संस्कृति
संस्कृति कुनै समाजमा गहराईसम्म व्याप्त गुणहरूका समग्र रूपको नाम छ जुन ती समाजका सोचने, विचारने, कार्य गर्न, खान-पिउँने, बोल्न, नृत्य, गायन, साहित्य, कला, वास्तु आदिमा परिलक्षित हुन्छ। संस्कृतिको वर्तमान रूप कुनै समाजका दीर्घ कालसम्म अपनाइएका पद्धतिहरूको परिणाम हुन्छ मलाई यसको बारेमा कै आउँदैन।
सभ्यता र संस्कृति
[सम्पादन गर्नुहोस्]संस्कृतिको शब्दार्श छ - उत्तम या सुध्रेको स्थिति। मनुष्य स्वभावतः प्रगतिशील प्राणी छ। यो बुद्धिका प्रयोगबाट आफ्नो चारहरू पटिको प्राकृतिक परिस्थितिलाई निरन्तर सुधारता र उन्नत गर्दै रहन्छ। यस्तो प्रत्येक जीवन-पद्धति, रीति-रिवाज रहन-सहन आचार-विचार नवीन अनुसन्धान र आविष्कार, जसबाट मनुष्य पशुहरू र जंगलीहरूका दर्जाबाट माथि उठ्दछ तथा सभ्य बन्दछ, सभ्यता र संस्कृतिको अङ्ग छ। सभ्यता (Civilization)बाट मनुष्यका भौतिक क्षेत्रको प्रगति सूचित हुन्छ जबकि संस्कृति (Culture)बाट मानसिक क्षेत्रको प्रगति सूचित हुन्छ।
सभ्यता
[सम्पादन गर्नुहोस्]प्रारम्भमा मनुष्य आँधी-पानी, सर्दी-गर्मी सबै केही सहता भयो जंगलहरूमा रहन्थ्यो, शनैः-शनैः उनले यी प्राकृतिक विपदाहरूबाट आफ्नो रक्षाको लागि पहिले गुफाहरू र फेरि क्रमशः काठ, ईटा या पत्थरका मकानहरूको शरण ली। अब त्यो फलाम र सीमेन्टको गगनचुम्बी अट्टालिकाहरूको निर्माण गर्न लागएको छ। प्राचीन कालमा यातायातको साधन सिर्फ मानवका दुइ खुट्टा नैं थिए। फेरि उनले घोडे, ऊँट, हात्ती, रथ र बहलीको आश्रय लियो। अब मोटर र रेलगाडीका द्वारा थोडे समयमा धेरै लामो फासले तय गर्दछ, हवाई जहाज द्वारा आकाशमा पनि उडने लागएको छ। पहिले मनुष्य जंगलका कन्द, मूल र फल तथा आखेटबाट आफ्नो निर्वाह कर्थ्यो। त्यस पछि उनले पशु-पालन र कृषिका आविष्कार द्वारा आजीविकाका साधनहरूमा उन्नति गरयो। पहिले त्यो आफ्नो सबै कार्यहरूलाई शारीरिक शक्तिबाट कर्थ्यो। पछि उनले पशुहरूलाई पालतू बनाएर र सधाएर उनको शक्तिको हल, गाडी आदिमा उपयोग गर्न सिकयो। अन्तमा उनले हावा पानी, वाष्प, बिजुली र अणुको भौतिक शक्तिहरूलाई वशमा गरेर यस्तो मिशिनहरू बनाएं, जसबाट उनको भौतिक जीवनमा काया-पलट भयो। मनुष्यको यो सारा प्रगति सभ्यता कहलाउँछ।
संस्कृति
[सम्पादन गर्नुहोस्]मनुष्य केवल भौतिक परिस्थितिहरूमा सुधार गरेर नैं सन्तुष्ट नहुन जाता। त्यो भोजनबाट नैं नजीता, शरीर सहित मन र आत्मा पनि छ। भौतिक उन्नतिबाट शरीरको भोक मेट्न सक्छ, किन्तु यसका बाअस्तित्व मन र आत्मा त अतृप्त नैं बने रह्दछन्। यिनलाई सन्तुष्ट गर्नको लागि मनुष्य आफ्नो जुन विकास र उन्नति गर्दछ, उसलाई संस्कृति भन्दछन्। मनुष्यको जिज्ञासाको परिणाम धर्म र दर्शन हुन्छन्/छौं्। सौन्दर्यको खोज गर्दै त्यो संगीत, साहित्य, मूर्ति, चित्र र वास्तु आदि अनेक कलाहरूलाई उन्नत गर्दछ। सुखपूर्वक निवासको लागि सामाजिक र राजनीतिक संघटनहरूको निर्माण गर्दछ। यस प्रकार मानसिक क्षेत्रमा उन्नतिको सूचक उनको प्रत्येक सम्यक् कृति संस्कृतिको अङ्ग बनन्छ। यिनीहरूमा प्रधान रूपबाट धर्म, दर्शन, सबै ज्ञान-विज्ञानहरू र कलाहरू, सामाजिक तथा राजनीतिक संस्थाहरू र प्रथाहरूको समावेश हुन्छ।
संस्कृतिको निर्माण
[सम्पादन गर्नुहोस्]कुनै देशको संस्कृति उनको सम्पूर्ण मानसिक निधिलाई सूचित गर्छ। यो कुनै खास व्यक्तिका पुरुषार्थको फल छैन, अपितु असंख्य ज्ञात तथा अज्ञात व्यक्तिहरूका भगीरथ प्रयत्नको परिणाम हुन्छ। सबै व्यक्ति आफ्नो सामर्थ्य र योग्यताका अनुसार संस्कृतिका निर्माणमा सहयोग दे्दछन्। संस्कृतिको तुल्नु अस्ट्रेलियाका निकट समुद्रमा पाए जाने वाला मूँगाहरूको भीमकाय चट्टानहरूसित गर्न सकिन्छ। मूँगाहरूका असंख्य कीडे आफ्नो साना घर बनाएर समाप्त भए। फेरि नयाँ कीडहरूले घर बनाये, उनको पनि अन्त भयो। यसपछि उनको अगली पिउँढीले पनि यही गरे र यो क्रम हजारहरू वर्षसम्म निरन्तर चल्दै रहयो। आज ती सबै मूगहरूका नन्हे-नन्हे घरहरूले परस्पर जुडते भएका विशाल चट्टानहरूको रूप धारण गर लिएको छ। संस्कृतिको पनि यसै प्रकार धीरे-धीरे निर्माण हुन्छ र तिनका निर्माणमा हजारहरू वर्ष लग्दछन्। मनुष्य विभिन्न स्थानहरूमा रहते भएका विशेष प्रकारका सामाजिक वातावरण, संस्थाहरू, प्रथाहरू, व्यवस्थाहरू, धर्म, दर्शन, लिपि, भाषा तथा कलाहरूको विकास गरेर आफ्नो विशिष्ट संस्कृतिको निर्माण गर्दछन्। भारतीय संस्कृतिको रचना पनि यसै प्रकार भएको छ।
सभ्यता, संस्कृति, समाज, देश-काल
[सम्पादन गर्नुहोस्]संस्कृति सामाजिक अंत:क्रियाहरू एवं सामाजिक व्यवहारहरूका उत्प्रेरक प्रतिमानहरूको समुच्चय छ। यस समुच्चयमा ज्ञान, विज्ञान, कला, आस्था, नैतिक मूल्य एवं प्रथाहरू समाविष्ट हुन्छ्न्। संस्कृति भौतिक, आर्थिक, सामाजिक एवं राजनीतिक तथा आध्यात्मिक अभ्युदयका उपयुक्त मनुष्यको श्रेष्ठ साधनाहरू र सम्यक् चेष्टाहरूको समष्टिगत अभिव्यक्ति छ। यो मनुष्यका वैयक्तिक एवं सामाजिक जीवनका स्वरूपको निर्माण, निर्देशन, नियमन र नियन्त्रण गर्छ। अत: संस्कृति मनुष्यको जीवनपद्धति, वैचारिक दर्शन एवं सामाजिक क्रियाकलापमा उसलाई समष्टिवादी दृष्टिकोणको अभिव्यंजना छ। यसमा प्रतीकहरू द्वारा अर्जित तथा सप्रेषित मानवव्यवहारहरूका सुनिश्चित प्रतिमान संनिहित हुन्छन्/छौं्। संस्कृतिको अपरिहार्य अभ्यंतर कालक्रममा प्रादुर्भूत एवं सञ्चित परम्परागत विचारहरू र तत्संबद्ध मूल्यहरू द्वारा निर्मित हुन्छ। यसको एक पक्ष मानव व्यवहारका निर्धारण र दोस्रो पक्ष कतिपय विधिविहित व्यवहारहरूको प्रामाणिकता तथा औचित्यप्रतिपादनबाट संबद्ध हुन्छ। प्रत्येक संस्कृतिमा चयनक्षमता एवं वरणात्मकताका सामान्य सिद्धान्तहरूको संनिवेश हुन्छ, जसका माध्यमबाट सांस्कृति आधायका नाना रूप क्षेत्रहरूमा मानवव्यवहारका प्रतिमान सामान्यीकरण द्वारा अवकरणीय हुन्छन्/छौं्।
सांस्कृतिक मान, प्रथाहरूका सामान्यीकृत एवं सुसंगठित समवायका रूपमा स्थिरताको पटि उन्मुख हुन्छन्/छौं्, यद्यपि संस्कृतिका विभिन्न तत्वहरूमा परिवर्तनको प्रक्रिया शाश्वत चलती रहन्छ। कुनै अवयवविशेषमा परिर्वन सांस्कृतिक प्रतिमानहरूका अनुरूप स्वीकरण एवं अस्वीकरणको परिणाम हुन्छ। सांस्कृतिक प्रतिमान स्वयं पनि परिवर्तनशील हुन्छन्/छौं्। समाजको परिस्थितिमा परिवर्तनको शाश्वत प्रक्रिया प्रतिमानहरूलाई प्रभावित गर्छ। सामाजिक विकासकहरू प्रक्रिया सांस्कृतिक प्रतिमानहरूका परिवर्तनको प्रक्रिया छ।
संस्कृति प्रकृतिप्रदत्त हुँदैन। यो सामाजीकरणको प्रक्रिया द्वारा अर्जित हुन्छ। अत: संस्कृति ती संस्कारहरूबाट संबद्ध हुन्छ, जुन हामीारी वंशपंरपरा तथा सामाजिक विरास्तका संरक्षणका साधन छ। यिनका माध्यमबाट सामाजिक व्यवहारको विशिष्टताहरूको एक पिउँढीबाट दोस्रो पिउँढीमा निगमन हुन्छ। निगमनका यस नैरंतर्यमा नैं संस्कृतिको अस्तित्व निहित हुन्छ र यसको सञ्चयी प्रवृत्ति यसका विकासलाई गति प्रदान गर्छ, जसबाट नवीन आदर्श जन्म लिँदछन्। यी आदर्शहरू द्वारा बाह्य क्रियाहरू र मनोवैज्ञानिक दृष्टिकोणहरूको समानयन हुन्छ तथा सामाजिक संरचना र वैयक्तिक जीवनपद्धतिको व्यवस्थापन भन गर्छ।
संस्कृतिका दुइ पक्ष हुन्छन्/छौं्-
(१) आधिभौतिक संस्कृति,
(२) भौतिक संस्कृति।
सामान्य अर्थमा आधिभौतिक संस्कृतिलाई संस्कृति र भौतिक संस्कृतिलाई सभ्यताका नामबाट अभिहित गरिन्छ। संस्कृतिका यो दुइटै पक्ष एक दोस्रोबाट भिन्न हुन्छन्/छौं्। संस्कृति आभ्यंतर छ, यसमा परम्परागत चिंतन, कलात्मक अनुभूति, विस्तृत ज्ञान एवं धार्मिक आस्थाको समावेश हुन्छ। सभ्यता बाह्य वस्तु छ, जसमा मनुष्यको भौतिक प्रगतिमा सहायक सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक र वैज्ञानिक उपलब्धियाउँ सम्मिलित हुन्छ्न्। संस्कृति हाम्रा सामजिक जीवनप्रवाहको उद्गमस्थली छ र सभ्यता यस प्रवाहामीा सहायक उपकरण। संस्कृति साध्य छ र सभ्यता साधन। संस्कृति सभ्यताको उपयोगिताका मूल्यांकनको लागि प्रतिमान उपस्थित गर्छ।
इन भिन्नताहरूका छते भएका पनि संस्कृति र सभ्यता एक दोस्रोबाट अंत:संबद्ध छन् र एक दोस्रोलाई प्रभावित गर्दछन्। सांस्कृतिक मूल्यहरूको स्पष्ट प्रभाव सभ्यताको प्रगतिको दिशा र स्वरूपमा पर्दछ। यी मूल्यहरूका अनुरूप जुन सभ्यता निर्मित हुन्छ, त्यहि समाज द्वारा गृहीत हुन्छ। सभ्यताको नवीन उपलब्धियाउँ पनि व्यवहारहरू, हामीारी मान्यताहरू या दोस्रो शब्दहरूमा हामीारी संस्कृतिलाई प्रभावित करती रहन्छ। समन्वयनको प्रक्रिया अनवरत चलती रहन्छ।
संपर्कमा आनवाली भिन्न संस्कृतियाउँ पनि एक दोस्रोलाई प्रभावित गर्दछन्। भिन्न संस्कृतिहरूको संपर्क तिनमा सहयोग अथवा असहयोगको प्रक्रियाको उद्भावना गर्दछ।मा दुइटै प्रक्रियाहरूको लक्ष्य विषमतालाई समाप्त गर समता स्थापन नैं हुन्छ। सहयोगको स्थितिमा व्यवस्थापन तथा आत्मसात्करण समता स्थापनका साधन हुन्छन्/छौं् र असहयोगको स्थितिमा प्रतिस्पर्धा, विरोध एवं संघर्षको शक्तियाउँ क्रियाशील हुन्छ्न् र अंतत: सबल संस्कृति निर्बल संस्कृतिलाई समाप्त गर समता स्थापित गर्छ।
संस्कृतिका भौतिक तथा आधिभौतिक पक्षहरूको विकास समानांतर नहोता। सभ्यतका विकासकहरू गति संस्कृतिका विकासकहरू गतिबाट तीव्र हुन्छ। फलस्वरूप सभ्यता विकासक्रममा संस्कृतिबाट अगाडि निकल जान्छ। सभ्यता र संस्कृतिका विकासकहरू यो असंतुलन सामाजिक विघटनलाई जन्म दिन्छ। अत: यस प्रकार प्रादुर्भूत संस्कृति विलबंना द्वारा समाजमा उत्पन्न असंतुलन र अव्यवस्थाका निराकरण हेतु आधिभौतिक संस्कृतिमा प्रयत्नपूर्वक सुधार आवश्यक हुन जान्छ। विश्लेषण, परीक्षण एवं मूल्यांकन द्वारा सभ्यता र संस्कृतिको नियमन मानवका भौतिक र आध्यात्मिक अभ्युत्थानका अनुपम सहयोग प्रदान गर्दछ।
संस्कृति यद्यपि कुनै देश या कालविशेषको उपज हुँदैन, यो एक शाश्वत प्रक्रिया छ, तथापि कुनै क्षेत्रविशेषमा कुनै कालमा यसको जुन स्वरूप प्रकट हुन्छ उसलाई एक विशिष्ट नामबाट अभिहित गरिन्छ। यो अभिधा काल, दर्शन, क्षेत्र, समुदाय अथवा सत्ताबाट संबद्ध हुन्छ। मध्ययुगीन संस्कृति, भौतिक संस्कृति, पाश्चात्य संस्कृति, हिंदू संस्कृति तथा मुगल संस्कृति आदिको संज्ञाहरू यसै आधारमा प्रदान गरिएको छन्। विशिष्ट अभिधान संस्कृतिका विशिष्ट स्वरूपबोध सहित यस तथ्यलाई उद्भासित गर्दछ कि संस्कृतिलाई विशेषण प्रदान गर्ने कारक द्वारा संस्कृतिको सहज स्वरूप अनिवार्यत: प्रभावित भएको छ।
सन्दर्भ
[सम्पादन गर्नुहोस्]संस्कृति [१] सांस्कृतिक विचारहरू र अभिव्यक्तिहरूको प्रतिनिधि अर्द्धवार्षिक पत्रिका, संस्कृति मन्त्रालय, भारत सरकार द्वारा प्रकाशित
यो पनि हेर्नुहोस्
[सम्पादन गर्नुहोस्]बाह्य कडीहरू
[सम्पादन गर्नुहोस्]