सिक्किम
सिक्किम | |
|---|---|
    | |
| नामकरण: नयाँ दरबार | |
| उपनाम: "चामलको उपत्यका" | |
| आदर्श वाक्य: खाम सम वाङडु (तीन लोकको विजेता) | |
| राष्ट्रियगान: जहाँ बग्छ टिस्टा रङ्गीत | |
 भारतमा सिक्किमको स्थान | |
| देश |  भारत |
| क्षेत्र | उत्तरपूर्वी भारत |
| पहिले | सिक्किम अधिराज्य |
| स्थापना (राज्यको रूपमा) | १६ मे १९७५ |
| राजधानी र सबै भन्दा ठुलो सहर | गान्तोक |
| जिल्ला | ६ |
| सरकार | |
| • अङ्ग | सिक्किम सरकार |
| • राज्यपाल | लक्ष्मण आचार्य |
| • मुख्यमन्त्री | प्रेमसिंह तामाङ (सिक्किम क्रान्तिकारी मोर्चा) |
| विधायिका | एकसदनीय |
| • विधान सभा | सिक्किम विधान सभा (३२) |
| राष्ट्रिय संसद | भारतीय संसद |
| • राज्य सभा | १ |
| • लोक सभा | १ |
| उच्च अदालत | सिक्किम उच्च अदालत |
| क्षेत्रफल | |
| • जम्मा | ७,०९६ किमी२ (२७४० वर्ग माइल) |
| • क्रम | २७औँ |
| आयामहरू | |
| • लम्बाइ | ११६ किलोमिटर (७२ माइल) |
| • चौडाइ | ६५ किलोमिटर (४० माइल) |
| उन्नतांश | १,६५० मिटर (५४१० फिट) |
| उच्चतम उचाई | ८,५८६ मिटर (२८१६९ फिट) |
| न्यूनतम उचाई (पश्चिम बङ्गालसँगको सीमा[२]) | २८० मिटर (९२० फिट) |
| जनसङ्ख्या (२०११)[३] | |
| • जम्मा | ६१०५७७ |
| • क्रम | ३२औँ |
| • घनत्व | ८६/किमी२ (२२०/वर्ग माइल) |
| • सहरी | २५.१५% |
| • ग्रामीण | ७४.८५% |
| भाषा | |
| • आधिकारिक | [४][५] |
| • अतिरिक्त अधिकारी | |
| कुल ग्राहस्थ उत्पादन | |
| • कुल (२०१९-२०) |  ₹३०,००० करोड (युएस$३.८ अर्ब) |
| • श्रेणी | २९औँ |
| • प्रतिव्यक्ति | ₹४१२,७५४ (युएस$५,८००) |
| समय क्षेत्र | युटिसी+०५:३० (भारतीय मानक समय) |
| आइएसओ ३१६६ सङ्केत | IN-SK |
| सवारी दर्ता | SK |
| मानव विकास सूचकांक (२०१९) | ०.७६४ धेरै माथि (१०औँ) |
| साक्षरता दर (२०११) | ८२.६% (१३औँ) |
| लिङ्ग अनुपात (२०११) | ८९०♀/१००० ♂ (१०औँ) |
| वेबसाइट | www |
| सिक्किमका प्रतीकहरू | |
 | |
| गीत | जहाँ बग्छ टिस्टा रङ्गीत |
| चरा | चिलिमे[६] |
| माछा | केटली माछा[७] |
| फूल | सुनखरी[८][९] |
| स्तनपायी | हाब्रे |
| रुख | हिउँपाते गुराँस |
| राज्य राजमार्ग | |
 | |
| सिक्किमको राज्य राजमार्ग | |
| भारतीय राज्य र केन्द्र शासित प्रदेश प्रतीकहरूको सूची | |
सिक्किम भारतको एउटा उत्तरपूर्वी राज्य हो। यसको उत्तर र उत्तरपूर्वमा चीनको तिब्बत स्वायत्त क्षेत्र, पूर्वमा भुटान, पश्चिममा नेपालको कोशी प्रदेश र दक्षिणमा पश्चिम बङ्गालसँग सीमा जोडिएको छ। सिक्किम पनि सिलिगुडी कोरिडोरको नजिक छ, जुन बङ्गलादेशको सिमाना छ। सिक्किम सबैभन्दा कम जनसङ्ख्या भएको र भारतीय राज्यहरू मध्ये दोस्रो सबैभन्दा सानो हो। पूर्वी हिमालयमा अवस्थित, सिक्किम लेकाली र उपोष्णकटिबन्धीय हावापानी सहित यसको जैविक विविधताका लागि उल्लेखनीय छ, साथै कञ्चनजङ्घा हिमाल, भारतको सबैभन्दा उच्च चुचुरो र पृथ्वीको तेस्रो उच्च स्थान हो। सिक्किमको राजधानी र सबैभन्दा ठुलो सहर गान्तोक हो। राज्यको लगभग ३५% कञ्चनजङ्घा राष्ट्रिय निकुञ्जले ओगटेको छ - एक युनेस्को विश्व सम्पदा क्षेत्र।
१७औँ शताब्दीमा नामग्याल वंशद्वारा सिक्किम अधिराज्यको स्थापना भएको थियो। यो छोग्याल भनेर चिनिने बौद्ध पुजारी-राजाहरूले शासन गरेका थिए। यो सन् १८९० मा ब्रिटिस भारतको एक रियासत राज्य भयो। भारतीय स्वतन्त्रता पछि, सिक्किमले सन् १९४७ पछि भारतीय अधिराज्य र सन् १९५० पछि भारतको गणतन्त्रको साथ आफ्नो संरक्षित स्थिति जारी राख्यो। यसले हिमालय राज्यहरू मध्ये उच्चदरको साक्षरता दर र प्रति व्यक्ति आयको आनन्द लियो। सन् १९७३ मा छोग्यालको दरबार अगाडि राजतन्त्र विरोधी दङ्गा भयो। सन् १९७५ मा, भारतीय सेनाले गान्तोक सहर कब्जा गरेपछि, एक जनमत सङ्ग्रह भयो जसले राजतन्त्रको विघटन र सिक्किमलाई भारतको २२औँ राज्यको रूपमा सामेल गर्यो।
आधुनिक सिक्किम एक बहुजातीय र बहुभाषिक भारतीय राज्य हो। राज्यका आधिकारिक भाषाहरू अङ्ग्रेजी, नेपाली, सिक्किमी र लेप्चा हुन्। राज्यमा संस्कृति र परम्पराको संरक्षणका लागि गुरुङ, लिम्बू, मगर, मुखिया, नेवारी, राई, शेर्पा र तामाङलाई थप आधिकारिक भाषाहरू समावेश गरिएको छ। अङ्ग्रेजी विद्यालयमा पढाइन्छ र सरकारी कागजातहरूमा प्रयोग गरिन्छ। प्रमुख धर्महरू हिन्दु र वज्रयान बौद्ध धर्म हुन्। सिक्किमको अर्थतन्त्र धेरै हदसम्म कृषि र पर्यटनमा निर्भर छ। २०१९ को रूपमा, राज्यको भारतीय राज्यहरूमध्ये पाँचौँ-सबैभन्दा सानो कुल ग्राह्यस्थ उत्पादन थियो, यद्यपि यो सबैभन्दा छिटो-बढ्नेहरूमध्ये पनि हो।
नामकरण
[सम्पादन गर्नुहोस्]सिक्किम नाम लिम्बू शब्दहरू सु "नयाँ" र खिम "महल" वा "घर" को संयोजन हो भन्ने विश्वास गरिन्छ।[१०] सिक्किमको तिब्बती नाम ड्रेन्जोङ हो जसको अर्थ "चामलको उपत्यका" हो, जबकि भुटियाहरूले यसलाई बेउल डेमाजोङ भन्ने गर्छन्, जसको अर्थ "चामलको लुकेको उपत्यका" हो।[११][१२]
लोककथाका अनुसार राब्देन्टेलाई आफ्नो नयाँ राजधानी बनाएपछि भुटियाका राजा तेन्सुङ नामग्यालले दरबार बनाएर आफ्नी लिम्बू रानीलाई नाम राख्न भनेका थिएँँ।[१२] सिक्किमका मूल बासिन्दा लेप्चा मानिसहरूले यसलाई न्ये-मे-एल भन्थे, जसको अर्थ "स्वर्ग" हो। ऐतिहासिक भारतीय साहित्यमा, सिक्किमलाई इन्द्रकिल भनिन्छ, युद्ध देवता इन्द्रको बगैँचा।[१३]
इतिहास
[सम्पादन गर्नुहोस्]लेप्चाहरूलाई सिक्किमको प्रारम्भिक बासिन्दा मानिन्छ।[१४] यद्यपि लिम्बू र मगरहरू पनि पश्चिम र दक्षिण जिल्लाका दुर्गम भागहरूमा बसोबास गर्दै आएका थिएँँ जुन लेप्चाहरू पूर्व र उत्तर जिल्लाहरूमा बसोबास गर्थे।[१५] बौद्ध संत पद्मसम्भव, जसलाई गुरु रिन्पोछे भनेर पनि चिनिन्छ, आठौँ शताब्दीमा यस भूमिबाट पार भएको भनिन्छ।[१६]
सिक्किम अधिराज्य
[सम्पादन गर्नुहोस्].svg)
ख्ये बुम्साका पाँचौँ पुस्ताका फुन्टसोग नामग्याल, १६४२ मा सिक्किमको राजतन्त्रको संस्थापक बने, जब उनलाई युकसोममा तीन पूज्य लामाहरूले सिक्किमको पहिलो छोग्याल, वा पुजारी-राजाको रूपमा अभिषेक गरे।[१७] फुन्टसोग नामग्याल १६७० मा उनका छोरा, तेन्सुङ नामग्यालको उत्तराधिकारी बने, जसले राजधानी योकसमबाट राब्देन्ट्से (आधुनिक पेलिङको नजिक) मा सारियो। १७०० मा, छोग्यालकी सौतेनी बहिनीको सहयोगमा भुटानीहरूले सिक्किममाथि आक्रमण गरे, जसलाई सिंहासन अस्वीकार गरिएको थियो।[१८] भुटानीहरूलाई तिब्बती जनताले धपाएका थिएँँ, जसले दस वर्षपछि छोग्याललाई सिंहासन पुनर्स्थापित गरे। १७१७ र १७३३ को बीचमा, राज्यले पश्चिममा नेपालीहरू र पूर्वमा भुटानीहरूद्वारा धेरै आक्रमणहरूको सामना गर्यो, जसको समापन नेपालीहरूद्वारा राजधानी राब्देन्ट्सको विनाशसँगै भयो। १७९१ मा, चीनले सिक्किमलाई समर्थन गर्न र गोरखा राज्यको विरुद्ध तिब्बतको रक्षा गर्न सेना पठायो।[१९] गोरखाको पछिल्ला पराजय पछि, चिनियाँ चिङ वंशले सिक्किममा आफ्नो नियन्त्रण स्थापित गर्यो।[१९]
बेलायती प्रभाब
[सम्पादन गर्नुहोस्]छिमेकी भारतमा ब्रिटिस शासनको शुरुवात पछि, सिक्किमले आफ्नो साझा प्रतिद्वन्द्वी नेपाल विरुद्ध बेलायतसँग गठबन्धन गर्यो।[२०] नेपालीहरूले सिक्किममाथि आक्रमण गरेर तराईलगायत अधिकांश क्षेत्रलाई आफ्नो कब्जामा लिए।[२०] यसले ब्रिटिस इस्ट इन्डिया कम्पनीलाई नेपालमाथि आक्रमण गर्न प्रेरित गर्यो, जसको परिणामस्वरूप सन् १८१४ को नेपाल अङ्ग्रेज युद्ध भयो।[२०] सिक्किम र बेलायतबीच भएको सन्धिले सन् १८१७ मा नेपालीहरूले कब्जा गरेको भूभाग फिर्ता गराए। तर, सिक्किम र बेलायतीबीचको सम्बन्ध कमजोर हुँदा पछि मोरङ क्षेत्रमा कर सुरु भयो।[२०]
सिक्किम १९औँ शताब्दीको पछिल्ला दसकहरूमा बेलायती संरक्षित राज्य बनेको थियो, जसलाई सन् १८९० मा चीनसँग हस्ताक्षर गरिएको एउटा महासन्धिले औपचारिक रूपमा मान्यता दिएको थियो।[२१][२२] सिक्किमलाई बिस्तारै अर्को तीन दसकहरूमा थप सार्वभौमसत्ता प्रदान गरियो, र सन् १९२२ मा भारतीय रियासतहरूका शासकहरूको प्रतिनिधित्व गर्ने सभा, चेम्बर अफ प्रिन्सको सदस्य बन्यो।[२३][२४]
भारतमा विलय
[सम्पादन गर्नुहोस्]सन् १९४७ मा एक लोकप्रिय मतद्वारा सिक्किमले भारतसँगको विलय अस्वीकार गरियो र तत्कालीन भारतीय प्रधानमन्त्री जवाहर लाल नेहरूले सिक्किमलाई संरक्षित राज्यको दर्जा प्रदान गरे। यसको कारण भारत सिक्किमको संरक्षक भयो र सिक्किमको परराष्ट्र मामिला सम्बन्धी विषयको जिम्मेदारी भारतले आफ्नो अधिनमा लियो। सन् १९५५ मा एउटा राज्यिक परिषद् स्थापित गरियो जसको आधिन छोग्याललाई एउटा संविधानिक सरकार बनाउने अनुमति दिइयो। यस समयमा सिक्किम नेशनल कंग्रेसद्वारा पुनः मतदान र नेपालीहरूलाई अरु धेरै प्रतिनिधित्व हुनुपर्ने माग गरेपछि सन् १९७३ को शुरूमा समस्या उत्पन्न भयो। राजदरबारको सामुन्ने मै हिंसा भडकिएपछि भारतलाई सुरक्षाको लागि आग्रह गरियो। छोग्याल राजवंश सिक्किममा धेरै नै अलोकप्रिय साबित भैइरहेका थिए।
१० अप्रिल १९७५ मा, काजी (तत्कालीन प्रधानमन्त्री)ले सिक्किमको दर्जा परिवर्तन गरियोस जसले गर्दा यो भारतको राज्य बन्न सक्छ भनि भारतीय संसदलाई यो अनुरोध गरे। अप्रिलमा, भारतीय सेना सिक्किमको भूमिमा प्रबेश गर्यो र राजदरबारको सुरक्षामा खटिएका सुरक्षाकर्मीहरूलाई निःशस्त्र गरे र राजा छोग्याललाई नजरबन्दमा राखे अनी पछि गान्तोकलाई आफ्नो कब्जामा लिए। दुई दिनभित्र सम्पूर्ण सिक्किम राज्य भारतको नियन्त्रणमा थियो। यसपछि त्यहाँ एउटा जनमत सङ्ग्रह गरियो (जसमा ५९ प्रतिशत मतदाताहरूले भाग लिएका थिए) ९७.५ प्रतिशत मतदाताहरूले सिक्किमलाई भारतमा समाबेश गर्ने कुराको समर्थन गरे। केही हप्ता पछि १६ मे १९७५ मा, सिक्किम औपचारिक रूपबाट भारतीय गणराज्यको २२औ प्रदेश बन्न गयो र राजतन्त्रको उन्मुलन भयो।
पछिल्लो इतिहास
[सम्पादन गर्नुहोस्]२००० मा, सत्रौं कर्मापा, उर्गेन त्रिन्ले दोर्जे, जसलाई दलाई लामाले पुष्टि गरेका थिएँँ र चिनियाँ सरकारले तुल्कुको रूपमा स्वीकार गरेका थिएँँ, तिब्बतबाट भागेर सिक्किमको रुम्टेक मठमा फर्कन खोजेका थिए। चिनियाँ अधिकारीहरू यस मुद्दामा अलमलमा थिए, किनकि भारतको कुनै पनि विरोधको अर्थ सिक्किमको भारतको शासनको स्पष्ट समर्थन हुनेछ, जसलाई चीनले अझै पनि भारतद्वारा कब्जा गरेको स्वतन्त्र राज्यको रूपमा मान्यता दिएको छ। चीन सरकारले अन्ततः २००३ मा सिक्किमलाई भारतीय राज्यको रूपमा मान्यता दियो, बदलामा भारतले तिब्बतलाई चीनको "अंश" क्षेत्रको रूपमा घोषणा गर्यो।[२५] नयाँ दिल्लीले सन् १९५४ मा तिब्बतलाई चीनको हिस्साको रूपमा स्वीकार गरेको थियो तर चीनले त्यो सम्झौता असफल भएको विश्वास गरेको देखिन्छ।[२६]
सन् २००३ को सम्झौताले भारत-चीन सम्बन्धमा चिसोपन ल्यायो।[२७] ६ जुलाई २००६ मा, नाथुलाको सिक्किमे हिमालयन पासलाई सीमापार व्यापारको लागि खोलिएको थियो, जुन भारत र चीन बीचको पहिलो खुला सीमा बन्यो।[२८] सन् १९०४ को तिब्बतको योङहसब्यान्ड अभियानमा पहिलो पटक खोलिएको यो पास सन् १९६२ को चीन-भारत युद्धदेखि बन्द नै थियो।[२९] १८ सेप्टेम्बर २०११ मा, सिक्किममा ६.९ रेक्टर स्केलको भूकम्पले राज्य र नेपाल, भुटान, बङ्गलादेश र तिब्बतमा कम्तिमा ११६ जनाको ज्यान लियो।[३०] सिक्किममा मात्रै ६० भन्दा बढी मानिसको मृत्यु भयो भने गान्तोक सहरमा ठुलो क्षति पुगेको थियो।[३१]
भूगोल
[सम्पादन गर्नुहोस्]
हिमालय पर्वतमा अवस्थित सिक्किम राज्य पहाडी भूभागले विशेषता हो। नेपाल र तिब्बत नजिकैको उत्तरी चुचुराहरूमा पश्चिम बङ्गालको सिमानामा दक्षिणमा २८० मिटर (९२० फिट) देखि ८,५८६ मिटर (२८,१६९ फिट) सम्मको उचाइको साथ लगभग सम्पूर्ण राज्य पहाडी छ। कञ्चनजङ्घाको शिखर, विश्वको तेस्रो-अग्लो शिखर, सिक्किम र नेपालको सीमामा अवस्थित राज्यको सबैभन्दा उच्च बिन्दु हो।[३२]
धेरै हिउँले भरिएका धाराहरूले राज्यको पश्चिम र दक्षिणमा नदीको उपत्यकाहरू बनाएका छन्। यी धाराहरू प्रमुख टिस्टा नदी र यसको सहायक नदी रङ्गीतमा मिल्छन्, जुन राज्यबाट उत्तरबाट दक्षिणतिर बग्छ।[३३] राज्यमा २८ पहाडी चुचुराहरू, ८० भन्दा बढी हिमनदीहरू, २२७ उच्च उचाइका तालहरू (सोङ्मो, गुरुडोङ्मार र खेचेओपल्री तालहरू सहित), पाँचवटा प्रमुख तातो मुहानहरू, र १०० भन्दा बढी नदी र खोलाहरू छन्।[३४] राज्यलाई तिब्बत, भुटान र नेपालसँग जोड्ने आठ वटा पहाडी भन्ज्याङहरू छन्।[३५]
वनस्पति र जीवजन्तु
[सम्पादन गर्नुहोस्]
सिक्किम तल्लो हिमालयको इकोलोजिकल हटस्पटमा अवस्थित छ, भारतका तीन पारिस्थितिक क्षेत्रहरू मध्ये एक मात्र हो।[३७] राज्यको वन क्षेत्रहरूले विभिन्न प्रकारका जीवजन्तु र वनस्पतिहरू प्रदर्शन गर्छन्।[३८] यसको उँचाइको स्तरीकरणको कारण, राज्यमा उष्णकटिबन्धीय प्रजातिहरूदेखि समशीतोष्ण, लेकाली र टुन्ड्रासम्मका विभिन्न प्रकारका बोटबिरुवाहरू छन्, र यति सानो क्षेत्रमा यस्तो विविधता प्रदर्शन गर्ने केही क्षेत्रहरू मध्ये एक हो। सिक्किमको लगभग ८१ प्रतिशत क्षेत्र यसको वन विभागको प्रशासनमा आउँछ।[३९]
सिक्किमको जीवजन्तुमा हिउँ चितुवा, कस्तुरी मृग, झारल, हाब्रे, हिमाली फ्याउमुसो, थारल, घोरल, रतुवा, लङ्गुर, हिमाली कालो भालु, ध्वाँसे चितुवा, छिरबिरे बिरालो, चरी बाघ, वन कुकुर, तिब्बती ब्वाँसो, सुँगुरे भालु, र भालु बिरालो।[४०][४१] प्रायः लेकाली क्षेत्रमा पाइने जनावरहरूमध्ये याकहरू हुन्, मुख्यतया तिनीहरूको दूध, मासु र बोझको जनावरको रूपमा पालना गरिन्छ।[४२]
सिक्किमको चरामा डाँफे, मुनाल, लरवान, कोङ्मा हिउँकुखुरा, हाडफोर र खैरो गिद्ध, साथै सुवर्ण महाचील, ठुलो चाहा, र ढुकुरहरू समावेश छन्। सिक्किममा ५५० भन्दा बढी प्रजातिका चराहरू छन्, जसमध्ये केहीलाई लोपोन्मुख घोषणा गरिएको छ।[४३]
राष्ट्रिय निकुञ्ज र वन्यजन्तु अभयारण्यहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]सिक्किमका राष्ट्रिय निकुञ्ज र वन्यजन्तु अभयारण्यहरूको सूची:
- कञ्चनजङ्घा राष्ट्रिय निकुञ्ज
- पाङ्गोलाखा वन्यजन्तु अभयारण्य
- फाम्बुङ्ल्हो वन्यजन्तु अभयारण्य
- क्योङनोस्ला लेकाली अभयारण्य
- मैनाम वन्यजीव अभयारण्य
- बर्से गुराँस अभयारण्य
- सिङ्बा गुराँस अभयारण्य
राजनीति र सरकार
[सम्पादन गर्नुहोस्]
भारतको संविधान अनुसार, सिक्किममा यसको शासनको लागि प्रतिनिधि लोकतन्त्रको संसदीय प्रणाली छ; राज्यका बासिन्दाहरूलाई विश्वव्यापी मताधिकार दिइएको छ। सरकारी संरचनालाई तीन तहमा विभाजन गरिएको छ:
- कार्यकारी: भारतका सबै राज्यहरूमा जस्तै, एक राज्यपाल राज्यको कार्यकारी शक्तिको प्रमुखमा खडा हुन्छ, जसरी राष्ट्रपति सङ्घमा कार्यकारी शक्तिको प्रमुख हुन्छ, र भारतको राष्ट्रपतिद्वारा नियुक्त गरिन्छ।
- विधायिका: सिक्किमको एक सदनात्मक विधायिका छ, सिक्किम विधान सभा, अन्य भारतीय राज्यहरू जस्तै। यसको राज्य विधानसभामा ३२ सीटहरू छन्, जसमा एक सङ्घका लागि आरक्षित छ। सिक्किमलाई भारतको राष्ट्रिय द्विसदस्य व्यवस्थापिका, लोकसभा र राज्यसभाका प्रत्येक दुई सदनमा एक-एक सीट छुट्याइएको छ।
- न्यायपालिका: न्यायपालिकामा सिक्किम उच्च न्यायालय र तल्लो अदालतहरूको प्रणाली हुन्छ। गान्तोकमा रहेको उच्च अदालतमा प्रधानन्यायाधीशसँगै दुई स्थायी न्यायाधीश छन्। सिक्किम उच्च न्यायालय देशको सबैभन्दा सानो राज्य उच्च अदालत हो।[४४]
सन १९७५ मा, राजतन्त्रको समाप्ति भएपछि, काँग्रेस लाई १९७७ को आम निर्वाचनमा बहुमत प्राप्त भएको थियो। अस्थिरताको एक अबधि पछि, सन १९७९ मा, सिक्किम सङ्ग्राम परिषद्का नेता नरबहादुर भण्डारीको नेतृत्वमा एउटा लोकप्रिय मन्त्री परिषद्को गठन भयो। यस पछि, सन १९८४ र १९८९ को आम निर्वाचनमा पनि भण्डारी नै विजयी बने। सन १९९४ मा सिक्किम डेमोक्रेटिक फ्रन्टका पवन कुमार चाम्लिङ राज्यका मुख्यमन्त्री भए। सन १९९९, सन २००४ र सन् २००९ को चुनावमा पनि विजय प्राप्त गरेर यो पार्टी अहिलेसम्म सिक्किममा शासन गरिरहेको छ।[४५]
अर्थतन्त्र
[सम्पादन गर्नुहोस्]सिक्किमको नाममात्र राज्य कुल ग्राहस्थ उत्पादन (जीडीपी) २०१९ मा $४.६ बिलियन अनुमान गरिएको थियो, प्रति व्यक्ति जीडीपी $७,५३० (₹ ५५०,०००) यसरी भारतको २८ राज्यहरू मध्ये तेस्रो-सबैभन्दा सानो जीडीपी गठन भयो।[४६] राज्यको अर्थतन्त्र धेरै हदसम्म धानको टेरेस्ड खेती र मकै, कोदो, गहुँ, जौ, सुन्तला, चिया र अलैंची जस्ता बालीहरूको खेतीमा आधारित कृषिमा आधारित छ।[४७] सिक्किमले कुनै पनि अन्य भारतीय राज्य भन्दा धेरै अलैंची उत्पादन गर्छ र अलैंचीको सबैभन्दा ठुलो खेती गरिएको क्षेत्र हो।[४८] यसको पहाडी भूभाग र कमजोर यातायात पूर्वाधारको कारण, सिक्किममा ठुलो मात्रामा औद्योगिक आधार छैन। ब्रुइङ, डिस्टिलिङ, टेनिङ र घडी बनाउने मुख्य उद्योगहरू हुन् र मुख्य रूपमा राज्यको दक्षिणी क्षेत्रहरूमा मुख्य रूपमा मेल्ली र जोरथाङ सहरहरूमा अवस्थित छन्। साथै, सिक्किममा तामा, डोलोमाइट, तालक, ग्रेफाइट, क्वार्टजाइट, कोइला, जस्ता र सिसा जस्ता खनिजहरू निकाल्ने एउटा सानो खानी उद्योग अवस्थित छ।[४९] राज्यको न्यूनतम औद्योगिक पूर्वाधारको बावजुद, सिक्किमको अर्थतन्त्र सन् २००० यता भारतमा सबैभन्दा तीव्र गतिमा बढिरहेको छ। राज्यको जीडीपी २०१० मा मात्र ८९.९३% द्वारा विस्तार भयो। २००३ मा, सिक्किमले पूर्ण रूपमा जैविक खेतीमा रूपान्तरण गर्ने निर्णय गर्यो र २०१५ मा भारतको पहिलो "जैविक राज्य" बन्न यो लक्ष्य हासिल गर्यो।[५०][५१]
हालैका वर्षहरूमा, सिक्किम सरकारले व्यापक रूपमा पर्यटन प्रवर्द्धन गरेको छ।[५२] फलस्वरूप, राज्यको राजस्व सन् १९९० को मध्यदेखि १४ गुणा बढेको छ। सिक्किमले क्यासिनो र अनलाइन जुवा दुवैलाई बढावा दिने नयाँ जुवा उद्योगमा पनि लगानी गरेको छ।[५३] राज्यको पहिलो क्यासिनो, क्यासिनो सिक्किम, मार्च सन् २००९ मा खोलियो। सन् २०१० मा सरकारले पछि क्यासिनो र अनलाइन खेल सट्टेबाजीका लागि तीनवटा जुवा लाइसेन्स जारी गर्यो।[५३]
-
अलैंची, सिक्किमको प्रमुख नगदी बाली हो। -
टेमी चिया बारी, नाम्ची, सिक्किम -
टेमी, सिक्किममा चिया बारी। -
सिक्किमको धान खेतीहरू।
यातायात
[सम्पादन गर्नुहोस्]हवाई
[सम्पादन गर्नुहोस्]टिस्टा नदी लाई सिक्किमको जीवन रेखा भनिन्छ। सिक्किममा कठिन भूक्षेत्रको कारण कुनै विमानस्थल अथवा रेल स्टेसन छैन। सिक्किमबाट सबै भन्दा नजिकको विमानस्थल बागडोगरा विमानस्थल हो। यो विमानस्थल गान्तोकदेखि १२४ कि०मी०को दूरीमा छ। गान्तोकबाट बागडोगराको लागि सिक्किम हेलिकप्टर सर्विस द्वारा एक हेलिकप्टर सेवा उपलब्ध छ जसको उडान ३० मिनेट लामो छ, दिनमा केवल एक पल्ट चल्दछ र केवल ४ जना मात्रलाई लान सक्दछ।[५४] गान्तोक हैलीपैड राज्यको एकमात्र गैरसैनिक हैलिपैड हो।
रेल
[सम्पादन गर्नुहोस्]सबैभन्दा नजिकको रेल स्टेशन नयाँ जलपाईगुडीमा छ जो सिलिगुडीबाट १६ किलोमीटर (कि०मी०) को दूरीमा छ।[५५]
सडक
[सम्पादन गर्नुहोस्]राष्ट्रिय राजमार्ग ३१ ए ले सिलीगुडीलाई गान्तोकसँग जोडदछ। यो एक सर्व-ऋतु मार्ग हो तथा सिक्किममा रम्फुमा प्रवेश गरेपछि टिस्टा नदीको समानान्तर चल्दछ। अनेक सार्वजनिक अथवा निजी सबारी साधनले विमानस्थल, रेल-स्टेशन सिलिगुडीलाई गान्तोकसँग जोडदछन। मल्लीबाट आउने राजमार्गको एक शाखा पश्चिमी सिक्किमलाईको जोडदछ। सिक्किमको दक्षिणी र पश्चिमी भागका सहरहरूले सिक्किमलाई पश्चिम बङ्गालको उत्तरी भागका पर्वतीय सहर कालिम्पोङ र दार्जिलिङसँग जोडदछ। राज्यको भित्र चारपाङ्ग्रे सवारी साधन लोकप्रिय छ किन कि यो राज्यको चट्टानी उकालोलाई सजिलैसँग पार गर्नमा सफल हुन्छ। साना साना बसहरूले राज्यको ससाना सहरहरूलाई राज्यको राजधानी र जिल्ला सदरमुकामलाई राज्यसँग जोडदछ।[५५]
जनसाङ्ख्यिकी
[सम्पादन गर्नुहोस्]जनसङ्ख्या
[सम्पादन गर्नुहोस्]| वर्ष | जन. | ±% प्र.व. ±% |
|---|---|---|
| १९०१ | ५९,०१४ | — |
| १९११ | ८७,९२० | +४.०७% |
| १९२१ | ८१,७२१ | −०.७३% |
| १९३१ | १०९,८०८ | +३% |
| १९४१ | १२१,५२० | +१.०२% |
| १९५१ | १३७,७२५ | +१.२६% |
| १९६१ | १६२,१८९ | +१.६५% |
| १९७१ | २०९,८४३ | +२.६१% |
| १९८१ | ३१६,३८५ | +४.१९% |
| १९९१ | ४०६,४५७ | +२.५४% |
| २००१ | ५४०,८५१ | +२.९% |
| २०११ | ६१०,५७७ | +१.२२% |
| स्रोत:[५६] | ||
२०११ को जनगणना अनुसार ६१०,५७७ बासिन्दा भएको सिक्किम भारतको सबैभन्दा कम जनसङ्ख्या भएको राज्य हो।[३] सिक्किम पनि सबैभन्दा कम सघन जनसङ्ख्या भएको भारतीय राज्य हो, जहाँ प्रति वर्ग किलोमिटर मात्र ८६ व्यक्ति छन्। यद्यपि, यसको उच्च जनसङ्ख्या वृद्धि दर छ, सन् २००१ र २०११ बीचको औसत १२.३६% प्रतिशत। लिङ्ग अनुपात प्रति १,००० पुरुष ८८९ महिला छ, २०११ मा ३२१,६६१ पुरुष र २८६,०२७ महिलाहरू रेकर्ड गरिएको छ। राजधानी गान्तोक प्रायः ग्रामीण राज्यको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण सहरी क्षेत्र हो; सन् २००५ मा, सिक्किममा सहरी जनसङ्ख्या कुलको ११.०६ प्रतिशत थियो।[५७]
भाषा
[सम्पादन गर्नुहोस्]राज्यका आधिकारिक भाषाहरू नेपाली, सिक्किमी, लेप्चा र अङ्ग्रेजी हुन्। राज्यमा संस्कृति र परम्पराको संरक्षणका लागि गुरुङ, लिम्बू, मगर, मुखिया, नेवार, राई, शेर्पा र तामाङलाई थप आधिकारिक भाषाहरू समावेश गरिएको छ।[५९] नेपाली सिक्किमको सम्पर्क भाषा भाषा हो, जबकि सिक्किमी (भुटिया) र लेप्चा निश्चित क्षेत्रमा बोलिन्छ। सिक्किमको अधिकांश भागमा अङ्ग्रेजी पनि बोलिन्छ र बुझिन्छ। अन्य भाषाहरूमा जोङ्खा, ग्रोमा, हिन्दी, माझी, माझवार, थुलुङ, तिब्बती र याखा समावेश छन्।[५५]
जाती
[सम्पादन गर्नुहोस्]मानवजातिय रूपबाट हेर्दा यहाँ नेपाली मुलका मानिसहरूको बहुमत छ, जो यहाँ सोह्रौँ शताब्दीदेखि प्रवेश गरेका थिएँँ। लेप्चा सिक्किमको मूल बासिन्दाहरू हुन् भुटियाहरू तिब्बतको खाम जिल्लाबाट चौधौँ बसाई सरेका हुन, र लेप्चा, जो स्थानीय मान्यता अनुसार सुदूर पूर्वबाट आएको मानिन्छ। राज्यको उत्तरी जिल्लामा लेप्चा र भुटियाको बाहुल्य छ र यहाँ तिब्बतीहरू पनि छन्। अरु राज्यबाट आएर सिक्किममा बस्ने हरूमा प्रमुख हुन मारवाडी, जो दक्षिणी सिक्किम तथा गान्तोकमा बन्द-व्यापार गर्दछन; बिहारी जो धेरैजसो श्रमिक छ्न; तथा बङ्गाली।
धर्म
[सम्पादन गर्नुहोस्]हिन्दु धर्म राज्यको प्रमुख धर्म हो जसको अनुयायीहरूको सङ्ख्या राज्यमा ६०.९ प्रतिशतमा छ।[६०] बौद्ध धर्म का अनुयायीहरू २८.१ प्रतिशत छन् [६०] जसमा भुटिया, लेप्चा, शेर्पा, तामाङ र सन् १९९० पछि धेरै सङ्ख्यामा गुरूङहरू पनि हिन्दु धर्म छोडी बौद्ध धर्मावलम्बी बन्नपुगेका छन्। सिक्किममा ईसाईको ६.७ प्रतिशत जनसङ्ख्या छ जसमा मूलतः धेरैजसो ती लेप्चा छन् जसले उन्नाईसौ शताब्दीको उत्तरकालमा अङ्ग्रेज धर्म-प्रचारकहरूको प्रचार पछि ईसाई मत अपनाएका थिएँँ। राज्यमा कहिले पनि साम्प्रदायिक तनाव रहेको छैन। मुसलमानहरू १.४ प्रतिशत छन्।[६०]
| धर्म | जनसङ्ख्या%
१९९१[६१] |
जनसङ्ख्या%
२००१[६२] |
जनसङ्ख्या%
२०११ |
|---|---|---|---|
| हिन्दु धर्म | ६८.३६% | ६०.९३% | ५७.७६% |
| बुद्ध धर्म | २७.१५% | २८.११% | २७.३९% |
| ईसाई धर्म | ३.२९% | ६.६७% | ९.९१% |
| इस्लाम | ०.९४% | १.४२% | १.६२% |
| सिख धर्म | ०.०९% | ०.२१% | ०.३१% |
| जैन धर्म | ०.००१% | ०.०३% | ०.०५% |
| अन्य धर्महरू | ०.०४% | २.३८% | २.६७% |
| नास्तिक | – | – | ०.३% |
मूल सिक्किमका परम्परागत धर्महरूले बाँकी जनसङ्ख्याको धेरै हिस्सा ओगटेका छन्।[६३] सन् १९७० को दसकमा सिक्किमको भारतसँग विलय हुँदा लेप्चा र नेपालीहरूबीचको तनाव बढे पनि भारतका अन्य राज्यहरूमा जस्तो ठुलो मात्रामा साम्प्रदायिक धार्मिक हिंसा कहिल्यै भएको छैन।[६४] लेप्चा जातिको परम्परागत धर्म मुन हो, जुन एक एनिमिस्ट प्रथा हो जुन बौद्ध र इसाई धर्मको साथमा छ।[६५]
-
किराँतेश्वर महादेव मन्दिर हिन्दु भगवान शिवलाई समर्पित छ। -
रुम्टेक मठ -
रेनोकमा विश्व विनायक मन्दिर
जिल्लाहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]| जिल्ला | सदरमुकाम | जनसङ्ख्या (२०११)[६६] | क्षेत्रफल (किमी२) | घनत्व (/कि.मि.२) |
| गान्तोक जिल्ला | गान्तोक | २८१,२९३ | ९५४ | २५७ |
| मङ्गन जिल्ला | मङ्गन | ४३,३५४ | ४,२२६ | १० |
| नाम्ची जिल्ला | नाम्ची | १४६,७४२ | ७५० | १७५ |
| ग्याल्सिङ जिल्ला | ग्याल्सिङ | १३६,२९९ | १,१६६ | १०६ |
| पाक्योङ जिल्ला | पाक्योङ | ७४,५८३ | ४०४ | १८० |
| सोरेङ जिल्ला | सोरेङ | अज्ञात | अज्ञात | अज्ञात |
संस्कृति
[सम्पादन गर्नुहोस्]चाडपर्वहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]
सिक्किमका नेपाली बहुसङ्ख्यकहरूले तिहार (दीपावली) र दसैँ (विजयादसमी) सहित सबै प्रमुख हिन्दु चाडहरू मनाउँछन्। माघे सङ्क्रान्ति, रामनवमी, कृष्ण जन्माष्टमी, होली, शिवरात्रि, नवरात्रि, साकेला, चासोक ताङ्नाम र भीमसेन पूजा जस्ता परम्परागत स्थानीय चाडपर्वहरू लोकप्रिय छन्। लोसार, सागा दावा, ल्हाबाब डुचेन, द्रुप्का तेशी र भुम्चु सिक्किममा मनाइने बौद्ध पर्वहरू हुन्। ल्होसार (तिब्बती नयाँ वर्ष) को समयमा अधिकांश कार्यालय र शैक्षिक संस्थाहरू एक हप्ताका लागि बन्द छन्।[६७]
व्यञ्जन
[सम्पादन गर्नुहोस्]सिक्किममा थुक्पा, चाउमिन, थेन्थुक, फकथु, ग्याथुक र वोन्टन जस्ता चाउचाउमा आधारित परिकारहरू सामान्य छन्। मम:- तरकारी, कुखुरा, मटन, गाईको मासु वा सुँगुरले भरिएको भापमा पकाइएको पकौडाहरू र सूपसँग सर्भ गरिन्छ - एक लोकप्रिय खाजा हो।[६८] बियर, व्हिस्की, रम र ब्रान्डी सिक्किममा व्यापक रूपमा खपत गरिन्छ, जस्तै टोङ्बा, कोदोमा आधारित मदिरा पेय पदार्थ जुन नेपाल र दार्जिलिङमा लोकप्रिय छ।[६९] सिक्किममा पन्जाब र हरियाणा पछि, सबै भारतीय राज्यहरूमा प्रति व्यक्ति मद्यपान दर तेस्रो-उच्च छ।[७०]
सञ्चार तथा शिक्षा
[सम्पादन गर्नुहोस्]सन् १९५७ मा, एक नेपाली मासिक पत्रिका कञ्चनजङ्घा सिक्किममा जनताको लागि पहिलो समाचार आउटलेट भयो।[७१] सिक्किमको दक्षिणी सहरी क्षेत्रहरूमा अङ्ग्रेजी, नेपाली र हिन्दी दैनिक पत्रिकाहरू छन्। नेपाली भाषाका अखबारहरू साथै केही अङ्ग्रेजी पत्रपत्रिकाहरू स्थानीय रूपमा छापिन्छन् भने हिन्दी र अङ्ग्रेजी पत्रिकाहरू सिलगढीमा छापिन्छन्। महत्वपूर्ण स्थानीय दैनिक र साप्ताहिकहरूमा हाम्रो प्रजाशक्ति (नेपाली दैनिक), हिमालयन मिरर (अङ्ग्रेजी दैनिक), समय दैनिक, सिक्किम एक्सप्रेस (अङ्ग्रेजी), कञ्चनजङ्घा टाइम्स (नेपाली साप्ताहिक), प्रज्ञा खबर (नेपाली साप्ताहिक) र हिमाली बेला समावेश छन्।[७२]
२०११ मा, सिक्किमको वयस्क साक्षरता दर ८२.२ प्रतिशत थियो: पुरुषहरूको लागि ८७.२९ प्रतिशत र महिलाहरूको लागि ७६.४३ प्रतिशत।[७३] राज्यमा कुल १,१५७ विद्यालयहरू छन्, जसमा राज्य सरकारद्वारा सञ्चालित ७६५ विद्यालयहरू, सात केन्द्रीय सरकारी विद्यालयहरू र ३८५ निजी विद्यालयहरू छन्।[७४] सिक्किममा एउटा राष्ट्रिय महत्वको संस्थान, एउटा केन्द्रीय विश्वविद्यालय र चारवटा निजी विश्वविद्यालयहरूले उच्च शिक्षा प्रदान गर्छन्।[७५] सिक्किम विश्वविद्यालयले सन् २००८ मा याङ्गाङमा सञ्चालन गर्न थाल्यो, जुन सिंगतामबाट लगभग २८ किलोमिटर (१७ माइल) पर अवस्थित छ।[७६] तथापि, धेरै विद्यार्थीहरू उच्च शिक्षाको लागि सिलगुडी, कोलकाता, बैंगलोर र अन्य भारतीय सहरहरूमा बसाइँ सर्छन्।[७६]
सन्दर्भ सामग्रीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]- ↑ "Kangchenjunga - Peakware World Mountain Encyclcopedia", web.archive.org, २००९-०२-२०, अन्तिम पहुँच २०२३-०३-२४।
- ↑ "Sikkim Information", cus.ac.in, अन्तिम पहुँच २०२३-०३-२४।
- ↑ ३.० ३.१ "2011 Census reference tables – total population", Government of India, २०११, मूलबाट ८ जुलाई २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ जुलाई २०१३।
- ↑ "1977 Sikkim government gazette", sikkim.gov.in (अङ्ग्रेजीमा), Governor of Sikkim, पृ: १८८, मूलबाट २२ जुलाई २०१८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २२ जुलाई २०१८।
- ↑ "50th Report of the Commissioner for Linguistic Minorities in India", १६ जुलाई २०१४, पृ: १०९, मूलबाट २ जनवरी २०१८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ६ नोभेम्बर २०१६। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ८ जुलाई २०१६ मिति
- ↑ Dhar, T. N.; S. P. Gupta (१९९९), Tourism in Indian Himalaya, Lucknow: Indian Institute of Public Administration, पृ: १९२, ओसिएलसी 42717797।
- ↑ "Sikkim declares 'Katley' as State fish", अन्तिम पहुँच ३० अक्टोबर २०२२।
- ↑ "States and Union Territories Symbols", knowindia.gov.in, मूलबाट १२ नोभेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १३ जुन २०१६। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १२ नोभेम्बर २०१३ मिति
- ↑ "Flora and Fauna", sikkimtourism.gov.in, मूलबाट १७ अप्रिल २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १३ जुन २०१६।
- ↑ Ethnic Groups of South Asia and the Pacific: An Encyclopedia By James Minahan, 2012
- ↑ "Welcome to Sikkim – General Information", Sikkim Tourism, Government of Sikkim, मूलबाट २० जनवरी २००९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १६ मे २००८। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २० जनवरी २००९ मिति
- ↑ १२.० १२.१ Bell, Charles Alfred (१९८७), Portrait of a Dalai Lama: the life and times of the great thirteenth, Wisdom Publications, पृ: २५, आइएसबिएन 978-0-86171-055-3।
- ↑ Datta, Amaresh (२००६) [१९८८], Encyclopaedia of Indian literature vol. 2, Sahitya Akademi, पृ: १७३९, आइएसबिएन 978-81-260-1194-0।
- ↑ "Lepchas and their Tradition", Sikkim.nic.in, मूलबाट १७ अक्टोबर २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ६ जुलाई २०१३।
- ↑ Skoda, Uwe (२०१४), Navigating Social Exclusion and Inclusion in Contemporary India and Beyond: Structures, Agents, Practices (Anthem South Asian Studies), Anthem Press, पृ: १३७, आइएसबिएन 978-1-78308-340-4।
- ↑ "History of Guru Rinpoche", Sikkim Ecclesiastical Affairs Department, मूलबाट ९ नोभेम्बर २०१३-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ९ नोभेम्बर २०१३।
- ↑ Central Asia, Area Study Centre (Central Asia), University of Peshawar. v. 41, no. 2, २००५, पृ: 50–53।
- ↑ Central Asia, Area Study Centre (Central Asia), University of Peshawar. v. 41, no. 2, २००५, पृ: 50–53।
- ↑ १९.० १९.१ Singh, O. P. (१९८५), Strategic Sikkim, Stosius/Advent Books, पृ: ४२, आइएसबिएन 978-0-86590-802-4।
- ↑ २०.० २०.१ २०.२ २०.३ Jha, Pranab Kumar (१९८५), History of Sikkim, 1817–1904: Analysis of British Policy and Activities, O.P.S. Publishers, पृ: ११, एसएसआइएन B001OQE7EY।
- ↑ Rose, Leo E. (Spring १९६९), "India and Sikkim: Redefining the Relationship", Pacific Affairs 42 (1): 32–46, जेएसटिओआर 2754861, डिओआई:10.2307/2754861।
- ↑ Sethi, Sunil (३० अप्रिल १९७८), "Treaties: Annexation of Sikkim", intoday.in, Living Media India Limited, मूलबाट २८ जनवरी २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २१ जनवरी २०१६।
- ↑ Sethi, Sunil (३० अप्रिल १९७८), "Treaties: Annexation of Sikkim", intoday.in, Living Media India Limited, मूलबाट २८ जनवरी २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २१ जनवरी २०१६।
- ↑ Bell, Charles (१९९२), Tibet: Past and Present, Motilal Banarsidass, पृ: 170–174, आइएसबिएन 978-81-208-1048-8।
- ↑ "India and China agree over Tibet", BBC News, २४ जुन २००३, अन्तिम पहुँच १९ जुन २०११।
- ↑ Pardesi, Manjeet (२०१५), "China–India: Aksai Chin and Arunachal Pradesh Plateaus", in Emmanuel Brunet-Jailly, Border Disputes: A Global Encyclopedia, 3 volumes: A Global Encyclopedia, ABC-CLIO, पृ: 543–544, आइएसबिएन 978-1-61069-024-9।: "Soon thereafter, India signed an agreement with China—on April 29, 1954—which explicitly recognized Tibet as part of China."
- ↑ Baruah, Amit (१२ अप्रिल २००५), "China backs India's bid for U.N. Council seat", The Hindu, मूलबाट २८ फेब्रुअरी २००७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १२ अक्टोबर २००६। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १४ अप्रिल २००५ मिति
- ↑ "Historic India-China link opens", BBC, ६ जुलाई २००६, मूलबाट ७ जुलाई २००६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १२ अक्टोबर २००६।
- ↑ "Historic India-China link opens", BBC, ६ जुलाई २००६, मूलबाट ७ जुलाई २००६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १२ अक्टोबर २००६।
- ↑ "Historic India-China link opens", BBC, ६ जुलाई २००६, मूलबाट ७ जुलाई २००६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १२ अक्टोबर २००६।
- ↑ "Earthquake toll over 80; India 68; as rescue teams reach quake epicentre" वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २५ सेप्टेम्बर २०११ मिति. NDTV. 20 September 2011. Retrieved 3 December 2012.
- ↑ Madge, Tim (१९९५), Last Hero: Bill Tilman, a Biography of the Explorer, Mountaineers Books, पृ: ९३, आइएसबिएन 978-0-89886-452-6।
- ↑ "Rivers in Sikkim" वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १५ अक्टोबर २०११ मिति. Sikkim.nic.in. Retrieved 13 October 2011.
- ↑ "First commission on study of glaciers launched by Sikkim", dstsikkim.gov.in, १८ जनवरी २००८, मूलबाट २१ जुलाई २०११-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १९ जुन २०११। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २१ जुलाई २०११ मिति
- ↑ Kapadia, Harish (२००१), "Appendix", Across peaks & passes in Darjeeling & Sikkim, Indus Publishing, पृ: १५४, आइएसबिएन 978-81-7387-126-9।
- ↑ "State Animals, Birds, Trees and Flower", मूलबाट १३ अक्टोबर २०१४-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २६ जुलाई २०१३।
- ↑ O'Neill, Alexander (२९ मार्च २०१७), "Integrating ethnobiological knowledge into biodiversity conservation in the Eastern Himalayas", Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine 13 (21): 21, आइएसएसएन 1746-4269, डिओआई:10.1186/s13002-017-0148-9, पिएमआइडी 28356115, पिएमसी 5372287।
- ↑ O'Neill, A. R. (२०१९), "Evaluating high-altitude Ramsar wetlands in the Sikkim Eastern Himalayas", Global Ecology and Conservation 20 (e00715): 19, डिओआई:10.1016/j.gecco.2019.e00715।
- ↑ "Forests in Sikkim", Forest Department, Government of Sikkim, मूलबाट १७ मे २००९-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३ जुन २००९।
- ↑ Wilson DE, Mittermeier RA (eds) (2009) Handbook of the Mammals of the World. Vol. 1. Carnivores. Lynx Edicions, Barcelona
- ↑ Gray, T.; Borah, J.; Coudrat, C.N.Z.; Ghimirey, Y.; Giordano, A.; Greenspan, E.; Petersen, W.; Rostro-García, S.; Shariff, M.; Wai-Ming, W. (२०२१), "Neofelis nebulosa", आइयुसिएनको रातो सूची अनुसार सङ्कटापन्न प्रजातिहरू 2021: e.T१४५१९A१९८८४३२५८, डिओआई:10.2305/IUCN.UK.2021-2.RLTS.T14519A198843258.en, अन्तिम पहुँच १३ नोभेम्बर २०२१।
- ↑ Shrestha, Tej Kumar (१९९७), Mammals of Nepal, पृ: 350–371, आइएसबिएन 978-0-9524390-6-6।
- ↑ O'Neill, A. R. (२०१९), "Evaluating high-altitude Ramsar wetlands in the Sikkim Eastern Himalayas", Global Ecology and Conservation 20 (e00715): 19, डिओआई:10.1016/j.gecco.2019.e00715।
- ↑ "Judge strengths in High Courts increased", Ministry of Law & Justice, ३० अक्टोबर २००३, मूलबाट २२ अक्टोबर २०१७-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १२ अक्टोबर २००६।
- ↑ "30 Years of Statehood In a Nutshell", Department of Information and Public Relations, Government of सिक्किम, २००५-११-२४, अन्तिम पहुँच २००६-१०-१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००६-०७-१४ मिति
- ↑ "State-Wise GDP", Unidow.com, २०१४, मूलबाट २४ जुलाई २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ७ जनवरी २०१५। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २४ जुलाई २०१२ मिति
- ↑ Dutt, Ashok K.; Baleshwar Thakur (२००७), City, Society and Planning: Society, Concept Publishing, पृ: ५०१, आइएसबिएन 978-81-8069-460-8।
- ↑ India: A Reference Annual, New Delhi: Research and Reference Division, Ministry of Information and Broadcasting, २००२, पृ: ७४७।
- ↑ Mishra, R. K. (२००५), State level public enterprises in Sikkim: policy and planning, Concept Publishing, पृ: ३, आइएसबिएन 978-81-8069-396-0।
- ↑ "Sikkim becomes India's first organic state", The Hindu, १४ जनवरी २०१६, मूलबाट १४ जनवरी २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १८ जनवरी २०१६।
- ↑ "Organic show awaits Modi in Sikkim", Telegraph India, १७ जनवरी २०१६, मूलबाट २३ जनवरी २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १८ जनवरी २०१६।
- ↑ Dasgupta, Abhijit (मे २००९), "Forever and ever and ever", India Today 34 (22): ३५, RNI:28587/75।
- ↑ ५३.० ५३.१ Tom, Run (१४ डिसेम्बर २०२४), "India’s Online Gambling Market Set to Open as Sikkim Leads the Way", inonlinebet।
- ↑ "30 Years of Statehood In a Nutshell", Department of Information and Public Relations, Government of सिक्किम, २००५-११-२४, अन्तिम पहुँच २००६-१०-१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००६-०७-१४ मिति
- ↑ ५५.० ५५.१ ५५.२ "General Information", सिक्किमइंफो.नेट, अन्तिम पहुँच २००६।
- ↑ "Census of India Website : Office of the Registrar General & Census Commissioner, India", www.censusindia.gov.in, अन्तिम पहुँच ६ जनवरी २०२०।
- ↑ "Sikkim at a glance", Department of Information and Public Relations, Government of Sikkim, २९ सेप्टेम्बर २००५, मूलबाट ३१ अक्टोबर २००५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १२ अक्टोबर २००६।
- ↑ "Statement 1: Abstract of speakers' strength of languages and mother tongues – 2011", www.censusindia.gov.in, Office of the Registrar General & Census Commissioner, India, अन्तिम पहुँच ७ जुलाई २०१८।
- ↑ "People of Sikkim", Department of Information and Public Relations, Government of Sikkim, २००५-०९-२९, अन्तिम पहुँच २००६-१०-१२। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००६-०७-०१ मिति
- ↑ ६०.० ६०.१ ६०.२ http://www.censusindia.net/religiondata/ वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००७-०८-१२ मिति 2001 Indian Census Data
- ↑ "Cesus of India -Religion Composition – 1981", अन्तिम पहुँच १० फेब्रुअरी २०२२।
- ↑ "Census of India – Religious Composition – 2001", Government of India, Ministry of Home Affairs, अन्तिम पहुँच २७ अगस्ट २०१५।
- ↑ "Census and You – Religion" वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १५ मार्च २०१८ मिति. Census India. Retrieved 20 October 2012.
- ↑ Nirmalananda Sengupta (१९८५), State government and politics: Sikkim, Stosius/Advent Books, पृ: १४०, आइएसबिएन 978-0-86590-694-5।
- ↑ Plaisier, Heleen (२००७), Languages of the Greater Himalayan Region. A Grammar of Lepcha, Languages of the Greater Himalayan region 5, Brill, पृ: 4, 15 (photo), आइएसबिएन 978-90-04-15525-1, मूलबाट १६ मे २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १५ नोभेम्बर २०१५।
- ↑ "Ranking od (sic) Districts by Population Size" (XLS), The Registrar General & Census Commissioner, India, New Delhi-110011, २०१०–२०११, अन्तिम पहुँच १९ सेप्टेम्बर २०११।
- ↑ "Culture and Festivals of Sikkim", Department of Information and Public Relations, Government of Sikkim, २९ सेप्टेम्बर २००५, मूलबाट १४ जुलाई २००६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १२ अक्टोबर २००६। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण १४ जुलाई २००६ मिति
- ↑ Shangderpa, Pema Leyda (३ सेप्टेम्बर २००२), "Sleepy capital comes alive to beats of GenX", The Telegraph, मूलबाट १० मे २००८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ७ मे २००८।
- ↑ Shrivastava, Alok K. (२००२), "Sikkimese cuisine", Surajkund, the Sikkim story, New Delhi: South Asia Foundation, पृ: ४९, आइएसबिएन 978-81-88287-01-7।
- ↑ Nagarajan, Rema (२५ जुलाई २००७), "India gets its high from whisky", Times of India, मूलबाट २७ डिसेम्बर २०१६-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ३ जुन २००९।
- ↑ Kanchenjunga and Sikkim Press: How Media Started Its Practice in Sikkim
- ↑ "Newspapers and Journalists in Sikkim", IT Department, Government of Sikkim, मूलबाट २१ जनवरी २००८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ५ जुन २००९। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २१ जनवरी २००८ मिति
- ↑ "State of Literacy", Census India, Census of India, मूलबाट ६ जुलाई २०१५-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २४ सेप्टेम्बर २०१४।
- ↑ Balmiki Prasad Singh Governor of Sikkim (२६ फेब्रुअरी २०१०), "In the process of Constitutional democracy, Sikkim has not lagged behind-Governor", मूलबाट ४ मार्च २०१२-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच ११ मार्च २०१०। वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण ४ मार्च २०१२ मिति
- ↑ "Private Universities in Sikkim", www.ugc.ac.in, मूलबाट १७ अगस्ट २०१८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच २७ अगस्ट २०१८।
- ↑ ७६.० ७६.१ Chettri, Vivek (४ फेब्रुअरी २००८), "Do-it-yourself mantra for varsity", The Telegraph, मूलबाट १२ अक्टोबर २००८-मा सङ्ग्रहित, अन्तिम पहुँच १५ मे २००८।
बाह्य कडीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]
सिक्किम विकियात्रामा यात्रा सहयोगी
सिक्किमसँग सम्बन्धित चित्र तथा श्रव्यदृश्यहरू विकिमिडिया कमन्समा रहेको छ।
