बिलासपुर जिल्ला, हिमाचल प्रदेश

बिलासपुर जिल्ला
हिमाचल प्रदेशको जिल्ला
शीर्ष: नैना देवीजी मन्दिर तल: गोविन्द सागर, सतलजको बाँधबाट बनेको
हिमाचल प्रदेशमा स्थान
देश	भारत
राज्य	हिमाचल प्रदेश
मुख्यालय	बिलासपुर
क्षेत्रफल
• जम्मा	११६७ किमी२ (४५१ वर्ग माइल)
जनसङ्ख्या  (सन् २०११)
• जम्मा	३८१९५६
• घनत्व	३३०/किमी२ (८५०/वर्ग माइल)
समय क्षेत्र	युटिसी+०५:३० (भारतीय मानक समय)
वेबसाइट	hpbilaspur.nic.in

बिलासपुर भारतको हिमाचल प्रदेशको एउटा जिल्ला हो। यसको राजधानी बिलासपुर सहरमा छ। यस जिल्लाको क्षेत्रफल १,१६७ वर्ग किलोमिटर रहेको छ भने जनसङ्ख्या ३,८१,९५६ रहेको छ। सन् २०११ मा लाहौल र स्पीती र किन्नौर पछि यो हिमाचल प्रदेशको सबैभन्दा कम जनसङ्ख्या भएको जिल्ला (१२ मध्ये) तेस्रो सबैभन्दा कम जनसङ्ख्या भएको जिल्ला हो।

इतिहास

हाल बिलासपुर जिल्ला रहेको यो क्षेत्र पहिले ब्रिटिस भारतको एक रियासत कहलुरको रूपमा चिनिन्थ्यो। १२ अक्टोबर १९४८ मा शासकले भारत सरकारमा प्रवेश गरे र बिलासपुरलाई एक प्रमुख आयुक्तको अधीनमा एक भारतीय राज्य बनाइयो। १ जुलाई १९५४ मा, बिलासपुर राज्य हिमाचल प्रदेशमा गाभियो र बिलासपुर जिल्ला भयो।

जनसाङ्ख्यिकी

सन् २०११ को जनगणना अनुसार बिलासपुर जिल्लाको जनसङ्ख्या ३,८१,९५६ रहेको छ, जुन माल्दिभ्स राष्ट्रको बराबर हो। यसले यसलाई भारतमा ५६२ (कुल ६४० मध्ये) को श्रेणीकरण प्रदान गर्दछ। यस जिल्लाको जनसङ्ख्या घनत्व ३२७ प्रति वर्ग किलोमिटर (८५०/वर्ग माइल) रहेको छ। सन् २००१ देखि २०११ को दशकमा यहाँको जनसङ्ख्या वृद्धिदर १२.०८ प्रतिशत थियो। बिलासपुरमा प्रति १० पुरुषमा ९८१ महिलाको लिंग अनुपात र साक्षरता दर ८५.६७% रहेको छ। ६.५८% जनसङ्ख्या सहरी क्षेत्रमा बस्छ। अनुसूचित जाति र अनुसूचित जनजातिहरू क्रमशः २५.९२% र २.८०% छन्।

टोपोग्राफी

जिल्लाको भूभाग अनिवार्य रूपमा पहाड र उपत्यकाको शृङ्खला हो। त्यहाँ कुनै ठूला मैदानहरू छैनन्, र समतल भूमि प्रायः धाराहरूका क्षेत्रहरूमा सीमित छ। उचाइ समुद्र सतह माथि 290 m देखि सबैभन्दा तल्लो बिन्दुमा लगभग 1,980 m सम्म फरक हुन्छ। सामान्यतया, तल्लो क्षेत्रहरू पश्चिममा, पञ्जाबको होशियारपुर जिल्ला को सिमाना नजिक छन्; जबकि उच्च क्षेत्रहरू पूर्वमा सोलन जिल्ला को सिमानामा छन्।

पहाड

बिलासपुर जिल्लालाई चारैतिरबाट पहाडले घेरेको छ र स्थानीय परिदृश्यमा हावी छ। सतलुज नदीसँग मिलेर यी पहाडहरूले ऐतिहासिक रूपमा बलियो प्राकृतिक प्रतिरक्षा बनाएका छन्। पहाडका सात मुख्य श्रृङ्खलाहरू ('धार' भनेर चिनिन्छ) विशेष रूपमा फरक छन्, त्यसैले यस क्षेत्रको ऐतिहासिक उपनाम सत-धार-काहलुर - "सात पहाडको कहलुर"।<!- - मामगाईं, पृ। ४ -->

नैना देवी पहाड

नैनादेवी नगरको मुनिको पहाड

नैना देवी दायरा 30 km को लागि फैलिएको छ र समुद्र सतह माथि लगभग 1,100 m को अधिकतम उचाइमा पुग्छ। भाक्रा नजिकै, सतलुजले यी पहाडहरू काटेर खाल्डोमा पार्छ। यी पहाडहरूमा कोट कहलुर र फतेहपुर (जसलाई "सतगढ", वा "सात किल्ला" पनि भनिन्छ) सहित केही पुराना किल्लाहरू निर्माण गरिएका थिए। कोट कहलुर वरपरको क्षेत्रमा बाँसको जंगल छ। अर्को ल्यान्डमार्क नैना देवीको उपनाम मन्दिर हो।

कोट पहाड

कोट पहाडको दायरा पनि करिब ३० किमि लामो छ। यो नाघियार गाउँदेखि सतलुजको किनारमा बगपाल जङ्गलसम्म जान्छ। बाँस र चीर पाइन वन यस दायरामा बढ्छ; बांस विशेष गरी बागपाल क्षेत्रमा। कोट दायराको उच्चतम बिन्दु काक्रेर भनिने चुचुरो हो; यो 1,430 m को उचाइमा पुग्छ। "कोट" नाम यी पहाडहरूमा बनेको बछरेतु किल्लाको सन्दर्भ हो; अर्को पुरानो किल्ला दगोगा मल्होटमा छ।

झांजियार पहाड

सेर खाड ले झन्जियार दायरालाई दुई भागमा विभाजन गरेको छ जसलाई विभिन्न नामले चिनिन्छ: झन्जियार प्राविधिक रूपमा उत्तरी भागलाई बुझाउँछ, जबकि दक्षिणी भागलाई बडोल भनिन्छ। झन्जियार छेउमा रहेको शिखर समुन्द्री सतहबाट १,१०० मिटर उचाइमा पुग्छ। यस तर्फ कांगडाका राजाले बनाएको किल्लाका भग्नावशेषहरू साथै बडाघाट पाइन वन पनि छन्। बडोल छेउमा दुईवटा छुट्टाछुट्टै वन क्षेत्रहरू छन्: समोह पाइन वन र घानेरी बाँसको जंगल। यो छेउमा देवी बडोली र गुगा घेरविन मन्दिरका साथै पुरानो चुनढुङ्गा खानीको घर पनि छ।

तिउन हिल

तिउन दायरा लगभग 10 km लामो छ र दुई भागमा विभाजित छ: Tiun उचित पश्चिमी भाग हो, र Sariun पूर्वी भाग हो। सरुनको छेउमा प्रमुख स्थलचिह्नहरू सरुन र नौरानगढ किल्लाहरू, पीर भियानु र हरम्बा देवी मन्दिरहरू, र माल्या वन (जसलाई खेलकुदको शिकार गर्ने ठाउँ भनेर चिनिन्छ) हुन्। दायराको उच्चतम बिन्दु Sariun छेउमा छ; यो 1,350 m को उचाइमा पुग्छ। ट्युन तर्फको कुरा गर्दा, यो तिुन किल्ला, सिद्ध गुरुनाथ मन्दिर, फसेती पहाड र केही बाँसको जंगलको घर हो।

बान्दला पहाड

बन्दला श्रृङ्खलालाई अली खादले विभाजित गरेको छ र झन्जियार र तिउनलाई जस्तै दुई भाग मानिन्छ। कडा शब्दमा भन्नुपर्दा, बन्दला अली खाद को दक्षिणी भाग हो, जबकि उत्तरी भागलाई बर्मेनास भनिन्छ। पहाडको यो दायरा करिब १७ किलोमिटर लामो छ र जिल्लाको राजधानी बिलासपुर सहर यसको पश्चिमी ढलानमा अवस्थित छ। शिखर समुन्द्र सतह देखि लगभग 1,375  मिटर छ।

बहादुरपुर पहाड

बन्दला जस्तै, बहादुरपुर पहाडहरू अली खाड द्वारा दुई भागमा विभाजित छन्। उत्तरी भागलाई तातोह र दक्षिणी भागलाई बहादुरपुर भनिन्छ। १९८० m उचाइ भएको, बहादुरपुर उचित बिलासपुर जिल्लाको सबैभन्दा अग्लो बिन्दु हो। यसले ओक जंगलको सानो तर घना भाग पनि समावेश गर्दछ, जुन जिल्लाको एक मात्र हो, जुन रिजको उत्तरपूर्वी छेउमा बढ्छ। deodar यस क्षेत्रको मूल निवासी होइन, तर यो 1920 को दशकमा बहादुरपुर क्षेत्रमा ल्याइयो र यो अब फलाँटको रूखको छेउमा बढ्छ। यस पहाडको अर्को ऐतिहासिक बहादुरपुर किल्ला हो।

रतनपुर पहाड

रतनपुर पहाडी श्रृङ्खला 11 km लामो छ र 1,230 m अग्लो छ। यो रतनपुर किल्लाको स्थल हो।

उपत्यकाहरू

जिल्लाका उपत्यकाहरू एकदमै साना छन् र धेरै जसो धाराहरूको नजिकैको क्षेत्रमा सीमित छन्। यद्यपि, तिनीहरू मानव दृष्टिकोणबाट विशेष गरी महत्त्वपूर्ण छन् किनभने तिनीहरूसँग उत्तम खेतीयोग्य जमिन छ, र तिनीहरू पहाडहरू भन्दा धेरै फराकिलो रूपमा खेती गरिएका र धेरै घना जनसंख्या भएका छन्।

यस क्षेत्रमा सतलुज उपत्यका कहिल्यै फराकिलो भएको छैन, तर यस जिल्लाको बाटोभरि समतल जमिनका टुक्राहरू अवस्थित छन्। बिलासपुरदेखि डाउनस्ट्रिमको क्षेत्रफल सबैभन्दा फराकिलो हुन्थ्यो तर भाक्रा बाँध निर्माण भएदेखि उपत्यकाको धेरैजसो भूभाग पानीमुनि छ । चौंटा उपत्यका, जुन अहिले गोविन्द सागर अन्तर्गत डुबेको छ, विशेष गरी सतलुज उपत्यकाको ठूलो भाग थियो। अर्को महत्वपूर्ण उपत्यका डेनविन उपत्यका हो, जुन बन्दला र बहादुरपुर पहाडको बीचमा छ र करिब १० किमि लामो र ५ किमि चौडाई छ। यो क्षेत्र विभिन्न कृषिजन्य वस्तुहरू विशेषगरी मकै, धान, उखु, अदुवा र गहुँको महत्वपूर्ण उत्पादक हो।