गुजरात
गुजरात | |
|---|---|
| नामकरण: गुर्जरहरूको भूमि | |
| उपनाम: "पश्चिमी भारतको गहना" | |
| आदर्श वाक्य: | |
| राष्ट्रियगान: जय जय गरवी गुजरात | |
 भारतमा गुजरातको स्थान | |
| निर्देशाङ्क: २३°१३′१२″N ७२°३९′१८″E / 23.220°N 72.655°E | |
| देश |  भारत |
| क्षेत्र | पश्चिम भारत |
| पहिले | बम्बई राज्य |
| स्थापना | १ मे १९६० |
| राजधानी | गान्धीनगर |
| सबै भन्दा ठुलो सहर | अहमदाबाद |
| सबैभन्दा ठुलो महानगरीय क्षेत्र | अहमदाबाद |
| जिल्ला | ३३ |
| सरकार | |
| • अङ्ग | गुजरात सरकार |
| • राज्यपाल | आचार्य देवव्रत |
| • मुख्यमन्त्री | भूपेन्द्रभाइ पटेल (भाजपा) |
| विधायिका | एकसदनीय |
| • विधान सभा | गुजरात विधान सभा (१८२ सीटहरू) |
| राष्ट्रिय संसद | भारतीय संसद |
| • राज्य सभा | ११ सीटहरू |
| • लोक सभा | २६ सीटहरू |
| उच्च न्यायालय | गुजरात उच्च न्यायालय |
| क्षेत्रफल | |
| • जम्मा | १९६०२४ किमी२ (७५६८५ वर्ग माइल) |
| • क्रम | ५औँ |
| आयामहरू | |
| • लम्बाइ | ५९० किलोमिटर (३७० माइल) |
| • चौडाइ | ५०० किलोमिटर (३०० माइल) |
| उन्नतांश | १३७ मिटर (४४९ फिट) |
| उच्चतम उचाई | ११४५ मिटर (३७५७ फिट) |
| न्यूनतम उचाई (अरब सागर) | −१ मिटर (−३ फिट) |
| जनसङ्ख्या (२०११) | |
| • जम्मा | ११px ६०४३९६९२ |
| • क्रम | ९औँ |
| • घनत्व | ३०८/किमी२ (८००/वर्ग माइल) |
| • सहरी | ४२.६% |
| • ग्रामीण | ५७.४% |
| वासिन्दा | गुजराती[२] |
| भाषा | |
| • आधिकारिक | गुजराती, हिन्दी |
| • आधिकारिक लिपि | गुजराती लिपि, देवनागरी लिपि |
| कुल ग्राहस्थ उत्पादन | |
| • कुल (२०२०-२०२१) |  ₹१६.५५ ट्रिलियन (युएस$२३० बिलियन) |
| • श्रेणी | ४औँ |
| • प्रतिव्यक्ति |  ₹२१३,९३६ (युएस$३,०००) (११औँ) |
| समय क्षेत्र | युटिसी+०५:३० (भारतीय मानक समय) |
| मानव विकास सूचकाङ्क (२०१९) |  ०.६७२ मध्यम[४] (२३औँ) |
| साक्षरता दर (२०११) | ७८.०३%[५] (१७औँ) |
| गुजरातका प्रतीकहरू | |
 | |
| गीत | जय जय गरवी गुजरात |
| स्थापना दिवस | गुजरात दिवस |
| चरा | भद्रपंक्षी |
| फूल | सयपत्री[६] |
| फल | आँप[७] |
| स्तनपायी | एसियाली सिंह[६] |
| रुख | बरगद[६] |
| राज्य राजमार्ग | |
 | |
| गुजरातको राज्य राजमार्ग | |
| भारतीय राज्य र केन्द्र शासित प्रदेश प्रतीकहरूको सूची | |
गुजरात भारतको पश्चिमी तटमा अवस्थित एक राज्य हो। लगभग १,६०० किलोमिटर (९९० माइल) को यसको समुद्र तट देशको सबैभन्दा लामो छ, जसमध्ये अधिकांश काठियावाड प्रायद्वीपमा अवस्थित छ। गुजरात क्षेत्रफलको आधारमा भारतको पाँचौँ सबैभन्दा ठुलो राज्य हो, जसले लगभग १,९६,०२४ वर्ग किलोमिटर (७५,६८५ वर्ग माइल) ओगटेको छ। र २०११ मा ६ करोड जनसङ्ख्या भएको नबौँ सबैभन्दा बढी जनसङ्ख्या भएको राज्य हो। यसको सीमाना उत्तरपूर्वमा राजस्थान, दक्षिणमा दादरा र नगर हवेली र दमन र दीव, दक्षिणपूर्वमा महाराष्ट्र, पूर्वमा मध्य प्रदेश र पश्चिममा अरब सागर र पाकिस्तानी सिन्ध प्रदेशले घेरेको छ। गुजरातको राजधानी गान्धीनगर हो भने सबैभन्दा ठुलो सहर अहमदाबाद हो। गुजराती जाति राज्यको आदिवासी हुन् र उनीहरूको भाषा, गुजराती, राज्यको आधिकारिक भाषा हो।
गुजरातका तटीय सहरहरू, मुख्यतया भरुच र खम्भात, मौर्य र गुप्त साम्राज्यहरूमा र पश्चिमी क्षत्रप युगमा शाही शक राजवंशहरूको उत्तराधिकारको समयमा बन्दरगाह र व्यापारिक केन्द्रहरूको रूपमा काम गर्थे। बिहार, मिजोरम र नागाल्यान्डसँगै, गुजरात मदिराको बिक्री निषेध गर्ने चार भारतीय राज्यहरू मध्ये एक हो। गुजरातको गिर वन राष्ट्रिय निकुञ्ज विश्वमा एसियाली सिंहको एक मात्र जङ्गली जनसङ्ख्याको घर हो।
नामकरण
[सम्पादन गर्नुहोस्]गुजरात शब्द ८औँ र ९औँ शताब्दीमा गुजरातमा शासन गर्ने गुर्जर जातिहरूबाट व्युत्पन्न भएको हो। आधुनिक राजस्थान र गुजरातका केही भागहरू मुगल कालदेखि शताब्दीऔँसम्म गुर्जरत वा गुर्जारभूमि भनेर चिनिन्थ्यो।[८]
इतिहास
[सम्पादन गर्नुहोस्]गुजरात सिन्धु घाटी सभ्यताको मुख्य केन्द्रीय क्षेत्रहरू मध्ये एक थियो, जुन आधुनिक उत्तरी भारत र पाकिस्तानमा फैलिएको थियो। यसमा सिन्धु घाटीका प्राचीन महानगरीय सहरहरू जस्तै लोथल, धोलावीरा र गोला धोरो समावेश छन्। प्राचीन सहर लोथलमा भारतको पहिलो बन्दरगाह स्थापना भएको थियो। प्राचीन सहर धोलाभिरा भारतको सबैभन्दा ठुलो र सबैभन्दा प्रमुख पुरातात्विक स्थलहरू मध्ये एक हो, जुन सिन्धु घाटी सभ्यतासँग सम्बन्धित छ। सबैभन्दा पछिल्लो खोज गोला धोरो थियो। गुजरातमा जम्माजम्मी पचास सिन्धु घाटी बस्तीका भग्नावशेषहरू पत्ता लगाइएका छन्।[९]
गुजरातको प्राचीन इतिहास यसका बासिन्दाहरूको व्यावसायिक गतिविधिहरूले समृद्ध बनाएको थियो। १००० देखि ७५० ईपूर्वको अवधिमा फारसी खाडीमा इजिप्ट, बहराइन र सुमेरसँग व्यापार र वाणिज्य सम्बन्धको स्पष्ट ऐतिहासिक प्रमाण छ। त्यहाँ मौर्य वंश, सातवाहन वंश, गुप्त साम्राज्य, गुर्जर-प्रतिहार साम्राज्य, साथै पश्चिमी क्षत्रपहरू, वलभीको राज्य, गुजरातको राज्य, गुजरातको सल्तनत र अन्तमा बडोदा राज्य जस्ता क्षेत्रीयहरूका उत्तराधिकारहरू थिए।[१०]
जब १७औँ शताब्दीको मध्यमा मुगल साम्राज्यको भवनमा दरार आउन थालेको थियो, मराठाहरूले पश्चिममा आफ्नो शक्ति सुदृढ गर्दै थिए, महान मराठा शासक छत्रपति शिवाजी महाराजले दक्षिणी गुजरातको सुरतमा पहिलो पटक १६६४ मा र फेरि १६७२ मा दुई पटक आक्रमण गरे। यी आक्रमणहरूले गुजरातको मार्की मार्कमा मारथ्यानालाई ध्वस्त पारे। यद्यपि, मराठाहरूले गुजरातमा प्रवेश गर्नुअघि पोर्तगालीहरूको नेतृत्वमा युरोपेलीहरूले आफ्नो उपस्थिति महसुस गरिसकेका थिए र त्यसपछि डच र अङ्ग्रेजहरूले पछ्याएका थिए।[११]
गुजरात भारतको एक महत्वपूर्ण औद्योगिक केन्द्रको रूपमा देखा परेको छ। पश्चिमी भारतमा सुरत १९७० को दशकमा सबैभन्दा बलियो औद्योगिक समूहहरू मध्ये एक थियो। १९७१ र १९८१ को बीचमा सुरतमा हीरा काट्ने उद्योग स्थापित भएको थियो। त्यही समयमा कृत्रिम रेशमको उत्पादन र एक ठुलो पेट्रोकेमिकल उद्योग सुरतमा एक स्थिरता बन्यो।[१२]
भूगोल
[सम्पादन गर्नुहोस्]अरब सागरले राज्यको पश्चिमी तट बनाउँछ। राजधानी, गान्धीनगर एक योजनाबद्ध सहर हो। गुजरातको क्षेत्रफल ७५,६८६ वर्ग माइल (१९६,०३० किमी २) छ जसमा सबैभन्दा लामो तटवर्ती (२४% भारतीय समुद्री तट) १६०० किलोमिटर (९९० माइल), ४१ बन्दरगाहहरू छन्: एउटा प्रमुख, ११ मध्यवर्ती र २९ साना। नर्मदा गुजरातको सबैभन्दा ठुलो नदी हो र त्यसपछि तापी नदी आउँछ। साबरमती राज्यभरि सबैभन्दा लामो बाटो भएर जान्छ। सरदार सरोवर परियोजना नर्मदामा निर्माण गरिएको हो, जुन प्रायद्वीपीय भारतको प्रमुख नदीहरू मध्ये एक हो जहाँ यो पूर्वबाट पश्चिम बग्ने केवल तीन प्रमुख नदीहरू मध्ये एक हो - अन्य तापी र माही हुन्। यो लगभग १,३१२ किलोमिटर (८१५ माइल) लामो छ। साबरमती नदीमा धेरै नदी किनारका तटबन्धहरू निर्माण गरिएका छन्।[१३]
२०२३ सम्म, गुजरातमा १५,०१६.६४ वर्ग किलोमिटर वन क्षेत्रफल छ, जुन यसको भौगोलिक क्षेत्रफलको लगभग ७.६५% हो। राज्यमा कुल अभिलेख गरिएको वन क्षेत्र २१,८७०.३५ वर्ग किलोमिटर (११.१४%) छ। जिल्लाहरूमध्ये, दाङमा वन क्षेत्रफल सबैभन्दा बढी छ। गुजरातमा चार राष्ट्रिय निकुञ्ज र २१ अभयारण्यहरू छन्। यो एसियाली सिंहहरूको एक मात्र घर हो र अफ्रिका बाहिर, सिंहहरूको एक मात्र प्राकृतिक बासस्थान हो। राज्यको दक्षिणपश्चिम भागमा रहेको गिर वन राष्ट्रिय निकुञ्जले सिंहहरूको बासस्थानको केही भाग ओगटेको छ। सिंहहरू बाहेक, राज्यमा भारतीय चितुवाहरू पनि पाइन्छन्। तिनीहरू सौराष्ट्रको ठुला मैदानहरू र दक्षिण गुजरातको पहाडहरूमा फैलिएका छन्।[१४]
जनसाङ्ख्यिकी
[सम्पादन गर्नुहोस्].svg)
गुजराती
२०११ को जनगणना तथ्याङ्क अनुसार गुजरातको जनसङ्ख्या ६०,४३९,६९२ (३१,४९१,२६० पुरुष र २८,९४८,४३२ महिला) थियो। जनसङ्ख्या घनत्व प्रति वर्ग किलोमिटर ३०८ व्यक्ति (८०० व्यक्ति/वर्ग माइल) छ, जुन अन्य भारतीय राज्यहरू भन्दा कम छ। २०११ को जनगणना अनुसार, राज्यमा प्रति १००० पुरुषको लागि ९१८ महिलाको लिङ्ग अनुपात छ, जुन भारतका २९ राज्यहरू मध्ये सबैभन्दा कम (२४औँ स्थानमा) मध्ये एक हो।[१५]
धर्म
[सम्पादन गर्नुहोस्]२०११ को जनगणना अनुसार, गुजरातमा धार्मिक संरचना ८८.५७% हिन्दु, ९.६७% मुस्लिम, ०.९६% जैन, ०.५२% ईसाई, ०.१०% सिख, ०.०५% बौद्ध र ०.०३% अन्य थियो। लगभग ०.१% ले कुनै पनि धर्म उल्लेख गरेनन्। हिन्दु धर्म बहुसङ्ख्यक धर्म हो, र ग्रामीण क्षेत्रहरूमा ९३% भन्दा बढी छ। मुस्लिमहरू राज्यको सबैभन्दा ठुलो अल्पसङ्ख्यक हुन् जसले जनसङ्ख्याको ९.७% ओगटेका छन्। गुजरातमा भारतमा तेस्रो ठुलो जैन जनसङ्ख्या छ, महाराष्ट्र र राजस्थान पछि, जसमध्ये लगभग सबै वडोदरा, अहमदाबाद र सुरत जस्ता सहरी क्षेत्रहरूमा बस्छन्।
भाषा
[सम्पादन गर्नुहोस्]गुजराती गुजरात राज्यको आधिकारिक भाषा हो। यो एक आर्य भाषा हो, यो राज्यको ८६% जनसङ्ख्या, वा ५ करोड २० लाख मानिसहरू (२०११ को अनुसार) द्वारा मातृभाषामा बोलिन्छ। हिन्दी राज्यमा दोस्रो सबैभन्दा धेरै बोलिने भाषा हो, जुन ६% भन्दा बढी जनसङ्ख्याले बोल्छ। मराठी पनि सहरी क्षेत्रहरूमा बोलिन्छ।[१६]
गुजरातको कच्छ क्षेत्रका मानिसहरूले पनि कच्छी मातृभाषामा बोल्छन् र धेरै हदसम्म सिन्धी पनि बुझ्छन्। मेमोनी काठियावाड र सिन्धी मेमनहरूको मातृभाषा हो, जसमध्ये धेरैजसो मुस्लिम हुन्।
लगभग ८८% गुजराती मुस्लिमहरूले गुजरातीलाई आफ्नो मातृभाषाको रूपमा बोल्छन् र बाँकी १२% उर्दु बोल्छन्। गुजराती मुस्लिमहरूको ठुलो अनुपात दुई भाषाहरूमा द्विभाषी छन्।
यस बाहेक, भारतका अन्य राज्यहरूबाट रोजगारी खोजिरहेका आर्थिक आप्रवासीहरूको उल्लेखनीय सङ्ख्यामा अङ्ग्रेजी, बङ्गाली, कन्नड, मलयालम, नेपाली, मारवाडी, ओडिसा, पन्जाबी, तमिल, तेलगु र अन्य भाषाहरू बोलिन्छन्।
सन्दर्भ सामग्रीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- ↑ "DGFASLI REPORT", मूलबाट २० अगस्ट २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २४ मार्च २०२३। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २० अगस्ट २०१७ मिति
- ↑ "50th Report of the Commissioner for Linguistic Minorities in India", १६ जुलाई २०१४, पृ: ११८, मूलबाट ८ जुलाई २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ६ नोभेम्बर २०१६। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ८ जुलाई २०१६ मिति
- ↑ "Socio-Economic Review 2021–2022", Government of Gujarat, पृ: 30, अन्तिम पहुँच ११ फेब्रुअरी २०२२।[स्थायी मृत कडी]
- ↑ "Human Development Indices (5.0)", मूलबाट १७ फेब्रुअरी २०२२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२२।
- ↑ "Household Social Consumption on Education in India", मूलबाट २ नोभेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ फेब्रुअरी २०२२।
- ↑ ६.० ६.१ ६.२ "Gujarat forgets state bird, tree and flower", The Times of India, १४ जनवरी २०१६, मूलबाट २७ डिसेम्बर २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १४ जुलाई २०१७।
- ↑ "Which is State Fruit of Gujarat India – Mango (Keri)", Nri Gujarati News, मूलबाट १ डिसेम्बर २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १४ जुलाई २०१७। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १ डिसेम्बर २०१७ मिति
- ↑ Ramesh Chandra Majumdar; Achut Dattatrya Pusalker; A. K. Majumdar; Dilip Kumar Ghose; Vishvanath Govind Dighe; Bharatiya Vidya Bhavan (१९७७), The History and Culture of the Indian People: The classical age, Bharatiya Vidya Bhavan, पृ: १५३।
- ↑ "History of Gujarat", Mapsofindia.com, मूलबाट २६ मे २०१०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ जुलाई २०१०।
- ↑ S. R. Rao (1985). Lothal. Archaeological Survey of India. p. 11.
- ↑ Patel, Aakar (६ अप्रिल २०१२), "Blame the British Raj on bankers – Livemint", livemint.com, Livemint, मूलबाट ७ अगस्ट २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ७ अगस्ट २०१७।
- ↑ Alf Gunvald Nilsen (२०१०), Dispossession and Resistance in India: The River and the Rage, Taylor & Francis, पृ: 24, आइएसबिएन 978-1-136-99432-6।
- ↑ P. 391 The Hindu World: An Encyclopedic Survey of Hinduism by Benjamin Walker
- ↑ "Tree cover outside forest area grew by 241 sq km in Gujarat", The Times of India, ६ मे २०२५, अन्तिम पहुँच २८ सेप्टेम्बर २०२५।
- ↑ "Gujarat Profile", censusindia.gov.in, मूलबाट १९ सेप्टेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ मार्च २०२०।
- ↑ "Table C-16 Population by Mother Tongue: Gujarat", censusindia.gov.in, भारतको रजिष्ट्रार जनरल तथा जनगणना आयुक्त, मूलबाट १८ जुलाई २०२३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३० जनवरी २०२३।
