उत्तराखण्ड
उत्तराखण्ड | |
|---|---|
 | |
 भारतमा उत्तराखण्डको स्थान | |
| निर्देशाङ्क: ३०°२०′N ७८°०४′E / ३०.३३°N ७८.०६°Eनिर्देशाङ्कहरू: ३०°२०′N ७८°०४′E / ३०.३३°N ७८.०६°E | |
| देश |  भारत |
| क्षेत्र | उत्तर भारत |
| राजधानी | भराडीसैँण देहरादुन (हिउँद) |
| सबै भन्दा ठुलो सहर | देहरादुन |
| जिल्ला | १३ |
| सरकार | |
| • अङ्ग | उत्तराखण्ड सरकार |
| • राज्यपाल | गुरमित सिंह |
| • मुख्यमन्त्री | पुष्करसिंह धामी[१] (भारतीय जनता पार्टी) |
| विधायिका | एकसदनीय |
| • विधान सभा | उत्तराखण्ड विधान सभा (७० सीट) |
| राष्ट्रिय संसद | भारतीय संसद |
| • राज्य सभा | ३ सिट |
| • लोक सभा | ५ सिट |
| क्षेत्रफल | |
| • जम्मा | ५३४८३ किमी२ (२०६५० वर्ग माइल) |
| • क्रम | १९औँ |
| आयामहरू | |
| • लम्बाइ | ३२० किलोमिटर (२०० माइल) |
| • चौडाइ | ३८५ किलोमिटर (२३९ माइल) |
| उन्नतांश | ६४० मिटर (२१०० फिट) |
| उच्चतम उचाई | ७८१७ मिटर (२५६४६ फिट) |
| न्यूनतम उचाई (सिवालिकहरूको दक्षिण) | १९० मिटर (६२० फिट) |
| जनसङ्ख्या (२०११) | |
| • जम्मा | वृद्धि १०,०८६,२९२ |
| • क्रम | २१औँ |
| • घनत्व | १८९/किमी२ (४९०/वर्ग माइल) |
| • सहरी | ३०.२३% |
| • ग्रामीण | ६९.७७% |
| भाषा | |
| • आधिकारिक | हिन्दी |
| • अतिरिक्त अधिकारी | संस्कृत |
| • आधिकारिक लिपि | देवनागरी लिपि |
| समय क्षेत्र | युटिसी+०५:३० (भारतीय मानक समय) |
उत्तराखण्ड उत्तर भारतको एउटा राज्य हो। यो हिमालय, भाबर र तराई क्षेत्रको प्राकृतिक वातावरणको लागि प्रख्यात छ। यसले उत्तरमा चीनको तिब्बत स्वायत्त क्षेत्रसँग सीमा जोड्छ; नेपालको पूर्वमा सुदूरपश्चिम प्रदेश; दक्षिणमा उत्तर प्रदेश र पश्चिम र उत्तर-पश्चिममा हिमाचल प्रदेश भारतीय राज्यहरू छन्। राज्यलाई दुईवटा मण्डलहरूमा विभाजन गरिएको छ, गढवाल र कुमाऊँ, जम्मा १३ जिल्लाहरू छन्। उत्तराखण्डको शीतकालीन राजधानी देहरादुन हो, यो राज्यको सबैभन्दा ठुलो सहर हो र गैरसैन, चमौली जिल्लाको एउटा सहर, उत्तराखण्डको ग्रीष्मकालीन राजधानी हो।
पुरातात्विक प्रमाणहरूले प्रागैतिहासिक कालदेखि नै यस क्षेत्रमा मानवहरूको अस्तित्वलाई समर्थन गर्दछ। यस क्षेत्रले प्राचीन भारतको वैदिक युगमा उत्तराकुरु राज्यको एक हिस्सा बनाइयो। कुमाऊँका पहिलो प्रमुख राजवंशहरूमध्ये दोस्रो शताब्दीका कुनिन्दाहरू थिए जसले शैव धर्मको प्रारम्भिक रूपको अभ्यास गरे। राज्यका मूल निवासीहरूलाई सामान्यतया उत्तराखण्डी भनिन्छ, वा अझ विशेष गरी या त गढवाली वा कुमाऊँनी तिनीहरूको उत्पत्तिको क्षेत्रद्वारा। भारतको सन् २०११ जनगणना अनुसार, उत्तराखण्डको जनसङ्ख्या १०,०८६,२९२ छ, जसले यसलाई भारतको २०औँ सबैभन्दा धेरै जनसङ्ख्या भएको राज्य बनाउँछ।
नामकरण[सम्पादन गर्नुहोस्]
उत्तराखण्डको नाम संस्कृत शब्द उत्तराबाट आएको हो जसको अर्थ 'उत्तर' हो, र खण्डको अर्थ 'भूमि', समग्रमा मात्र 'उत्तरी भूमि' हो। प्रारम्भिक हिन्दु धर्मग्रन्थहरूमा यो नाम "केदारखण्ड" (वर्तमान दिन गढवाल) र "मानसखण्ड" (वर्तमान दिन कुमाऊँ) को संयुक्त क्षेत्रको रूपमा उल्लेख गरिएको छ। उत्तराखण्ड भारतीय हिमालयको मध्य भागको लागि प्राचीन पुराणिक शब्द पनि थियो।[२]
इतिहास[सम्पादन गर्नुहोस्]
प्राचीन चट्टान चित्रहरू, चट्टान आश्रयहरू, प्यालेओलिथिक युगको ढुङ्गा औजारहरू (सयौँ हजार वर्ष पुरानो), र मेगालिथहरूले यस क्षेत्रका पहाडहरू प्रागैतिहासिक कालदेखि नै बसोबास गरेको प्रमाण दिन्छन्। त्यहाँ पुरातात्विक अवशेषहरू पनि छन् जसले यस क्षेत्रमा प्रारम्भिक वैदिक अभ्यासहरूको अस्तित्व देखाउँदछ। गढवाल र कुमाऊँका पहिलो प्रमुख राजवंशहरू मध्ये ईपूर्व दोस्रो शताब्दीमा कुनिन्दाहरू थिए जसले शैव धर्मको प्रारम्भिक रूपको अभ्यास गरे र पश्चिमी तिब्बतसँग नुनको व्यापार गरे। पश्चिमी गढवालको काल्सीमा रहेको अशोकले यस क्षेत्रमा बौद्ध धर्मको प्रवेश गरेको प्रष्ट छ।[३]
मध्ययुगीन अवधिमा, क्षेत्र पश्चिममा गढवाल राज्य र पूर्वमा कुमाऊँ राज्य अन्तर्गत एकीकरण गरिएको थियो। यस अवधिमा, सिक्ने र चित्रकला को नयाँ रूपहरू (कला को पहारी स्कूल) को विकास भयो। आधुनिक समयको गढवाल पनि परमारहरूको शासन अन्तर्गत एकताबद्ध भएको थियो, जो केही ब्राह्मण र राजपूतहरू पनि मैदानबाट आएका थिए। 1791 मा, नेपालको विस्तार हुँदै गइरहेको गोर्खा साम्राज्यले कुमाऊँ राज्यको सीट अल्मोरालाई ओगटेको थियो। यसलाई अमरसिंह थापाले नेपाल अधिराज्यमा गाभिएको थियो। सन् १८०३ मा गढवाल राज्य पनि गोर्खाहरूको हातमा गयो। नेपाल अङ्ग्रेज युद्ध पछि, यो क्षेत्र सुगौली सन्धिको भागको रूपमा अङ्ग्रेजहरूलाई सुम्पिएको थियो।[४]
भूगोल[सम्पादन गर्नुहोस्]
उत्तराखण्डको कुल क्षेत्रफल ५३,५६६ किमी २ (२०,६८२ वर्ग मील) छ, जसमध्ये ८६% पहाडी र ६५% जङ्गलले ढाकिएको छ। राज्यको उत्तरी भागको अधिकांश भाग उच्च हिमाली चुचुरा र हिमनदीले ढाकिएको छ। उन्नाइसौं शताब्दीको पहिलो आधामा, भारतीय सडक, रेलमार्ग र अन्य भौतिक पूर्वाधारको विस्तारित विकासले विशेष गरी हिमालयमा अन्धाधुन्ध काठ काट्ने चिन्ता बढाएको थियो। हिन्दु धर्ममा दुईवटा महत्त्वपूर्ण नदीहरू उत्तराखण्डको हिमनदीहरू, गङ्गोत्रीमा गङ्गा र यमुनोत्रीको यमुनाबाट उत्पन्न हुन्छन्। तिनीहरू असंख्य तालहरू, हिमनदीहरू र धाराहरूद्वारा खुवाइएका छन्। यी दुई बद्रीनाथ र केदारनाथसँग मिलेर हिन्दुहरूको लागि एक पवित्र तीर्थ, छोटा चार धाम बनाउँछन्।[५][६]
जनसाङ्ख्यिकी[सम्पादन गर्नुहोस्]
उत्तराखण्डका मूल निवासीहरूलाई सामान्यतया उत्तराखण्डी भनिन्छ र कहिलेकाँही विशेष गरी या त गढवाली वा कुमाऊँनी भनिन्छ तिनीहरूको उत्पत्ति स्थानको आधारमा गढवाल वा कुमाऊँं क्षेत्रमा। भारतको सन् २०११ को जनगणना अनुसार, उत्तराखण्डको १०,०८६,२९२ जनसङ्ख्या छ जसमा ५,१३७,७७३ पुरुष र ४,९४८,५१९ महिलाहरू छन्, जसमा ६९.७७% जनसङ्ख्या ग्रामीण क्षेत्रमा बस्छन्। १.६३% जमिनमा जनसङ्ख्याको ०.८३% भएको राज्य देशको २०औँ सबैभन्दा बढी जनसङ्ख्या भएको राज्य हो। राज्यको जनघनत्व १८९ जना प्रति वर्ग किलोमिटर रहेको छ जसमा १८.८१% को सन् २००१-२०११ दसकीय वृद्धि दर रहेको छ। लिङ्ग अनुपात ९६३ महिलाहरू प्रति १००० पुरुष छ।[७]
सामाजिक समूहहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]
उत्तराखण्डमा दुई भू-सांस्कृतिक क्षेत्रहरूमा फैलिएको बहुजातीय जनसङ्ख्या छ: गढवाल, र कुमाऊँ। जनसङ्ख्याको एक ठुलो हिस्सा (लगभग ३५%) क्षत्रिय (पूर्वजमिन शासकहरू र तिनीहरूका सन्तानहरूका विभिन्न कुलहरू), मूल गढवाली र कुमाऊँनीका सदस्यहरू र साथै धेरै आप्रवासीहरू पनि छन्।[८]
भाषाहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]
उत्तराखण्डको आधिकारिक भाषा हिन्दी हो, जुन २०११ को जनगणना अनुसार स्थानीय रूपमा ४३% जनसङ्ख्या (मुख्यतया दक्षिणमा केन्द्रित) द्वारा बोलिन्छ, र राज्यभरि भाषाको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। थप रूपमा, शास्त्रीय भाषा संस्कृतलाई दोस्रो आधिकारिक भाषा घोषणा गरिएको छ, यद्यपि यसमा कुनै स्थानीय वक्ताहरू छैनन् र यसको प्रयोग शैक्षिक र धार्मिक प्रयोगहरूमा सीमित छ।[९]
धर्म[सम्पादन गर्नुहोस्]
उत्तराखण्डका चार-पाँच भाग भन्दा बढी बासिन्दाहरू हिन्दुहरू छन्। मुस्लिम, सिख, ईसाई, बौद्ध र जैनहरूले बाँकी जनसङ्ख्या बनाउँछन्, जसमा मुस्लिमहरू सबैभन्दा ठुलो अल्पसङ्ख्यक हुन्। पहाडी क्षेत्रहरू लगभग पूर्णतया हिन्दु छन्, जबकि मैदानी क्षेत्रहरूमा मुस्लिम र सिखहरूको उल्लेखनीय अल्पसङ्ख्यक छन्।[१०]
सन्दर्भ सामग्रीहरू[सम्पादन गर्नुहोस्]
- ↑ "Pushkar Singh Dhami: BJP's Pushkar Singh Dhami to be next Uttarakhand chief minister" (अङ्ग्रेजीमा), ४ जुलाई २०२१, अन्तिम पहुँच ४ जुलाई २०२१।
- ↑ Kandari, O. P., & Gusain, O. P. (Eds.). (2001). Garhwal Himalaya: Nature, Culture & Society. Srinagar, Garhwal: Transmedia.
- ↑ "Uttarakhand", Encyclopædia Britannica, Inc., मूलबाट २ जुलाई २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ जुलाई २०१२।
- ↑ Raheja, Gloria Goodwin (जुन १९८८), The Poison in the Gift: Ritual, Prestation, and the Dominant Caste in a North Indian Village (अङ्ग्रेजीमा), University of Chicago Press, आइएसबिएन 978-0-226-70728-0।
- ↑ Destination Profiles of the Holy Char Dhams, Uttarakhand
- ↑ "Info about Uttarakhand", Nainital Tours & Package, मूलबाट २५ नोभेम्बर २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २० डिसेम्बर २०१२।
- ↑ "Uttarakhand Profile", censusindia.gov.in, अन्तिम पहुँच १८ मार्च २०२०।
- ↑ Bhardwaj, Ashutosh (१५ फेब्रुअरी २०१७), "Uttarakhand elections: Across the border; next door to UP, new caste calculus", The Indian Express (अङ्ग्रेजीमा), अन्तिम पहुँच १६ जुन २०२३।
- ↑ "Table C-16 Population by Mother Tongue: Uttarakhand", www.censusindia.gov.in, Registrar General and Census Commissioner of India। Figures for Jaunsari also include speakers of Jaunpuri.
- ↑ "Demography", Government of Uttarakhand, मूलबाट ३ जनवरी २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ जुलाई २०१२।