मणिपुर
मणिपुर | |
|---|---|
| मणिपुर राज्य | |
     माथिबाट घडीको दिशा: मणिपुर सङ्ग्रहालय, कांगला शा, द हेंगलेप, मणिपुरी नृत्य, लोकटक ताल | |
| राष्ट्रियगान: "साना लेबक मणिपुर" "मणिपुर, सुनको भूमि" | |
 भारतमा मणिपुरको स्थान | |
| निर्देशाङ्क: २४°४९′N ९३°५६′E / 24.81°N 93.94°E | |
| देश |  भारत |
| क्षेत्र | उत्तरपूर्वी भारत |
| पहिले | मणिपुर अधिराज्य |
| सङ्घमा भर्ना | १५ अक्टोबर १९४९[१] |
| केन्द्र शासित प्रदेशको रूपमा | सन् १९५६ |
| राज्यको रूपमा | सन् १९७२ |
| राजधानी | इम्फाल |
| सबै भन्दा ठुलो सहर | राजधानी |
| जिल्ला | १६ |
| सरकार | |
| • अङ्ग | मणिपुर सरकार |
| • राज्यपाल | अनुसुईया उइके[२] |
| • मुख्यमन्त्री | नोङथोम्बम बिरेन सिंह[३] (भाजपा) |
| विधायिका | एक सदनात्मक |
| • विधान सभा | मणिपुर विधान सभा (६०) |
| राष्ट्रिय संसद | भारतीय संसद |
| • राज्य सभा | १ |
| • लोक सभा | २ |
| उच्च न्यायालय | मणिपुर उच्च न्यायालय |
| क्षेत्रफल | |
| • जम्मा | २२३२७ किमी२ (८६२१ वर्ग माइल) |
| • क्रम | २३औँ |
| जनसङ्ख्या (सन् २०११)[४] | |
| • जम्मा | २८५५७९४ |
| • क्रम | २३औँ |
| • घनत्व | १३०/किमी२ (३००/वर्ग माइल) |
| • सहरी | ३०.२१% |
| • ग्रामीण | ६९.७९% |
| भाषा | |
| • आधिकारिक | मणिपुरी |
| • आधिकारिक लिपि | मणिपुरी लिपि |
| कुल ग्राहस्थ उत्पादन | |
| • कुल (सन् २०१८–१९) | ₹०.३१ लाख करोड (युएस$४.३ बिलियन) |
| • श्रेणी | २८औँ |
| • प्रतिव्यक्ति | ₹७५,२२६ (युएस$१,१००) (२७औँ) |
| समय क्षेत्र | युटिसी+०५:३० (भारतीय मानक समय) |
| मानव विकास सूचकाङ्क (सन् २०१८) | ०.६९६[५] (१५औँ) |
मणिपुर उत्तरपूर्वी भारतको एउटा राज्य हो जसको राजधानी इम्फाल हो। यो पश्चिममा भारतीय राज्यहरू असम, दक्षिणमा मिजोरम र उत्तरमा नागाल्यान्डसँग सिमाना जोडिएको छ र म्यानमारसँग अन्तर्राष्ट्रिय सीमा साझा गर्दछ, विशेष गरी पूर्वमा सागाइङ क्षेत्र र दक्षिणपूर्वमा चिन राज्य। २२,३३० वर्ग किलोमिटर (८,६२१ वर्ग माइल) क्षेत्रफल ओगटेको यो राज्यमा १८१३ वर्ग किलोमिटर (७०० वर्ग माइल) इम्फाल उपत्यका रहेको छ जहाँ मणिपुरी समुदाय बसोबास गर्छ, जुन ऐतिहासिक रूपमा एक राज्य हो। वरपरका पहाडहरू नागा र कुकी-जो समुदायहरूको घर छन्, जसले भोटबर्मेली भाषाहरू बोल्छन्। आधिकारिक भाषा र सम्पर्क भाषा, मणिपुरी पनि भोटबर्मेली परिवारसँग सम्बन्धित छ।
मणिपुर राज्यको जनसङ्ख्याको लगभग ५३% मणिपुरी मानिसहरूले प्रतिनिधित्व गर्छन्, त्यसपछि विभिन्न नागा जनजातिहरू २०% र कुकी-जो जनजातिहरू १६% छन्। मणिपुरका जातीय समूहहरूले विभिन्न धर्महरू मान्छन्। २०११ को जनगणना अनुसार, हिन्दु धर्म र ईसाई धर्म राज्यका प्रमुख धर्महरू हुन्।
मणिपुरको मुख्यतया कृषिप्रधान अर्थतन्त्र छ, जहाँ जलविद्युत उत्पादनको ठुलो सम्भावना छ। यो उत्तरपूर्वी भारतको दोस्रो ठुलो इम्फाल विमानस्थल मार्फत दैनिक उडानहरूद्वारा अन्य क्षेत्रहरूसँग जोडिएको छ। मणिपुर धेरै खेलकुदहरूको घर हो र मणिपुरी नृत्यको उत्पत्ति ठाउँ हो, र युरोपेलीहरूलाई पोलो परिचय गराउने श्रेय पनि जान्छ।
भूगोल
[सम्पादन गर्नुहोस्]यो राज्य २३°८३'उत्तर अक्षांश - २५°६८'उत्तर अक्षांश र ९३°०३'पूर्व - ९४°७८'पूर्व देशान्तरमा अवस्थित छ। राज्यले ओगटेको कुल क्षेत्रफल २२,३२७ वर्ग किलोमिटर (८,६२१ वर्ग माइल) छ। राजधानी समुद्र सतहबाट ७९० मिटर (२,५९० फिट) उचाइमा नीलो पहाडहरूले घेरिएको लगभग ७०० वर्ग माइल (२,००० वर्ग माइल) को अंडाकार आकारको उपत्यकामा अवस्थित छ। उपत्यकाको ढलान उत्तरबाट दक्षिणतिर छ। पर्वतीय शृङ्खलाहरूले मध्यम हावापानी सिर्जना गर्दछ, जसले उत्तरबाट आउने चिसो हावालाई उपत्यकामा पुग्नबाट रोक्छ र चक्रवाती आँधीबेहरीलाई रोक्छ।[६]
मणिपुरलाई दुई भिन्न भौतिक क्षेत्रहरूको रूपमा चित्रण गर्न सकिन्छ: उबडखाबड पहाडहरू र साँघुरो उपत्यकाहरूको बाहिरी क्षेत्र, र समतल मैदानको भित्री क्षेत्र, सबै सम्बन्धित भू-रूपहरू सहित। यी दुई क्षेत्रहरू भौतिक विशेषताहरूमा भिन्न छन् र वनस्पति र जीवजन्तुहरूमा स्पष्ट छन्। उपत्यका क्षेत्रमा समतल सतहभन्दा माथि उठेका पहाडहरू र ढिस्काहरू छन्।[७]
मणिपुरको हावापानी यस क्षेत्रको भू-बनोटबाट धेरै हदसम्म प्रभावित छ। समुद्र सतहबाट ७९० मिटर उचाइमा अवस्थित, मणिपुर चारैतिर पहाडहरूले घेरिएको छ। भारतको यो उत्तरपूर्वी कुनामा सामान्यतया मैत्रीपूर्ण हावापानी हुन्छ, यद्यपि जाडोयाम चिसो हुन सक्छ। गर्मी महिनाहरूमा अधिकतम तापक्रम ३२ °से (९० °फे) हुन्छ। सबैभन्दा चिसो अवस्था जनवरीमा हुन्छ, र सबैभन्दा तातो महिना जुलाई हो।[८]
जनसाङ्ख्यिकी
[सम्पादन गर्नुहोस्]२०११ को जनगणनामा मणिपुरको जनसङ्ख्या २,८५५,७९४ थियो। यस कुल जनसङ्ख्यामध्ये ५७.२% उपत्यका जिल्लाहरूमा र बाँकी ४२.८% पहाडी जिल्लाहरूमा बसोबास गर्थे। उपत्यका (मैदान) मुख्यतया मणिपुरी भाषिक जनसङ्ख्या द्वारा बसोबास गरिएको छ। पहाडहरूमा मुख्यतया नागा, कुकी र साना आदिवासी समूहहरूसँग सम्बन्धित धेरै जातीय-भाषिक रूपमा विविध जनजातिहरू बसोबास गर्छन्।
नागा र कुकी बस्तीहरू पनि उपत्यका क्षेत्रमा पाइन्छन्, यद्यपि सङ्ख्यामा कम छन्। मणिपुरमा नेपाली, बङ्गाली, तमिल र मारवाडीहरूको पनि ठुलो जनसङ्ख्या बसोबास गर्दछ।[९]
मणिपुरमा हिन्दु धर्म र ईसाई धर्म प्रमुख धर्म हुन्। भारतको १९६१ र २०११ को जनगणनाको बीचमा, राज्यमा हिन्दुहरूको हिस्सा ६२% बाट घटेर ४१% पुग्यो, जबकि ईसाईहरूको हिस्सा १९% बाट बढेर ४१% पुग्यो।[१०]
सन्दर्भ सामग्रीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- ↑ SINHA, L. P. (१९८७), "The Politics and Government of Manipur", The Indian Journal of Political Science 48 (4): 487–493, आइएसएसएन 0019-5510, जेएसटिओआर 41855332।
- ↑ Laithangbam, Iboyaima (२७ अगस्ट २०२१), "Ganesan sworn in as Manipur Governor", The Hindu, मूलबाट २० अक्टोबर २०२१-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २९ अगस्ट २०२१।
- ↑ BJP leader Biren Singh sworn in as Manipur Chief Minister वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १५ मार्च २०१७ मिति, India Today (15 March 2017)
- ↑ "Manipur Population Sex Ratio in Manipur Literacy rate data", census2011.co.in, मूलबाट ८ सेप्टेम्बर २०१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १ सेप्टेम्बर २०१५।
- ↑ "Sub-national HDI - Subnational HDI - Global Data Lab", globaldatalab.org, मूलबाट १२ नोभेम्बर २०२०-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १७ अप्रिल २०२०।
- ↑ "fate of loktak lake", e-pao.net, अन्तिम पहुँच १ सेप्टेम्बर २०१५।
- ↑ Government of Manipur, "Irrigation And Water Management", मूलबाट २६ जुन २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३१ अक्टोबर २०१०। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २६ जुन २०११ मिति
- ↑ "Manipur | History, Government, Map, Capital, & Facts | Britannica", www.britannica.com, २०२४-०१-०६, अन्तिम पहुँच २०२४-०१-०६।
- ↑ "Manipur Population Census data 2011", Census 2011, अन्तिम पहुँच २ सेप्टेम्बर २०१७।
- ↑ "Christian population on the rise in Arunachal Pradesh, Manipur", Hindustan Times, २०१७-०३-०८।