हीर राँझा

हीर राँझा
लोक कथा
नाम	हीर राँझा
डाटा
देश	पाकिस्तान, भारत
क्षेत्र	पन्जाब
मूल मिति	१७औँ शताब्दी
मा प्रकाशित	दामोदर गुलाटीको ‘हीर र राँझा’

हीर राँझा पन्जाबका चार लोकप्रिय दुखद रोमान्स मध्ये एक हो। अन्य तीन जना मिर्जा साहिबान, सोहनी महिवाल र ससी पुनुन हुन्। कथाका धेरै काव्यात्मक वर्णनहरू छन्, जसमध्ये सबैभन्दा प्रसिद्ध वारिस शाह द्वारा सन् १७६६ मा लेखिएको हीर हो। यसले हीर सियाल र धीडो राँझा बीचको प्रेमको कथा बताउँछ।

इतिहास

हीर राँझा धेरै कविहरूले लेखेका थिए। दामोदर दास अरोरा भनेर चिनिने दामोदर गुलाटी यस कथाको प्रत्यक्षदर्शी भएको दाबी गर्छन्। उनको कथालाई पन्जाबी साहित्यमा सबैभन्दा पुरानो र पहिलो हीर मानिन्छ। उनले कवितामा आफू कविताका दुई मुख्य पात्रमध्येको एक हिरको घर झाङबाट आएको बताए।

कथा

हिर (इज्जत बीबी) एक अति सुन्दर महिला थिइन्, सियाल जनजातिको जाटहरूको धनी मुस्लिम परिवारमा जन्मिएकी र जाटहरूको राँझा जनजातिको धीडो राँझा, चार दाजुभाइहरूमध्ये कान्छी थिइन् र नदी किनारको तख्त हजारा गाउँमा बस्छिन्। आफ्नो बुबाको मनपर्ने छोरा भएकोले, जमिनमा परिश्रम गर्नु पर्ने आफ्ना दाजुभाइहरू भन्दा फरक, उहाँले बाँसुरी ('वन्झली'/'बान्सुरी') बजाएर आरामदायी जीवन बिताउनुभयो। राँझाका बुबा मौजु चौधरीको मृत्युपछि राँझाको दाजुभाइसँग जमिनको विषयमा झगडा भयो र घर छाडेर गयो। वारिस शाहको महाकाव्यको संस्करणमा, राँझा घर छोड्छ किनभने उनका भाइहरूका पत्नीहरूले उनलाई खाना दिन र सेवा गर्न अस्वीकार गरे। अन्ततः उनी हीरको गाउँमा पुग्छन् र उनीसँग प्रेममा पर्छन्। हीरका बुबाले राँझालाई आफ्नो गाईवस्तु चराउने कामको प्रस्ताव राख्छन्। राँझाले आफ्नो बाँसुरी बजाउने तरिकाले हीर मंत्रमुग्ध हुन्छ र अन्ततः उनीसँग प्रेममा पर्छ। तिनीहरू धेरै वर्षसम्म गोप्य रूपमा एक-अर्कालाई भेट्छन् जबसम्म तिनीहरू हीरको ईर्ष्यालु काका, कैडो र उनका आमाबाबु चुचक र माल्कीद्वारा समातिएनन्। हीरलाई उनको परिवार र स्थानीय पुजारी वा 'मौलवी' द्वारा सईदा खेरा नामको अर्को व्यक्तिसँग विवाह गर्न बाध्य पारिन्छ।

रञ्जाको मन टुट्यो। उनी ग्रामीण इलाकामा एक्लै घुम्छन्, जबसम्म उनी एक शैव जोगी (तपस्वी) लाई भेट्दैनन्। पन्जाबको सर्गोधा जिल्लाको ऐतिहासिक सहर भेराबाट ८० किलोमिटर उत्तरमा रहेको टिल्ला जोगियान ('तपस्वीहरूको पहाड') मा जोगीहरूको "कानफाटा" (कान छेडिएको) संप्रदायका संस्थापक गोरखनाथलाई भेटेपछि राँझा जोगी बन्छन्। स्वयम् कान छेडेर भौतिक संसार त्यागेर। भगवानको नाम जप्दै गर्दा, उनी पन्जाबमा घुम्छन्, अन्ततः हीर अहिले बसेको गाउँ भेट्टाउँछन्।

दुई जना हीरको गाउँमा फर्किन्छन्, जहाँ हीरका आमाबाबुले उनीहरूको विवाह गर्न सहमत हुन्छन् - यद्यपि कथाका केही संस्करणहरूले आमाबाबुको सम्झौता केवल एक धोखा हो भनेर बताउँछन्। विवाहको दिन, काइडोले केटीलाई उनको व्यवहारको लागि सजाय दिनको लागि विवाह नहोस् भनेर उनको खानामा विष हाल्छ। यो खबर सुनेपछि राँझा हीरलाई सहयोग गर्न हतारिन्छ, तर धेरै ढिलो भइसकेको थियो, किनकि उसले विष खाइसकेको थियो र मरिसक्यो। फेरि एक चोटि टुटेको मनले, राँझाले बाँकी विषालु खाना खान्छ र उनको छेउमा मर्छ।

हीर र राँझालाई हीरको गृहनगर झाङमा गाडिएको छ। प्रेममा परेका दम्पतीहरू र अरूहरू प्रायः तिनीहरूको समाधिस्थलमा जान्छन्।

प्रभाव

किनभने यसको कथानकमा परिवारका सदस्यहरूद्वारा विरोध गरिएको रोमान्स समावेश छ र दुई प्रेमीहरूको मृत्युसँगै समाप्त हुन्छ, कथालाई प्रायः शेक्सपियरको नाटक रोमियो र जुलियटसँग तुलना गरिएको छ।

यो पनि हेर्नुहोस्

• मुनामदन