: यसमा वसादिक पदार्थहरूबाट अभ्यंग अथवा मालिस गराइन्छ।
शरीरबाट पसिनाकाे माध्यमबाट विकार निकाल्ने प्रक्रियालाई स्वेदन भनिन्छ । यो दुई प्रकारले गरिन्छ । पहिलाे प्रक्रियामा अग्निको प्रयोग गरिन्छ भनेँ अर्काे तथा दोस्रोमा अग्निको प्रयोग नगरी स्वेदन कार्य सम्पन्न गरिन्छ। स्वेदनका २ भेद छन् - १) अङ्ग विशेषको स्वेदन जस्लाई एकाङ्ग स्वेदन भनिन्छ र २) पूरै शरीरको स्वेदन जस्लाई सर्बाङ्ग स्वेदन भन्ने गरिन्छ ।
---
- पञ्चकर्म
- आयुर्वेद पञ्चकर्म चिकित्सा पद्धति देशको प्राचीनतम चिकित्सा पद्धतियहरूमा भन्दा एक छ। देशका दक्षिणी भागमा यो धेरै लोकप्रिय हो र सामान्यतौरमा लोक जीवनमा स्वीकार्य हो। उत्तर भारतमा यो पद्धति हालैमा उपयोगमा ल्याइनरही हो। यस पद्धतिमा शरीरका विषहरूको बाहिर निकालेर शुद्ध गरिन्छ। यसैबाट रोग निवारण पनि हुन जान्छ। पञ्चकर्म, आयुर्वेद शास्त्रमा वर्णित एक विशेष चिकित्सा पद्धति हो, जुन दोषहरूको शरीर भन्दा बाहिर निकालेर रोगहरूको जडबाट समाप्त गर्छ। यो शरीर शोधनको प्रक्रिया हो जुन स्वस्थ मनुष्यको लागि पनि त्यत्तिकै फाइदाजनक छ । यसमा पाँच प्रधान कर्महरु छन् र यीभन्दा पहिले गरिने दुई शोधन कर्महरु पनि छन् जस्लाई आयुर्वेदमा पूर्व कर्मका नामले चिनिन्छ ।
- पूर्व कर्म
१. स्नेहन, २. स्वेदन
- प्रधान कर्म (काय चिकित्सानुसार)
१. वमन, २. विरेचन, ३. आस्थापन वस्ति, ४. अनुवासन बस्ति, ५. नस्य
शल्य चिकित्सानुसार आस्थापन तथा अनुवासन वस्तिलाई वस्ति शीर्षक अन्तर्गत राखी यिनलाई तेस्रो तथा चौथो प्रधान कर्म मानिएको छ भनेँ पाचौँ प्रधान कर्म रक्त मोक्षणणलाई मानिएको छ।
[सम्पादन गर्नुहोस्]पूर्व कर्म
१. स्नेहन- स्नेह शब्दको तात्पर्य शरीरलाई स्निग्ध गर्नबाट हो। यो स्नेह क्रिया शरीरमा बाह्य रूपबाट तेल आदि स्निग्ध पदार्थहरूको अभ्यंग (मालिश) गरेर गरिन्छ तथा यिनी पदार्थहरूको मुखद्वारा प्रयोग गरेर गरिन्छ। केही रोगहरूको चिकित्सामा स्नेहनलाई प्रधान कर्मका रूपमा पनि गरिन्छ।
चार प्रमुख स्नेह
(१) घृत, (२) मज्जा, (३) बोसो, (४) तेल
इनमा घृत (गोघृत)लाई उत्तम स्नेह मानिएको छ। यो चारहरू स्नेह मुख्य रूपबाट पित्तशामक हो्दछन्।
२. स्वेदन- स्वेदनको तात्पर्य उनी प्रक्रियाबाट हो, जसबाट स्वेद अर्थात पसीना उत्पन्न हो। कृत्रिम उपायहरू द्वारा शरीरमा स्वेद उत्पन्न गर्नको क्रिया स्वेदन कहलाउँछ।
स्वेदनका भेद-
(अ) १. एकांग स्वेद- अङ्ग विशेषको स्वेदन
२. सर्वांग स्वेद- संपूर्ण शरीरको स्वेदन
(ब) १. अग्नि स्वेद- अग्निका सीधा संपर्कद्वारा स्वेदन
२. निरग्नि स्वेद- बिना अग्निका संपर्कद्वारा स्वेदन। पञ्चकर्म हो शरीरको अंदरूनी सफाई
प्रधान कर्म १. वमन- उर्द्धव मार्ग भन्दा दुइषहरूको निर्हरण वमन कहलाउँछ। अर्थात उल्टी गर्नयो गर मुखद्वारा दोषहरूको निकालन वमन कहलाउँछ। वमनलाई कफ दोषको प्रधान चिकित्सा भनिएको छ।
वमन योग्य रोग- श्वास, कास, प्रमेह, पांडु रोग (एनीमिया), मुख रोग अर्बुद आदि।
वमनका अयोग्य रोगी- गर्भवती स्त्री, कोमल प्रकृति वाला व्यक्ति, अतिकृश भूखबाट पीडित आदि।
२. विरेचन- गुदामार्ग मलमार्ग भन्दा दुइषहरूको निकालन विरेचन कहलाउँछ। विरेचनलाई पित्त दोषको प्रधान चिकित्सा भन्यो जान्छ।
विरेचन योग्य रोग- शिरः शूल, अग्निदग्ध, अर्श, भगंदर, गुल्म, रक्त पित्त आदि।
विरेचनका अयोग्य रोगी- नव ज्वर, रात्रि जागरित, राजयक्ष्मा आदि।
३. आस्थापन वस्ति, ४. अनुवासन वस्ति
वस्ति त्यो क्रिया हो, जसमा गुदमार्ग, मूत्रमार्ग, अपत्यमार्ग, व्रण मुख आदिबाट औषधि युक्त विभिन्ना द्रव पदार्थहरूको शरीरमा प्रवेश कराया जान्छ।
मूत्र मार्ग तथा अपत्य मार्गबाट दिइने वाला वस्ति उत्तर वस्ति कहलाउँछ तथा व्रण मुख (घावका मुख)बाट दिइने वाला वस्ति व्रण वस्ति कहलाउँछ। वस्तिलाई वात रोगहरूको प्रधान चिकित्सा भनिएको छ। आस्थापन वस्तिमा विभिन्न औषधि द्रव्यहरूका क्वाथ (काढे)को प्रयोग गरिन्छ। अनुवासन वस्तिमा विभिन्न औषधि द्रव्यहरूबाट सिद्ध स्नेहको प्रयोग गरिन्छ।
वस्तिका योग्य रोग- अङ्ग सुप्ति, जोडहरूका रोग, शुक्र क्षय, योनि शूल आदि।
वस्तिका अयोग्य रोगी- भोजन गरे बिना अनुवासन वस्ति तथा भोजनका उपरांत आस्थापन वस्तिका प्रयोगको निषेध हो। साथ नैं अतिकृश, कास, श्वास, जसलाई उल्टियाउँ (वमन) हो रही हहरू, उनिलाई वमन दिनु हुँदैन।
५. नस्य- नासिका द्वारा जुन औषधि प्रयुक्त हुन्छ, उसलाई नस्य भन्दछन्।नस्यलाई घाँटी तथा सिरका समस्त रोगहरूको उत्तम चिकित्सा भनिएको छ।
मात्राका अनुसार नस्यका दुई प्रकार छन्-
१. मर्श नस्य- ६, ८ या १० बूँद नस्य द्रव्यलाई नासापुटमा हालयो जान्छ।
२. प्रतिमर्श नस्य- १ बूँद या २ बूँद औषध द्रव्यलाई नासापुटमा हालयो जान्छ। यस नस्यको मात्रा कम हुन्छ। अतः यसलाई प्रतिदिन पनि लिनसक्दछ।
नस्य योग्य रोग- प्रतिश्याय, मुखको विरसता, स्वर भेद, सिरको भारीपन, दन्त शूल, कर्ण शूल, कर्ण नाद आदि।
नस्यका अयोग्य रोगी- अत्यन्त कृश व्यक्ति, सुकुमार रोगी, मनोविकार, अति निद्रा, सर्पदंश आदि।
शल्य चिकित्सानुसार पाँचवाउँ कर्म 'रक्त मोक्षण' मानिएको छ। रक्त मोक्षणको अर्थ हो शरीरबाट दूषित रक्तलाई बाहिर निकालन।
रक्त मोक्षणको क्रिया शस्त्रद्वारा सिराको वेधन गरेर गरिन्छ तथा बिना शस्त्र प्रयोगका गरिन्छ। बिना शस्त्र प्रयोगका रक्त मोक्षणको लागि सबै भन्दा अधिक प्रचलित विधि 'जलौका' अर्थात लीचद्वारा रक्त मोक्षण हो। लीचलाई स्थान विशेषमा लागयो दियो जान्छ तथा दूषित रक्तका चूषण पछि उसलाई हटा लिन्छ। विभिन्न रोगहरूको लागि विभिन्न शिराहरूबाट रक्त मोक्षणको निर्देश आयुर्वेदमा दिइएको छ।
यो पनि हेर्नुहोस्
[सम्पादन गर्नुहोस्]बाह्य कडीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- पञ्चकर्म र उनको औचित्य - ड. रमेशकुमार भूत्या
- पञ्चकर्म चिकित्सा वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २०१०-०९-०४ मिति
- पञ्चकर्म
- पञ्चकर्म चिकित्सा परिचय