हिमाचल प्रदेश

हिमाचल प्रदेश
राज्य
सिमला
भारतमा हिमाचल प्रदेशको स्थान
निर्देशाङ्क: ३१°६′१२″उ॰ ७७°१०′२०″पू॰
देश	भारत
क्षेत्र	उत्तर भारत
राजधानी	सिमला धर्मशाला (हिउँद)
सबै भन्दा ठुलो सहर	सिमला
जिल्ला	१२
विधायिका	एक सदनात्मक
• विधान सभा	हिमाचल प्रदेश विधान सभा (६८ सिट)
राष्ट्रिय संसद	भारतीय संसद
• राज्‍य सभा	३ सिट
• लोक सभा	४ सिट
क्षेत्रफल
• जम्मा	५५६७३ किमी२ (२१४९५ वर्ग माइल)
• क्रम	१८औँ
आयामहरू
• लम्बाइ	१५० किलोमिटर (९० माइल)
• चौडाइ	३०० किलोमिटर (२०० माइल)
उन्नतांश	३५० मिटर (११५० फिट)
उच्चतम उचाई	६८१३ मिटर (२२३५२ फिट)
जनसङ्ख्या  (सन् २०११)
• जम्मा	६८६४६०२
• क्रम	२१औँ
• घनत्व	१२३/किमी२ (३२०/वर्ग माइल)
• सहरी	१०.०३%
• ग्रामीण	८९.९७%
वासिन्दा	हिमाचली
भाषा
• आधिकारिक	हिन्दी
• अतिरिक्त अधिकारी	संस्कृत
• आधिकारिक लिपि	देवनागरी लिपि
समय क्षेत्र	युटिसी+०५:३० (भारतीय मानक समय)

हिमाचल प्रदेश भारतको उत्तरी भागमा अवस्थित एउटा राज्य हो। पश्चिमी हिमालयमा अवस्थित, यो तेह्र पहाडी राज्यहरू मध्ये एक हो र धेरै चुचुराहरू र विस्तृत नदी प्रणालीहरू सहितको चरम परिदृश्यले चित्रण गरेको छ। हिमाचल प्रदेशले उत्तरमा जम्मु र कश्मीर र लद्दाखको केन्द्र शासित प्रदेशहरू, र पश्चिममा पन्जाब राज्य, दक्षिणपश्चिममा हरियाणा, दक्षिणपूर्वमा उत्तराखण्ड र दक्षिणमा उत्तर प्रदेशसँग धेरै साँघुरो सीमानाहरू बाँडेको छ। राज्यले पूर्वमा चीनको तिब्बत स्वायत्त क्षेत्रसँग अन्तर्राष्ट्रिय सीमा पनि साझा गर्दछ। हिमाचल प्रदेशलाई देवभूमि र वीर भूमिको रूपमा पनि चिनिन्छ।

हालको हिमाचल प्रदेश समावेश भएको मुख्य पहाडी क्षेत्र पूर्व-ऐतिहासिक कालदेखि नै बसोबास गर्दै आएको छ, जहाँ अन्य क्षेत्रहरूबाट मानव बसाइँसराइको धेरै लहरहरू देखा परेका छन्। यसको इतिहासको माध्यमबाट, क्षेत्र प्रायः स्थानीय राज्यहरूद्वारा शासन गरिएको थियो, जसमध्ये केहीले ठुला साम्राज्यहरूको अधिराज्य स्वीकार गरेका थिए। अङ्ग्रेजहरूबाट भारतको स्वतन्त्रता हुनु अघि, हिमाचलले ब्रिटिस भारतको पन्जाब प्रान्तको पहाडी क्षेत्रहरू समावेश गरेको थियो। स्वतन्त्रता पछि, धेरै पहाडी क्षेत्रहरू हिमाचल प्रदेशको मुख्य आयुक्तको प्रान्तको रूपमा संगठित थिए, जुन पछि एक केन्द्र शासित प्रदेश भयो। सन् १९६६ मा, छिमेकी पन्जाब राज्यको पहाडी क्षेत्रहरू हिमाचलमा विलय गरियो र यसलाई अन्ततः सन् १९७१ मा पूर्ण राज्यको दर्जा प्रदान गरिएको थियो।

हिमाचल प्रदेश उपत्यकाहरूमा फैलिएको छ जहाँ धेरै बारहमासी नदीहरू तिनीहरूबाट बग्छन्। कृषि, बागवानी, जलविद्युत र पर्यटन राज्यको अर्थतन्त्रका महत्वपूर्ण अङ्गहरू हुन्। पहाडी राज्य लगभग विश्वव्यापी रूपमा विद्युतीकरण भएको छ, सन् २०१६ को रूपमा ९९.५% घरपरिवारमा बिजुली थियो। भ्रष्टाचार अध्ययनको सर्वेक्षण अनुसार हिमाचल प्रदेश भारतको सबैभन्दा कम भ्रष्ट राज्य हो।

नामकरण

हिमाचल प्रदेश शब्द संस्कृत भाषाबाट व्युत्पन्न भएको हो जसको अर्थ "हिमालयको भूमि" हो।

इतिहास

मुख्य लेख: हिमाचल प्रदेशको इतिहास

वैदिक कालमा, जनपद भनेर चिनिने धेरै साना गणतन्त्रहरू अस्तित्वमा थिए जसलाई पछि गुप्त साम्राज्यले कब्जा गरेको थियो। राजा हर्षवर्धन द्वारा वर्चस्वको छोटो अवधि पछि, क्षेत्र केही राजपूत राज्यहरू सहित प्रमुखहरूको नेतृत्वमा धेरै स्थानीय शक्तिहरूमा विभाजित भएको थियो। गोरखा राज्यले धेरै राज्यहरू जित्यो र १७६८ मा नेपालमा सत्तामा आयो। तिनीहरूले आफ्नो सैन्य शक्तिलाई सुदृढ पारे र आफ्नो क्षेत्र विस्तार गर्न थाले। सन १७९० ताका कुमाउं गढवाल सम्म विस्तारित गोर्खा वडाकाजी अमरसिहं थापाले नेपालको तर्फबाट शासन गरिरहेका थिय । कांगडा का राजा संसार चन्द कटोच छिमेकि राज्य हरुमाथी आक्रमण र दुख दिई रहन्थे केहलुर मन्डि चम्बा सबै उनी बाट पिडित थिय मण्डिका नावालक राजालाई उनले बन्दी बनायका थिय, त्यसैले चम्वाका राजा जितसिहं मन्त्री नाथु बजिर विलासपुरका राजा, मन्डिका भारदार कुल्लुका राजा सबै मिलेर अमरसिंह थापा संग गई नेपालको अधिनस्थ स्विकार गर्ने तर कांगडाको अन्याय रोकिदिन पर्ने माग गरे सोही अनुसार अमरसिंहको नेतृत्वमा गोर्खाली सेना जस्मा चम्वा केहलुर कुल्लु आर्किका सेना र वजिर हरु ले साथ दिएका थिय । संसारचन्दलाई हराई मन्डिका वालक राजालाई गद्दिमा राखियो बिस्तारै नेपाल अधिराज्यले सिरमौर र सिमलालाई आफ्नो कब्जामा लिएको थियो। अमरसिंह थापाको नेतृत्वमा नेपाली सेनाले काँगडालाई घेरा हालेको थियो।

तिनीहरूले धेरै त्यस क्षेत्रका राजाहरुको हरूको सहयोगमा सन् १८०६ मा काँगडाका शासक संसार चन्द कटोचलाई हराउन सफल भए। किल्ला काम गडामा लुकिबसेका संसार चन्द पंजाव केसरी महाराज रणजित सिंहको सरणमा गई कांगडा राज्य सुम्पे गोर्खाली र पंजावि सेनाको महलमोरियामा भएको लडांई हुन गयो तथापि, नेपाली सेनाले सन् १८०९ मा महाराजा रणजित सिंहको अधीनमा आएको काँगडा किल्ला कब्जा गर्न सकेन। पराजय पछि पनि सतलज पारी मन्डिको भिलि कुल्लु रोवाईन र लाहुलस्पिति मा गोर्खा सेनाका व्यारेक रहेको कुरा सुगाैलि संधिमा लेखिएको छ । ।

भूगोल

हिमाचल पश्चिमी हिमालयमा रहेको ५५,६७३ वर्ग किलोमिटर (२१,४९५ वर्ग मील) को क्षेत्रफल ओगटेको छ, यो एक पहाडी राज्य हो। जान्स्कर दायरा राज्यको उत्तरपूर्वी भागमा चल्छ र ठुलो हिमालय शृङ्खला पूर्वी र उत्तरी भागहरूबाट बग्छ, जबकि कम हिमालयको धौलाधर र पीर पन्जाल पर्वतशृङ्खलाहरू र तिनीहरूका उपत्यकाहरूले धेरै भागहरू बनाउँछन्। बाहिरी हिमालय, वा शिवालिक दायरा, दक्षिणी र पश्चिमी हिमाचल प्रदेशको गठन गर्दछ। ६,८१६ मिटर उचाइमा रहेको रियो पुर्गिल हिमाचल प्रदेश राज्यको सबैभन्दा अग्लो हिमाल हो।

हिमाचलको जल निकासी प्रणाली नदी र हिमनदी दुवै मिलेर बनेको छ। हिमालयका नदीहरूले पूरै हिमालको शृङ्खलालाई पार गर्छन्। हिमाचल प्रदेशले सिन्धु र गङ्गा नदी दुबै बेसिनहरूलाई पानी उपलब्ध गराउँछ। यस क्षेत्रका जल निकासी प्रणालीहरू चन्द्र भाग वा चेनाब, रवि, व्यास, सतलज र यमुना हुन्।

उचाइमा चरम भिन्नताका कारण, हिमाचल प्रदेशको मौसमी अवस्थाहरूमा ठुलो भिन्नता हुन्छ। हावापानी दक्षिणी भूभागमा तातो र आर्द्र उपोष्णकटिबंधीयबाट भिन्न हुन्छ, उत्तरी र पूर्वी पर्वतमालाहरूमा बढी उचाइ, चिसो, अल्पाइन र हिमनदीहरू। अल्पाइन ट्र्याक्टहरूमा हिमपात सामान्य छ। प्रदुषणले भारतका लगभग सबै राज्यको हावापानीमा असर गरिरहेको छ। प्रदुषण रोक्न सरकारले चालेका कदमका कारण हिमाचल प्रदेश भारतको पहिलो धुवाँमुक्त राज्य बनेको छ जसको अर्थ सम्पूर्ण राज्यमा पकाउने परम्परागत चुल्हाबाट मुक्त छ।

प्रशासनिक विभाजनहरू

हिमाचल प्रदेश राज्यलाई १२ जिल्लाहरूमा विभाजित गरिएको छ जसलाई तीनवटा उपविभागहरू, सिमला, काँगडा र मन्डीमा समूहबद्ध गरिएको छ। जिल्लाहरूलाई थप ७३ उपविभागहरू, ७८ ब्लक र १७२ तहसीलहरूमा विभाजन गरिएको छ।

उपविभाग	जिल्ला
काँगडा	चम्बा, काँगडा, उना
मण्डी	बिलासपुर, हमीरपुर, कुल्लु, लाहौल र स्पीती, मण्डी
सिमला	किन्नौर, सिमला, सिरमौर, सोलन

बाह्य कडीहरू

सरकार

• हिमाचल प्रदेशको आधिकारिक साइट
• हिमाचल प्रदेश, भारतको आधिकारिक पर्यटन स्थल

सामान्य जानकारी

• हिमाचल प्रदेश इन्साइक्लोपिडिया ब्रिटानिकामा
• हिमाचल प्रदेश कर्लीमा
• यस पृष्ठ सम्बन्धित भौगोलिक तथ्याङ्क हिमाचल प्रदेश ओपन स्ट्रिट नक्सामा रहेको छ।