यादव (पौराणिक जाति)

द्वारका, यादवहरूको नगर समुद्र तटबाट नजिक , हालको गुजरातमा भएको वर्णित थियो; उक्त सहरको १९ औँ शताब्दीको चित्र

यादव (शाब्दिक अर्थ, राजा यदु का सन्तान) एक पौराणिक समुदाय थियो जसले राजा यदुबाट उद्भव भएको मानिन्छ । उक्त समुदायमा ४ कुल रहेका छन् : आभिर, अन्धक, वृष्णि, र सत्वत, उनीहरूलाई पौराणिक ग्रन्थमा यदुवंशी कुलको बताइएको थियो । यदुवंशी क्षत्रिय मूलतः अहिर थिए।

राजा यदुको ज्येष्ठ पुत्र सहस्रजीतबाट हैहय कुल तथा अन्य सबै यादव कुलहरू जस्तै छेदी राज्य, विदर्भ राज्य, सत्वत, अन्धक, कुकुर, भोज, वृष्णि र शैन्य कुलहरूको निर्माण यदुका कान्छा पुत्र क्रोष्टु वा क्रोष्टबाट भएको थियो । यादव (संस्कृत) एक भारतीय जाति हो जसलाई प्राचीन धार्मिक शास्त्रहरूमा उल्लेख गरिएको छ। तिनीहरू पाञ्चजन्य भनेर चिनिने केही जीवित प्राचीन आर्य क्षत्रिय कुलहरू मध्ये एक हुन्। यादवहरू यदु (सम्राट ययातिका जेठा छोरा) को शाही जन्मजात वैदिक क्षत्रिय कुलका सन्तान हुन्।  

पञ्चजन्य ऋग्वेदमा उल्लेख गरिएका पाँच प्रमुख प्राचीन इन्डो-आर्यन जनजातिहरू थिए, जसलाई प्रायः पाँच सबैभन्दा प्राचीन वैदिक क्षत्रिय जनजातिको रूपमा वर्णन गरिएको छ, जसका वंशजहरूमा यादवहरू जस्ता आधुनिक समुदायहरू समावेश छन् भन्ने विश्वास गरिन्छ। यी पाँच जनजातिहरू अनु, द्रुह्यु, पुरु, तुर्वसा र यदु थिए।

चन्द्रवंश, वा चन्द्रवंश, ऋषि अत्रिबाट सुरु भयो, जसका छोरा चन्द्रमाका देवता चन्द्र थिए। त्यसपछि चन्द्रका छोरा बुद्धको पुरुरवास नामको छोरा भयो, जो चन्द्रवंशका पहिलो राजा र सम्राट थिए, जसले वंश स्थापना गरे।

पुरुरवास चन्द्रवंश (चन्द्रवंश) का प्रथम राजा थिए। उनी बुध (वैदिक देवता) र इला (लिंग परिवर्तन गर्ने देवता) का छोरा थिए। उनका छोरा आयु थिए ।

नहुष (संस्कृत: नहुष, IAST: नहुष) हिन्दू पुराण र महाभारतमा चन्द्रवंश (चन्द्र वंश) का एक राजा हुन्। उनलाई पुरुरवासका जेठा छोरा आयुष र स्वर्भानुकी छोरी प्रभाका छोरा भनेर वर्णन गरिएको छ।

नहुषाका छ वटा छोरा थिए: यति, ययाति, संयति, अयाति, वियति (वा विव्यति), र कृति (वा कृति)। यी छोराहरूमध्ये सबैभन्दा प्रसिद्ध ययाति हुन्, जसको कथा महाभारत र भागवत पुराणमा विस्तृत छ।

ययाति राजाका पाँच छोरा थिए: यदु, तुर्वसु, द्रुह्यु, अनु र पुरु। यदु र तुर्वसुको जन्म उनकी पहिलो पत्नी देवयानीबाट भएको थियो भने दोस्रो पत्नी शर्मिष्ठाबाट अनु, द्रुह्यु र पुरुको जन्म भएको थियो।

यदु (संस्कृत: यदु, रोमनाइज्ड: यदु) हिन्दू धर्ममा यदु वंशको संस्थापक हो। उनलाई राजा ययाति र उनकी रानी देवयानीको जेठो छोराको रूपमा वर्णन गरिएको छ।

यदुवंशी, यदुवंश, वा यादव (यादवसँग भ्रमित नहुने) एक प्राचीन हिन्दू पौराणिक वंश हो र यसले पौराणिक राजा यदुको वंशज भनेर चिनिने मानिसहरूलाई पनि जनाउँछ।

राजा ययातिका राजकुमार यदु एक स्वाभिमानी र धेरै स्थापित शासक थिए। उनका चार छोरा थिए। तिनीहरू थिए: राजकुमार शास्त्रजीत, क्रोष्ट, नल र रिपु। ऋषि बुद्ध र ययाति बीचका राजाहरूलाई सोमवंशी भनेर चिनिन्थ्यो। पहिले उल्लेख गरिएझैं, यदुले आफ्नो बुबासँग आफ्नो युवावस्था साट्न अस्वीकार गरेको हुनाले आधिकारिक रूपमा आफ्नो बुबाको आज्ञाअनुसार शासन गर्ने उपाधि गुमाए। यसरी, उनी सोमवंशी भनिने एउटै वंशलाई अगाडि बढाउन सक्दैनथे। उल्लेखनीय कुरा के छ भने, राजा पुरुको एक मात्र बाँकी रहेका वंशलाई सोमवंशी भनेर चिनिने हकदार थियो। यसरी राजा यदुले आदेश दिए कि उनका भावी पुस्ताहरूलाई "यदु" वा "यादव" भनेर चिनिनेछ र वंशलाई "यदुवंशी" भनेर चिनिनेछ। यदुको पुस्ताको अभूतपूर्व वृद्धि भयो र दुई शाखामा विभाजित भयो। राजा शास्त्रजीतको पुस्ता उत्तरी क्षेत्रहरूमा कब्जा गर्ने "हैहै यादव" भनेर चिनिन थाल्यो भने राजा शास्त्रीको पुस्ता दक्षिणी क्षेत्रहरूमा कब्जा गर्ने "क्रोष्ट यादव" भनेर चिनिन थाल्यो। राजा हैहै सतजीतका छोरा र शास्त्रजीतका नाति थिए। राजा शास्त्रजीतले आफ्नो जन्मसिद्ध अधिकारको विरुद्धमा आफ्नो भाइ शास्त्रीलाई हेरचाह गर्न नयाँ राज्य र नयाँ राजवंश स्थापना गरे। यसरी, शास्त्र आधिकारिक रूपमा राजा यदुको उत्तराधिकारी बने।

फलस्वरूप, राजा पुरु, पौरव वा पुरुवंशीका पुस्ताहरूलाई मात्र सोमवंशी भनेर चिनिन्थ्यो। कुरुक्षेत्र, सुरसेनी, इन्द्रपस्थ आदिबाट काठियावाड क्षेत्रहरूमा व्यवसाय स्थापना गर्ने आर्यहरूले पछिल्ला समयमा पनि अर्थतन्त्रको यो दृष्टिकोणलाई निरन्तरता दिए। यसरी, काठियावाड वृष्णी यादवहरूको लागि व्यापारिक केन्द्र बन्यो र वैदिक समयमा यी यादवहरूले समुद्र आदि प्रयोग गरेर धेरै दूरी यात्रा गरेको रेकर्ड गरिएको छ। केही अंशहरू यस प्रकार छन्:

ऋग्वेद: ६.४५.१ या अनयात परवतः सुनीति तुर्वशु यदुम्। इन्द्रस्य सह न युवाम् सखा।

ऋग्वेद: १.१७४.९; ६.१०.१२। प्र यत् समुद्रम् अति शुर परशी पराय तुर्वशा यदु स्वस्ति।

ऋग्वेद: 4.30.17, उत्या तुर्वशयदु अस्नातर शचीपति-आह। इन्द्र विद्वान अपरायत।

ऋग्वेद: ८.७.१८, येन अव-अह तुर्वसं यदुम् येन कड्वम् धन्सप्तम्। रे सु तस्य धेमही।

ऋग्वेद: ८.६.४६, सतम् अहम् तिरिन्दारे सहस्त्रम् पशरब डडे। राधाति यादवम् । (इन्द्रको सहयोगले तिरिन्द्राले यादवको धन (धन) पाए)

१. राजा क्रोष्ट राजा यदु पछि, उनका दोस्रो छोरा, राजकुमार क्रोष्टले राज्य प्राप्त गरे र पहिलो यदुवंशी शासक बने। उनका पुस्ताहरू "क्रोष्ट यादव" भनेर चिनिन थाले।

२. राजा व्रजनिवान वा व्रजपिता

३. क्रोष्ट पछिका राजा स्वाही राजा

४. राजा उष्णक (उर्फ रुसड्रिग, रुसड्रग, उन्कास)

५. राजा चित्ररथ: उष्णक पछिका राजा

६. राजा शशिबिन्दु - राजा चित्ररथ पछिका एक शक्तिशाली राजा। शशिबिन्दुको नेतृत्वमा, क्रोष्ट यादवहरूले राजा पुरुको वंशबाट राज्यहरू जिते र उनका भाइ द्रुहुको सम्पत्तिबाट केही जग्गा पनि जिते। उनी राजा दशरथ र रामका हजुरबुबा राजा मान्धाता जस्तै समयकालका थिए। शशिबिन्दुकी छोरी, बिन्दुमतीको विवाह मान्धातासँग भएको थियो, यद्यपि, तिनीहरू ठूला शत्रु थिए। राजा मान्धाताले अनुको वंशबाट कन्याकुब्ज जिते र पौरव र द्रुहवबाट केही जमिन पनि जिते। द्रुहवका राजा गन्धार भागेर अहिले अफगानिस्तान भनेर चिनिने ठाउँमा गए र त्यहाँ शरण लिए। पछि यही ठाउँको नाम गन्धार राखियो। शशिबिन्दुले थप जग्गा प्राप्त गर्ने अनन्त प्रयासमा पौरव, अनुव र द्रुहव राज्यहरूमा धेरै समस्याहरू सिर्जना गरे, जसको परिणामस्वरूप राज्यहरू अत्यन्त अस्थिर भए।

त्यसकारण, राजा ययाति र उनकी दोस्रो पत्नी, रानी शर्मिष्ठा: पुरु, अनु र द्रुहुको पुस्ताका सबै भूमिहरू राजा साहिबिन्दु र राजा मान्धाताले अधिग्रहण गरे। क्रोष्ट यादव राजा शशिबिन्दुको उदयको कारण, - हैहाई यादवहरूले समाजमा पनि गलत प्रभाव पारे। राजा अर्जुन कीर्तिवीर्य (सहस्त्रबाहु) को नेतृत्वमा, हैहाई यादवहरूले नर्मदा नदीका भार्गव ब्राह्मणहरूलाई कन्याकुब्ज छोडेर अयोध्यामा शरण लिन बाध्य पारे। हैहाई यादव राजा अर्जुन (पाण्डव अर्जुन होइन) का हजार हात थिए। उनले भगवान दत्तात्रेयलाई प्रसन्न पारेका थिए र उनको वरदानबाट प्राप्त गरेका थिए जसले उनलाई अजेय बनायो। तर अर्जुनले आफ्नो शक्तिको दुरुपयोग गरे र एक निर्दयी अत्याचारी बने। आफ्नो अत्याचारी र त्यस्ता सबै दुष्ट क्षत्रियहरूलाई समाप्त गर्न, भगवान विष्णु ऋषि जमदग्नि र उनकी पत्नी रेणुकाका कान्छा छोरा परशुरामको रूपमा पृथ्वीमा आए। उनका चार भाइहरू थिए। परशुराम धेरै शक्तिशाली थिए र तपस्या र शक्तिमा पनि अतुलनीय थिए। यद्यपि ब्राह्मण पुत्र परशुरामलाई हतियारप्रति अत्यधिक प्रेम थियो र उनको मनपर्ने हतियार बन्चरो थियो। जमदग्नि ऋषिको वनमा एउटा आश्रम थियो जहाँ उनले आफ्ना छोराहरू र शिष्यहरूलाई शिक्षा दिए। एक पटक परशुराम र उनका भाइहरू बाहिर हुँदा, अर्जुन जमदग्निको आश्रममा प्रवेश गरे। जमदग्नि र रेणुका त्यतिबेला आश्रममा एक्लै थिए। जमदग्निले उनलाई अभिवादन गरे र स्वादिष्ट परिकारहरू र उनको गाई कामधेनु र उनको बाछोको स्वादिष्ट दूध खुवाए। राजाले सोच्न थाले, "यस सानो आश्रममा ऋषिले यति धेरै मात्रामा खाना कसरी पाए?" उनले पछि थाहा पाए कि यो कामधेनुको कारणले हो। उनले मनमनै सोचे कि "यदि कामधेनुले यति छोटो समयमा यति धेरै मानिसहरूलाई खुवाउन सक्छिन् भने म उनलाई धारण गर्नुपर्छ।" खाना खाएपछि उनले केही समय आराम गरे र प्रस्थान गर्ने समयमा उनले आफ्ना मानिसहरूलाई गाई र बाछोलाई कब्जा गरेर राजधानी लैजान आदेश दिए। हैहाईले ऋषि जमदग्निको कामधेनु गाईलाई बलपूर्वक कब्जा गरे। यो हैहाई यादव र ब्राह्मणहरू बीचको शत्रुताको मुख्य कारण थियो। ऋषि जमदग्निका छोरा परशुरामको नेतृत्वमा, ब्राह्मणहरूले क्षत्रियहरूमाथि एक्काइस पटक आक्रमण गरे। हरेक पटक, क्षत्रियहरूले हार खाए। त्यसैले, तिनीहरूले हारलाई आफ्नो दुर्भाग्यको रूपमा स्वीकार गरे र ब्राह्मणहरूले शासन आफ्नो हातमा लिए। ब्राह्मण शासनको समयमा, वैश्य र शुद्रहरू समस्याग्रस्त भए र स्थापित जाति व्यवस्थाबाट अलग भए। ब्राह्मण महिलाहरूलाई जिस्क्याउनु र उत्पीडन गर्नु सामान्य कार्य बन्यो। शान्ति र कानून व्यवस्थाको अभावका कारण, उच्च जातको समाज तल्लो जातबाट अत्यन्त संवेदनशील र अस्थिर भयो। यी कठिन समयमा, ऋषि कश्यप र अन्य ऋषिहरूको सल्लाहमा, राजा विदुर्थ - एक पुरुवंशी - ले शासनलाई उछिने र तल्लो जातका ब्राह्मणहरूलाई शान्ति फिर्ता ल्याए।

७. राजा भोज

८. राजा पृथुश्रव

९. राजा धम्रा

१०. राजा उष्ना

११. राजा रुचक

१२. राजा ज्यामघ

१३. राजा विदर्भ विदर्भको दक्षिणी राज्य स्थापना। उनका तीन छोरा थिए, क्रथ, कौशिक र रोमपद। रोमपाडका वंशजहरूमध्ये एकलाई चेदी भनिन्थ्यो। उनले चेदी राज्य स्थापना गरे, जसलाई अहिले चन्देरी भनिन्छ। 21. राजा क्रथ

१४. राजा कुन्ती वा कृति

१५. राजा धृष्टि

१६. राजा निवृत्ति

१७. राजा दर्श, जसको पुस्ताहरू "दर्श यादव" भनेर चिनिन्छन्।

१८. राजा व्योम

१९. राजा भीम

२०. राजा जीमुत

२१. राजा विकृति

२२. राजा भीमरथ

२३. राजा नवरथ

२४. राजा दशरथ

२५. राजा शकुनी

२६. राजा करिभी

२७. राजा देवव्रत

२८. राजा देवराष्ट्र

२९. राजा मधु उनको शासनकालमा यादवहरु निकै शक्तिशाली भएका थिए । "मधु यादव" वा "माधव" भनेर चिनिने राजा मधुको पुस्ताले गुजरातको दक्षिण-पश्चिमी राज्यहरूदेखि यमुना नदीको उत्तरी राज्यहरूमा शासन गरे।

३०. राजा कुमारवंश (कुरुवंश)

३१. राजा अनु (अंशु)

३२. राजा पुरुहोत्र (पुरुमित्र)

३३. राजा सत्वत उनका राजकुमार भजन, भजमान, दिव्य, देववर्ध, अंधक, महाभोज र वृष्णी नामका छ छोरा थिए। सत्वत, अन्धक र वृष्णीका वंश क्रमशः "सत्वत यादव", "अन्धक महाभोज यादव" र "वृष्णी यादव" भनेर चिनिन्थ्यो। अयोधाका राजा रामको समयका राजा सत्वत्ता थिए। भगवान राम गायब भएपछि अयोधा राज्यको प्रतिष्ठा गुम्यो। केही पुस्तामा यादव र पौरवहरूको राज्य उत्कृष्ट भएर नेतृत्व लियो। यादवहरूको मुख्यतया चार राज्यहरू थिए जसमध्ये अन्धक र वृष्णी सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण थिए। राजा अन्धकको राज्य मथुरामा थियो र उनका दुई छोरा थिए, राजकुमार कुकुर र भजमान। कुकुरका पुस्ताहरू द्रष्णु, कपोत्त-रोम, देवत्त विलोमन, नल, अभिजित, पुनर्वसु र आहुक थिए। आहुकका दुई छोरा थिए, देवक र उग्रसेन। देवककी छोरी देवकीको विवाह राजा वासुदेवसँग भएको थियो र उनले हामीलाई भगवान श्रीकृष्ण दिएकी थिइन्। मथुराका राजा उग्रसेनको कंस नामको एक छोरा थियो, जसले जबरजस्ती आफ्नो बुबालाई राज्यबाट हटाएर नयाँ राजा बने। यसबाहेक, कंसले आफ्ना बुबा उग्रसेन, काकाकी बहिनी देवकी र वासुदेवलाई जेलमा थुनेका थिए। मगध राज्यका राजा जरासन्ध कंसका ससुरा थिए।

कृष्णले कंसलाई मारेर उग्रसेनलाई राज्य फिर्ता गरे। पछि जरासन्धलाई भीमले मारे । राजा भजमानको पुस्तामा विदुर्थ, राजधिदेव, शूर, षोडशव, शमी, प्रतिक्षारत र हृदयक थिए। हृदयकका कृतवर्मा, दर्वाह, देवरथ, शतधन्व र देवगर्भ नामका पाँच छोरा थिए। हृदयकका जेठा छोरा राजकुमार कृतवर्मा भोजवंशी भएर पनि महाभारतको महायुद्धमा कौरवहरूको पक्षमा थिए। उनका कान्छो भाइ, शतधन्वले शत्रजीत, एक वृश्नी यादव र श्रीकृष्णकी रानी सत्यभामाका पिताको हत्या गरे। पूर्वव्यापी रूपमा, श्रीकृष्णले शतधन्वलाई मारेका थिए।

३४. राजा वृष्णी-राजा वृष्णीका सुमित्रा, युधाजीत र देवमुध नामका तीन छोराहरू थिए। युधाजीतको पुस्ता सत्यकी, प्रसेन र शत्रजीत (शतहण्वद्वारा मारिएको, जसको ४१ मा उल्लेख गरिएको छ) थियो।

३५. राजा देवमुध

३६. राजा सुरसेन राजकुमार वासुदेव र राजकुमारी प्रथाका पिता। प्रथा राजा कुन्तीभोजकी धर्मपुत्री थिइन्, र पछिल्ला समयमा, उनी प्रसिद्ध कुन्तीको रूपमा चिनिन्थ्यो। कुन्तीको विवाह राजा पाण्डुसँग भएको थियो जसबाट उनले महाभारतका तीन प्रमुख खेलाडीहरू, राजकुमार युधिष्ठिर, भीम र अर्जुनलाई दिएकी थिइन्। मद्रादेश राजा शाल्भकी बहिनी माद्री, राजा पाण्डुकी दोस्रो पत्नी थिइन् र बाँकी दुई पाण्डवहरू, राजकुमार नकुल र सहदेवलाई दिइन्। राजा सुरसेनकी दोस्रो छोरी, श्रुत्वता, चेदी राज्यका राजा शिशुपालकी आमा थिइन्। राजा सुरसेनका दोस्रो छोरा देवभाग थिए र उनका छोरा उद्धव थिए।

३७. राजा वासुदेव देवकीलाई मार्न खोज्दै काम्स र उनको रक्षा गर्न खोज्दै वासुदेव महाराज राजा वासुदेव कुन्तीका भाइ थिए र उनीहरूका पिता राजा सुरसेन थिए। राजा वासुदेवका दुई रानीहरू थिए। श्री बलरामकी आमा रानी रोहिणी र श्रीकृष्णकी आमा रानी देवकी। रानी रोहिणी राजा प्रतीप र सुनन्दाकी छोरी थिइन्। पुरुवंशी (राजा कुरुको वंश) राजा प्रतीप हस्तिनापुरका थिए। श्री बलराम शेषनागका अवतार थिए भने श्रीकृष्ण भगवानको सर्वोच्च व्यक्तित्व हुनुहुन्छ। उहाँ सबै कुराको स्रोत हुनुहुन्छ।

३८. श्रीकृष्ण यसै दिन भगवान कृष्ण प्रकट हुनुभएको आमा यशोदालाई प्रार्थना गर्दै देवताहरू सर्वोच्च भगवान स्वयम्! भगवान कृष्ण यस संसारमा १९ जुलाई ३२२८ ईसापूर्व (वा श्रावण महिनाको कालो भागको ८ औं दिन वा रोहिणी नक्षत्रमा, ८,६३,८७४ वर्ष ४ महिना २० दिन) मा प्रकट भए। श्रीकृष्णले विदर्भ राज्यका राजा भीष्मककी छोरी राजकुमारी रुक्मणिसँग विवाह गरे। उनी प्रद्युम्न र देवी लक्ष्मीकी आमा थिइन्। भगवान कृष्णले १२५ वर्षसम्म आफ्नो पार्थिव लीला प्रकट गरे। उहाँ १८ फेब्रुअरी ३१०२ ईसापूर्वमा आध्यात्मिक संसारमा फर्कनुभयो र यो कलियुगको सुरुवातको मिति हो - वर्तमान युग (सहस्राब्दी जुन ४,३२,००० वर्षसम्म रहन्छ)। भगवान कृष्णले ९० वर्षको हुँदा भागवत गीता बोल्नुभयो। उनले गोकुलमा ३ वर्ष ४ महिना, वृन्दावनमा ३ वर्ष ४ महिना, नन्दग्राममा ३ वर्ष ४ महिना, द्वारकामा १८ वर्ष ४ महिना र द्वारकामा ९६ वर्ष ८ महिना बिताए। श्रीकृष्णले आठ रानीहरूसँग विवाह गरे। पछि कृष्णले १६,१०० राजकुमारीहरूलाई एक राक्षसको बन्धनबाट उद्धार गरे।

यी सम्पूर्ण राजकुमारीहरूले कृष्णलाई उनीहरूसँग विवाह गर्न अनुरोध गरे। भगवान कृष्णले उनीहरूलाई बाध्य पारे र सबैसँग विवाह गरे। उहाँले आफूलाई १६,१०८ मा विस्तार गर्नुभयो र द्वारकाका १६,१०८ दरबारहरूमा ती सबैसँग एकैसाथ बस्नुभयो। प्रत्येक पत्नीको औसतमा १० छोराहरू हुन्छन्। कृष्णका आठ रानीहरूको नाम यस प्रकार छ:-

१. रुकमनी : कननपुरका राजा भीष्मककी छोरी । उनीहरुका नौ छोरा र एक छोरी थिए । राजकुमार प्रद्युम्गन, सुचारु, चकभद्र, सदस्व, हस्वा, चारगुप्त, चारुक, चारुहास र राजकुमारी चारुखास्ती।  

२. सत्यभाभा (यादव राजकुमारी): राजा शत्रजित यादवकी छोरी। तिनीहरूका सात छोरा थिए। राजकुमार भानु, भीमरथ, खड, रोहित, दिप्तिमान, ताम्ब्रन्ध र जलन्धम।

३. सूर्य: सूर्यकी छोरी

४. मन्त्र वृन्द: मन्त्र वृन्दकी छोरी। उनीहरुका तीन छोरा थिए। राजकुमार सुमित्रा, चारुमित्र र मित्रविन्द।

५. सत्य: राजा सत्यजीतकी छोरी।

६. लक्ष्मण: राजा मन्द्रकी छोरी।

७.  जामवन्ति: राजा जामवनकी छोरी। तिनीहरूको साम्ब नाउँको एउटा छोरा थियो।

८. भद्रा: राजा भद्रसेनकी छोरी।

भगवान श्रीकृष्णले आफ्नो मामा कंसलाई अन्धकका राजाको हत्या गरेर मथुराबाट सुरसेनी राज्यमा शासन गर्थे। पुरुवंशका शक्तिशाली शासक जरासन्ध कंसका ससुरा थिए। श्रीकृष्णद्वारा कंसको मृत्युको बदला लिन जरासन्धले १७ पटक मथुरामाथि आक्रमण गरे र हरेक पटक पराजित भए र धेरै असुरक्षित र भगवान कृष्णप्रति धेरै क्रोधित र ईर्ष्यालु थिए। भगवान कृष्णले आफ्नो राज्य मथुराबाट गुजरात (सौराष्ट्र, काठियावाद, सिन्ध) मा सार्ने निर्णय गरे र द्वारकालाई आफ्नो राजधानी बनाए। यदुका विभिन्न पुस्ताहरूले भारतवर्षका धेरै फरक भागहरूमा शासन गरिरहेका थिए। तीमध्ये प्रमुखहरू सत्तावट्ट, भोज, हैहाई, चेदी, विदर्भ र वृष्णी थिए। श्रीकृष्णले यी यदु राजाहरूलाई "भोज" को रूपमा नेतृत्व गरिरहनुभएको थियो। मथुराबाट १८ वर्ष ४ महिना शासन गरेपछि, भगवान श्रीकृष्णले पछि राजधानी मथुराबाट काठियावादको द्वारिकामा सारेका थिए। द्वारिकालाई द्वारवती, जगत्कूट र कुष्स्थली पनि भनिन्छ। द्वारिका पश्चिमी सीमानाको सबैभन्दा टाढाको सिमानामा अवस्थित छ। भगवान कृष्णले द्वारकाबाट ९६ वर्ष शासन गर्नुभयो। श्रीकृष्णको राजधानी परिवर्तन गर्ने निर्णयले उनको राज्यलाई धेरै फाइदा पुर्‍यायो। यो परिवर्तनले जरासन्धसँग कुनै पनि ठूला युद्धको सम्भावनालाई कम गर्‍यो किनभने त्यहाँ पार गर्नुपर्ने ठूलो प्राकृतिक सीमा, थार मरुभूमि थियो। दोस्रो, यो कदमले अरबहरू र काठियावादका नजिकैका क्षेत्रहरू, जस्तै सौवीर र सिन्धका राजाहरूलाई नियन्त्रण गर्न पनि सहयोगी साबित भयो। थप रूपमा, हिन्द महासागर र एट्लान्टिकका अन्य देशहरूसँग व्यापार व्यापार बढी लाभदायक थियो। पछि, द्वारिकाका यादवहरूले गन्धर (अफगानिस्तान) राज्यका अनु र द्रुहुका पुस्ताहरूसँग धेरै नजिकको सम्बन्ध स्थापित गरे। तेस्रो, यी परिस्थितिगत परिवर्तनहरू मार्फत पश्चिमी क्षेत्रहरूमा वैष्णव दर्शनको थप प्रवर्द्धन सम्भव भयो। यी क्षेत्रहरूमा भएका पुरातात्विक खोजहरूमा मन्दिरहरू र तिनीहरूका अवशेषहरू समावेश छन्। दुर्भाग्यवश, पछिल्ला समयमा, बुद्ध धर्म र इस्लामिक धर्महरूले यी क्षेत्रहरूमा यदुवंशीहरूको स्थापित अवशेषहरूलाई कम गरे। मुल्तानलाई कश्यपपुर, हसपुर, भागपुर, सम्भलपुर र प्रह्लादपुर जस्ता धेरै अन्य नामहरूले चिनिन्थ्यो। कश्यपपुर आदित्य (सूर्यदेव) का पिता कश्यप द्वारा स्थापित गरिएको थियो। प्रह्लादका पिता, राजा हिरांकश्यप "दैत्य" वा राक्षसहरूको वंशका थिए। श्रीकृष्णले हिरण्यकश्यपका नाति बाणासुरलाई पराजित गरे र सिन्ध-मुल्तान राज्य आफ्नो छोरा साम्बलाई दिए। ऋषि दुर्वासको श्रापका कारण राजकुमार साम्ब कुष्ठरोगबाट पीडित थिए। त्यसैले, उनी मुल्तानको दरबार भित्र बस्न सकेनन्, बरु बाहिर बगैंचामा बसे। श्रीकृष्णले गरुडलाई शाकद्वीपका आयुर्वेदिकहरूलाई राजकुमार साम्बको उपचार खोज्न अनुरोध गर्न अनुरोध गरे। आयुर्वेदिकहरूले राजकुमार साम्बलाई आफ्नो दुर्दशाको उपचार खोज्न भगवान सूर्यदेवलाई प्रार्थना गर्न भने। राजकुमार साम्बले पनि त्यही स्वीकार गरे र निको भए। त्यसपछि, उनले मुल्तान शहरमा सूर्यदेवको लागि एक अद्भुत मन्दिर बनाए। यो मन्दिर भगवान सूर्यदेवलाई प्रार्थना गर्नका लागि परिचित थियो र चारैतिरबाट कुष्ठरोगका बिरामीहरू यहाँ आएर भगवानको आशीर्वाद लिन्थे। भगवान श्रीकृष्णका नाति तथा प्रद्युम्नका छोरा राजकुमार अनिरुद्धको विवाह राजा बाणासुर वा मुल्तानकी छोरी राजकुमारी उषासँग भएको थियो। उनीहरूको मृगकेतन नामको छोरा थियो। बाणासुरका अर्का छोरा कौ भाण्ड थिए, जसको रमा नामकी छोरी थियो। यसरी, उषा रामकी "बुवा" थिइन्। एक पटक रमा आफ्नो बुवा उषासँग द्वारिकामा गएकी थिइन्, उषाको ससुराल। त्यहाँ पुगेपछि, अनिरुद्धका काका, साम्भ रमाप्रति आकर्षित भए र उनीसँग विवाह गरे। उनीहरूको उष्णेक वा उशनीर नामको छोरा भयो। बाणासुरपछि राजकुमार कौ भाण्ड राजा भए। तर उनको कुनै छोरा नभएकोले, उनले उष्णेकलाई बोलाएर उनलाई मिस्त्रको राजधानी सोनितपुरको राजा बनाए। धेरै शताब्दी पछि, राजा उष्णेकको पुस्तामध्ये एक, देवेन्द्रले नबी मोहम्मदबाट राज्य गुमाए र फलस्वरूप उनका छोरा, राजकुमार उग्रसेनलाई इस्लाम धर्म अपनाउन बाध्य पारियो। राजकुमार उग्रसेनलाई अश्वपति पनि भनिन्छ। देवेन्द्रका दोस्रो छोरा, राजकुमार गजपति सुरत आए र आफ्नो राज्य स्थापना गरे। गजपतिका पुस्ताहरूलाई "चुडसिया यादव" भनेर चिनिन्थ्यो। देवेन्द्रका तेस्रो छोराले गजनीमा फिरोजशाहलाई पराजित गरे र त्यसपछि शासन गरे। देवेन्द्रका चौथो छोराले कच्छ र सिन्ध राज्यहरूमा शासन गरे। "हिन्दू" शब्द कसरी अस्तित्वमा आउन सक्थ्यो भन्ने कुरा उल्लेख गर्नु रोचक छ। अरबी मानिसहरूले सिन्धु नदीको पूर्वी प्रान्त सिन्धुमा बस्नेहरूलाई बुझाउँथे। तर अरबी भाषामा "स" लाई "ह" को रूपमा उच्चारण गर्ने भएकाले, यो हिन्दू भयो। त्यसैले वास्तविक अर्थमा हिन्दू भन्ने कुनै धर्म छैन। यो शब्द अरबहरूले सिन्धु नदी पछि बस्ने मानिसहरूलाई बुझाउन प्रयोग गरेका हुन्। वास्तवमा वैदिक साहित्यका सबै अनुयायीहरूको धर्म "सनातन धर्म" हो। माथि उल्लिखित ग्रन्थहरूले "हिन्दू" शब्द "यदु" र "यहुदी" को मिश्रित व्युत्पत्ति हो भन्ने कुराको प्रतीक हो। यसबाहेक, "कृष्ण" सँग मिल्दोजुल्दो "ख्रीष्ट" र "ईसाई" को बारेमा के भन्न सकिन्छ? यो तथ्यको संकेत हो कि पश्चिमी क्षेत्रहरूमा लामो समयसम्म यदुवंशीहरूको स्थापना र त्यसपछि तिनीहरूको धर्म र संस्कृति (इस्लामिक र यहूदी धर्म) मा तिनीहरूको एकीकरणले दुवै भाषाहरूमा समान ध्वनि शब्दहरूलाई समर्थन गर्न केही वजन बोक्छ। महाभारतको समयमा, भगवान श्रीकृष्णले यादव, वृष्णी, भोज र कुकुरको टोली र राज्यहरूको नेतृत्व गर्नुभयो। भोजबाट अक्रूर प्रमुख थिए र बलराम उनका प्रबल समर्थक थिए; आहुकले अन्धक यादवको नेतृत्व गरे; अक्रूर र आहुक श्रीकृष्णका साथी थिए। यद्यपि, संयुक्त मोर्चाको लागि मुख्य नेतृत्व प्राप्त गर्न तिनीहरू बीच सधैं आन्तरिक कलह रह्यो। मुख्य दावेदारहरू थिए: आहुक, अक्रूर, गध, प्रद्युम्न, बलराम र ब्रभु उग्रसेन। ब्रभु बाहेक, बाँकी नेताहरूले श्रीकृष्णको विरोध गरे, तर एकै साथ, तिनीहरूले श्रीकृष्णलाई दृढतापूर्वक समर्थन गरिरहेका थिए। यद्यपि, समय-समयमा श्रीकृष्णलाई लाग्यो कि संयुक्त मोर्चाबाट यहाँ साँचो प्रतिबद्धताको अभाव छ। यसरी, उनले नारद मुनिलाई गुनासो गरेका थिए कि बलरामले आफ्नो शारीरिक शक्तिले; गधले आफ्नो महान सोच शक्तिले, प्रद्युम्नले आफ्नो आकर्षक व्यक्तित्वले उनलाई अनावश्यक रूपमा कमजोर बनाएका थिए र अक्रूर, आहुक र ब्रभुको इच्छा विरुद्ध उनीहरूको शक्तिको दुरुपयोग गरेका थिए। नारद मुनिले श्रीकृष्णलाई धैर्य राख्न आग्रह गरे किनकि उहाँ यदु संयुक्त मोर्चाका मुख्य नेता हुनुहुन्थ्यो, र उहाँले आफ्ना समर्थकहरूको साना गल्तीहरूको निरीक्षण गर्नुपर्छ। अन्यथा, तिनीहरू सबैले दुःख भोग्नेछन्! (निस्सन्देह, भगवान श्रीकृष्ण स्वयं भगवान हुनुहुन्छ र आफ्नो लीलाहरू मार्फत उहाँले हामीलाई विभिन्न पाठ सिकाउनुहुन्छ। वास्तवमा उहाँलाई कसैको सुझाव वा सल्लाहको आवश्यकता छैन। उहाँ केवल आफ्ना भक्तहरूको महिमा गर्न यसो गर्नुहुन्छ।) महाभारत एक विस्तृत, संयुक्त भारतवर्षमा आधारित थियो, जसको अर्थ सम्पूर्ण संसार हो। आयुर्वतलाई सम्पूर्ण संसार भनिन्छ। महाभारतको भयानक वर्षहरू पछि, सबै कुरा पतनशील थियो। महायुद्धको परिणाम यति विशाल थियो कि केही शताब्दीसम्म, इतिहास जीवित नभएको अवस्थामा स्थिर रह्यो। यस लामो समयको अवधिमा, इतिहासकारहरूले उल्लेख गर्न सक्ने कुनै ठूलो घटना थिएन। भनिन्छ कि गौतम र महावीरको उदय नभएसम्म इतिहासको यो चरण स्थिर थियो।

महाभारत युद्धको अन्त्य पछि, क्रोधित गान्धारी, हस्तिनापुरकी रानीले श्रीकृष्णलाई टिप्पणी गरिन् कि यदि उहाँले चाहनुभएको भए, शान्ति वार्ता असफल भएपछि पनि युद्ध रोक्न सकिन्थ्यो। उनका अनुसार, श्रीकृष्णलाई युद्धको परिणामको बारेमा राम्ररी थाहा थियो र यसको बाबजुद पनि, उहाँले कौरव र पाण्डवहरू बीचको युद्धलाई प्रोत्साहित गर्नुभयो। आफ्ना छोराहरूप्रतिको उनको अत्यधिक शोकले उनलाई आफ्नो "कुल" को अन्त्य वा आफ्ना सबै छोराहरूको मृत्युको लागि श्रीकृष्णलाई दोष दिन बाध्य बनायो। उनले उनलाई श्राप दिइन् कि जसरी उनले पाण्डव र कौरवहरू बीचको युद्धलाई कुनै पनि हालतमा रोक्न सकेनन्, त्यसरी नै उनका यदुवंशले पनि आगामी ३६ वर्षमा दुःख भोग्नेछन् र नष्ट हुनेछन्।

         

शास्त्र र प्राचीन ऐतिहासिक ग्रन्थहरू अनुसार, महाभारत युद्ध समाप्त भएपछि, ऋषि विश्वामित्र र नारद मुनि द्वारिका आए। यादव राजकुमारीले ऋषिहरूलाई छल गर्न, साम्बलाई कपडाले बेरेर ऋषिहरूकहाँ लगिन् ताकि उनी छोरा जन्माउन सकून्। ऋषिहरूलाई पहिले नै आफ्नो ज्ञानले यो कुरा थाहा थियो र बरु उनलाई श्राप दिए। श्राप यो थियो कि भार्य कालमा, साम्ब, एक महिलामा परिणत भयो, "मूसल" (एक प्रकारको हतियार) जन्माउनेछ, जुन पछि अन्धक, वृष्णी र अन्य यदुवंशीहरूले एकअर्कालाई मार्न प्रयोग गर्नेछन्। भगवान बलराम र भगवान श्रीकृष्ण आध्यात्मिक संसारबाट आएका तरिकाले नै गायब हुनेछन्।

भगवान श्रीकृष्णलाई यो श्रापको बारेमा थाहा थियो र त्यसैले उहाँले यदुवंशीहरूलाई तुरुन्तै द्वारिका छोडेर प्रभास (अहिले काठियावादको समुद्रमा अवस्थित सोमनाथ, जसलाई यदु-स्थल पनि भनिन्छ) को तीर्थयात्रामा जान अनुरोध गर्नुभयो। उहाँले तिनीहरूलाई यात्राको क्रममा मादक पेय पदार्थबाट टाढा रहन पनि भन्नुभयो। उहाँको चेतावनीको बाबजुद, अन्धक, वृष्णी र बाँकी यदुवंशीहरू प्रभास जाने बाटोमा विश्रामको लागि रोकिए र मादक पेय पदार्थ सेवन गरे। अब सम्ममा, ऋषिहरूको श्राप लागू भयो र साम्भले "मूसल" लाई जन्म दिए। यसको प्रभाव कम गर्न, तिनीहरूले मूसल वा फलामको डण्डालाई "बुरद" वा धुलोमा कुटे र आफ्नो शिविर वरिपरि छर्के।

मातेको वृष्णी, सत्यकिले अन्धक भोज, कृतवर्मालाई बोलाए। प्रद्युम्नले सत्यकिको यो चाललाई समर्थन गरे। उनीहरूको क्रोधको मुख्य कारण यो थियो कि यादव भए पनि, कृतवर्माले महाभारतको समयमा कौरवहरूलाई सहयोग गरेका थिए। यसबाहेक, महाभारत पछि, कृतवर्माले अश्वत्थामाको पक्ष लिएका थिए, जसले युद्ध नियमहरू तोडेका थिए र पाण्डवहरूका छोराहरू सुतिरहेको बेला आक्रमण गरेका थिए। मातेको सत्यकिले कुनै न कुनै रूपमा तरवार समातेर कृतवर्मा र अरू धेरैको टाउको काटे। यो कार्यको तरंग प्रभाव पर्यो र अन्य अन्धक र भोज यादवहरूले बदला लिन सत्यकिलाई बोलाए र प्रद्युम्नसँगै उनको पनि हत्या गरे। यस कार्यबाट, युद्धमा रहेका यदुहरू दुई पक्षमा ध्रुवीकृत भए। श्रीकृष्ण आफ्नो छोरा प्रद्युम्नको मृत्युबाट रिसाउनुभयो जब उहाँले कुनै हतियार पाउनुभएन, उहाँले नजिकैको घाँस र रूखहरू उखेल्नुभयो जुन "मूसल" मा परिणत भयो (यहाँ ऋषिहरूको श्राप हेर्नुहोस्) जसद्वारा उहाँले आफ्ना धेरै विरोधीहरूलाई कुल्चनुभयो। श्रीकृष्णको पछि लागेर, हात नभएका अन्धक र बाँकी यदुवंशीहरूले पनि बोटबिरुवा र घाँस उखेल्न थाले जुन स्टीलको मुसालमा परिणत भयो। यस पागलपनको कार्यले गर्दा, साम्भ, चारुदेसन र अनिरुद्ध सबै मारिए। जब भगवान श्रीकृष्णले आफ्ना छोराहरू र नातिनातिनाहरूलाई मारिएको देख्नुभयो, उहाँले आफ्नो सुदर्शन चक्रलाई बोलाउनुभयो। आँखा झिम्क्याएर सबै कुरा समाप्त भयो। यसरी, यदुवंशीहरू बीचको युद्ध सुरु भयो र चाँडै नै धेरै जना घरको मोर्चामा मरे। यो युद्ध केही समयसम्म चल्यो जसमा गलत र सही बीच कुनै भिन्नता थिएन। सबै प्रकारका हतियार र प्रविधिहरू प्रयोग गरिन्थ्यो। जब हतियारहरूको कुनै अवशेष थिएन, यदुवंशीहरूले ढुङ्गा, लाठी, गदा आदि उठाए। यो श्रीकृष्ण र बलरामलाई असह्य थियो।

बाँकी रहेका यदुवंशीहरूले आफ्ना गल्तीहरू महसुस गरेपछि श्रीकृष्ण र बलरामलाई खोज्न थाले। उनीहरूले बलरामलाई गहिरो ध्यानमा रहेको एउटा रूखमुनि भेट्टाए। त्यसको केही समयपछि, उनको मुखबाट एउटा सेतो सर्प निस्कियो र अरब सागरतिर भाग्यो जसपछि बलरामजी आध्यात्मिक वासस्थानमा फर्किए। यो कथाले बलराम शेष नागको अवतार थिए भन्ने तथ्यलाई पुष्टि गर्छ। खैर, गान्धारीको श्राप लागू हुने समय भएको थियो। यो सबै कुरा थाहा पाएर श्रीकृष्ण वनमा गए र एउटा रूखमुनि सुते। कबूसको एउटा शिविरबाट, जरा एउटा मृगलाई आफ्नो शिकारको रूपमा पछ्याउँदै थिए। टाढाबाट, उनले श्रीकृष्णको देब्रे खुट्टालाई मृगको कान ठाने र ठीक त्यसैमा तीर हाने। जब उनी आफ्नो शिकार दाबी गर्न आए, उनले आफ्नो गल्ती महसुस गरे र भगवानसँग क्षमा माग्न थाले। श्रीकृष्णले जरा काबूलाई क्षमा गर्दै व्याख्या गरे कि उनीहरूको अघिल्लो जन्ममा, भगवान रामले रूख पछाडि लुकेर उनलाई बलिको रूपमा मारे। केही समय पछि, श्रीकृष्ण शान्त भए र उनी आध्यात्मिक संसारमा फर्किए। भगवान श्रीकृष्ण भगवानको सर्वोच्च व्यक्तित्व हुनुहुन्छ र उहाँ आफ्ना भक्तहरूको रक्षा गर्न र समस्या सिर्जना गर्ने र दुष्ट मानिसहरूलाई नष्ट गर्न पृथ्वीमा प्रकट हुनुभयो। आफ्नो लीला समाप्त गरेपछि उहाँ आफ्नो आध्यात्मिक धाममा फर्कनुभयो जहाँ उहाँ बस्नुहुन्छ र आफ्ना भक्तहरूसँग सुन्दर लीलाहरू गर्नुहुन्छ। भगवान् श्रीकृष्णको परम व्यक्तित्वको दिव्य लीलामा सहयोग गर्न र भाग लिन पृथ्वीमा जन्म लिएका उनका सबै यादव साथीहरू स्वर्गलोक र आध्यात्मिक संसारमा आ-आफ्नो स्थानमा फर्किए।

यी भयानक समय पछि, अर्जुनले प्रभासमा बलराम, श्रीकृष्ण र अन्य यदुवंशीहरूको दाह्य-सनस्कार गरे। प्रभासबाट द्वारिका फर्किएपछि, अर्जुनले विधवाहरू, केटाकेटीहरू र वृद्ध पुरुष र महिलाहरूलाई एकसाथ ल्याए र तिनीहरूका लागि सुरक्षित शिविरहरू बनाए। त्यसपछि, उनले शिविरहरू मथुरा सार्न थाले। द्वारिकाको सिमाना पार गर्ने बित्तिकै, द्वारिका शहर आफ्ना पुर्खाहरूको अवशेषसँगै समुद्रमा डुबेको थियो। पुरातात्विक खोजहरूले द्वारिकाबाट धेरै अवशेषहरू बरामद गरेको छ। जब अर्जुन उत्तरी राजस्थान र हरियाणको अहिरवती र अभिर्वतीको दायरामा पुगे, स्थानीय अभिरहरूले अर्जुन र बाँकी यदुवंशीहरूलाई आक्रमण गरे। तिनीहरूले जवान विधवाहरू, महिलाहरू र बच्चाहरूलाई अपहरण गरे। यो देखेर, बाँकी रहेका वृद्ध महिला र पुरुषहरूले अर्जुनलाई आफ्ना बच्चाहरूलाई अभिरहरूबाट जोगाउन अनुरोध गरे। यद्यपि, अर्जुनलाई उनीहरूको भाग्य थाहा थियो। उनी मथुरामा आफ्नो भविष्य देख्न सक्थे र कुनै पनि बल प्रयोग गर्न सक्दैनथे। यो स्पष्ट थियो कि कुनै पनि अभिरले अर्जुनको गाण्डीवलाई टिकाउन सक्दैनथे। यद्यपि, उनी आफ्नो इच्छा विरुद्ध पनि बल प्रयोग गर्न सक्दैनथे। शक्तिशाली अर्जुनले बुझे कि भगवान श्रीकृष्णको इच्छा बिना, उनी केवल कठपुतली जस्तै हुन्। बलराम र श्रीकृष्ण आध्यात्मिक धाममा फर्केको दुःखद खबर र यदुवंशीहरू बीचको आन्तरिक कलह सुनेपछि, मथुराका प्रद्युम्नका छोरा वृजनाभ मथुराबाट द्वारिका गए। बाटोमा, जब उनले आफ्नो बुबाको मृत्युको खबर सुने, उनी पीडा सहन सकेनन् र हृदयघातबाट मरे। उनका दुई छोराहरू पनि त्यही समयमा थिए जसको समयमा जेठा, व्रज, मथुरा फर्किए र नयाँ राजा बने भने कान्छो खीर द्वारिका गए। मथुरा र ब्रज क्षेत्रका अहिरहरू शान्तिप्रेमी गोठालाहरू भनेर चिनिन्थे भने हरियाणा र महेन्द्रगडका अभिरहरू, जसलाई पछि अहिरहरू भनेर चिनिन्थ्यो, शक्तिशाली र निपुण योद्धा थिए। अपहरण गरिएका महिला वा विधवाहरूका पुस्ताहरूलाई यदुवंशीहरू भनेर चिनिन्थ्यो। यद्यपि, अभिर बुबा भएकाहरूलाई यादव भनेर चिनिन्थ्यो। यी यादवहरूमध्ये धेरैलाई पिछडिएको वर्गमा वर्गीकृत गरिएको छ भने बाँकी हरियाणा, उत्तर प्रदेश र बिहार राज्यहरूमा फस्टाउँदै किसानहरू हुन्। भारत क्यालेन्डर अनुसार हिसार शहरका राजा हंसपत श्रीकृष्ण पछि ७६ औं यदुवंशी राजा थिए। तदनुसार, राजा हंसपतको जन्म श्रीकृष्णभन्दा लगभग २५२० वर्ष पछि भएको थियो।