भ्लादिमिर लेनिन

चित्र:Lenin CL Colour.jpg

लेनिन

व्लादिमीर इलीइच लेनिन (1870-1924) रूसमा बोल्शेविक क्रांतिको नेता एवं रूसमा साम्यवादी शासनको संस्थापक थियो।

जीवनी

व्लादिमीर इलीइच लेनिनको जन्म सिंविर्स्क नामक स्थानमा भएको थियो र उनको वास्तविक नाम "उल्यानोव" थियो। त्यसका पिता विद्यालहरुको निरीक्षक थियो जसको झुकाव लोकतंत्रात्मक विचारहरुको तर्फ़ थियो। उनकी माता, जो एक चिकित्सककी छोरी थियो, सुशिक्षित महिला थिइन्। सन् 1886मा पिताको मृत्यु भएपछि धेरै छोरा-छोरी भएको ठूलो परिवारको सारा बोझ लेनिनकी मातामाथि पर्‍यो। यी भाइ बहिनी प्रारम्भबाट नैं क्रांतिवादका अनुयायी बन्दै गए। ठूला भाइ अलेक्ज्याण्डरलाई ज़ारको हत्याको षडयंत्र रचेको आरोपमा फाँसी दिइयो।

उच्च योग्यताका साथ स्नातक बन्नमा लेनिनले 1887मा कज़ान विश्वविद्यालयका विधि विभागमा प्रवेश गरे किंतु शीघ्र नैं विद्यार्थीहरुका क्रांतिकारी प्रदर्शनमा हिस्सा लिनको कारण विश्वविद्यालयले निष्कासित गरिदियो। सन् 1889मा उनी समारा गइरहेको बेला उनले स्थानीय मार्क्सवादीहरुको एक मण्डलीको संगटन गरे। 1891मा सहरुट पीटर्सबर्ग विश्वविद्यालयबाट विधि परीक्षामा उपाधि प्राप्त गर लेनिनले समारामा नैं वकालत गर्नु आरभ गर दिया। 1893मा त्यसले सहरुट पीटर्सबर्गलाई आफ्नो निवासस्थान बनाया। शीघ्र नैं उ वहाँका मार्क्सवादिहरुको बहुमान्य नेता बने। यहीं सुश्री क्रुप्सकायासित, जो श्रमिकहरुमा क्रांतिको प्रचार गर्नमा संलग्न थिई, उनको परिचय भयो। यसका पछि लेनिनको क्रांतिकारी संघर्षमा जीवन पर्यंन्त उसको घनिष्ठ सहयोग प्राप्त भइरह्यो।

सन् 1895मा लेनिनलाई बन्दीगृहमा हालियो र 1897मा तीन वर्षका लागि पूर्वी साइबेरियाका एक स्थानमा निर्वासित गरियो। केही समय पछि क्रुप्सकायालाई पनि निर्वासित भएर वहाँ जानु पर्‍यो त्यसपछि लेनिनसित उसको विवाह भयो। निर्वासनमा रहँदा लेनिनले तीस पुस्तकहरु लेखे, जसमध्ये एक थियो ""रूसमा पूँजीवादको विकास""। यसमा मार्क्सवादी सिद्धांतहरुका आधारमा रूसको आर्थिक उन्नतिका विश्लेषणको प्रयत्न गरिएको। यहीं उनले आफ्नो मनमा रूसका निर्धन श्रमिकहरु वा सर्वहारा वर्गको एक दल स्थापित गर्ने योजना बनाए।

सन् 1900मा निर्वासनबाट फर्की आउनमा एक समाचारपत्र स्थापित गर्नका उद्देश्यले उनले धेरै नगरहरुको यात्रा गरे ग्रीष्म ऋतुमा उनी रूसका बाहिर गए त्यहींबाट उनले "इस्क्रा" (चिनगारी) नामक समाचारपत्रको सम्पादन आरम्भ गरे। यसमा त्यसको साथ ""श्रमिकहरुको मुक्ति""का लागि प्रयत्न गरने भएका ती रूसी मार्क्सवादी पनि थिए जसलाई ज़ारशाहीका अत्याचारहरुबाट उत्पीड़ित भएर देशका बाहिर रहनु परेको थियो। 1902मा त्यसले ""हमा के गर्नु छ"" शीर्षक पुस्तक तैयारको जसमा यस कुरामा जोर दिया कि क्रांतिको नेतृत्व यस्ता अनुशासित दलका हाथमा हुनुपर्दछ जसको मुख्य कामकाज नैं क्रांतिका लागि उद्योग गर्नु छ। सन् 1903मा रूसी श्रमिकहरुका समाजवादी लोकतंत्र दलको अर्को सम्मेलन हुने/भयो। यसमा लेनिन तथा त्यसको समर्थकहरुलाई अवसरवादी तत्वहरुबाट कड़ा फलाम लेना पड़ा। अंतमा क्रांतिकारी योजनाका प्रस्ताव बहुमतबाट मंजूर भयो र रूसी समाजवादी लोकतंत्र दल दुइ शाखाहरुमा विभक्त भयो - क्रांतिको वास्तविक समर्थक बोलशेविक समूह र अवसरवादी माशेविकहरुको गिरोह।

सन् 1905-07मा त्यसले रूसको प्रथम क्रातिका समय जनसाधारणलाई उभाड़ने र लक्ष्यको ओर अग्रसर गर्नमा बोलशेविकहरुका कार्यको निदेशन गरे। अवसर मिलते नैं नोभेम्बर, 1905मा उ रूस लौट आया। सशस्त्र विद्रोहको तैयारी गराने तथा कहरुद्रीय समितिको गतिविधिको संचालन गर्नमा त्यसले पूर्ण शक्तिबाट हात बँटाया र गरखानहरु तथा मिलहरुमा काम गरनेभएका श्रमिकहरुको सभाहरुमा अनेक बार भाषण गरे।

प्रथम रूसी क्रांतिका विफल हो जानेमा लेनिनलाई फिर देशबाट बाहर चले जाना पड़ा। जनवरी, 1912मा सर्व रूसी दलको सम्मेलन प्रागमा हुने/भयो। लेनिनका निदेशबाट सम्मेलनले क्रांतिकारी समाजवादी लोकतंत्र दलबाट मेनशेविकहरुलाई निकाल बाहर गरे। यसका पछि लेनिनका क्रैको नामक स्थानमा रहकर दलका पत्र "प्रावदा"को संचालन गरने, त्यसको लागि लेख लिखने र चौथो राज्य ड्यूमाका बोलशेविक दलको निदेशन गर्नमा आफ्नो तपाईंलाई लगाया।

सन् 1913-14मा लेनिनले दुइ पुस्तकहरु लिखीं - "राष्ट्रीयताका प्रश्नमा समीक्षात्मक "विचार" तथा (राष्ट्रो का) आत्मनिर्णय गर्ने अधिकार।" पहलीमा त्यसले बूर्ज्वा मानिसहरुका राष्ट्रवादको तीव्र आलोचनाको र श्रमिकहरुको अंतरराष्ट्रीयताका सिद्धांतहरुको समर्थन गरे। अर्कोमा त्यसले यो माँगको कि आफ्नो भविष्यको निर्णय गर्ने राष्ट्रहरुको अधिकार मान लिया जाए। त्यसले यस कुरामा बल दिया कि गुलामीबाट छुटकारा पाने प्रयत्न गरनेभएका देशहरुको सहायताको जाए।

प्रथम महासमरका समयमा लेनिनका नेतृत्वमा रूसी साम्यवादिहरुले सर्वहारा वर्गको अंतरराष्ट्रीयता का, "साम्राज्यवादी" युद्धका विरोध का, झण्डा माथि उठाया। युद्धकालमा त्यसले मार्क्सवादको दार्शनिक विचारधारालाई र अघि बढ़ाने प्रयत्न गरे। त्यसले आफ्नो पुस्तक "साम्राज्यवाद" (1916)मा साम्राज्यवादको विश्लेषण गर्दै बतलाया कि यो पूँजीवादका विकासको चरम र आखिरी मंजिल छ। त्यसले उन परिस्थितिहरुमा पनि प्रकाश डाला जो साम्राज्यवादका विनाशका अनिवार्य बना दे्दछं। त्यसले यो स्पष्ट गर दिया कि साम्राज्यवादका युगमा पूँजीवादका आर्थिक एवं राजनीतिक विकासको गति सब देशहरुमा एक सी छैनती। यसै आधारमा त्यसले यो निष्पत्ति निकाली कि शुरू शुरूमा समाजवादको विजय पृथक् रूपबाट केवल दुई तीन, वा मात्र एक ही, पूँजीवादी देशमा संभव छ। यसको प्रतिपादन त्यसले आफ्नो दुई पुस्तकहरुमा गरे - "दि यूनाइटेड स्टेट्स ऑफ यूरोप स्मानिसन" (1915) तथा "दि वार प्रोग्राम ऑफ दि पोलिटिकल रिवाल्यूशन" (1916)।

महासमरका समय लेनिनले स्विजरल्याण्डमा आफ्नो निवास बनाया। कठिनाइहरुका बावजूद आफ्नो दलका मानिसहरुको संघटन र एकसूत्रीकरण जारी रखा, रूसमा स्थित दलको संस्थाहरुबाट पुन: संपर्क स्थापित गर लिया तथा र पनि अधिक उत्साह एवं साहसका साथ उनका कार्यको निदेशन गरे। फरवरी-मार्च, 1917मा रूसमा क्रांतिको आरंभ भएमा उ रूस लौट आया। त्यसले क्रांतिको व्यापक तैयारिहरुको संचालन गरे र श्रमिकहरु तथा सैनिकहरुको बहुसंख्यक सभाहरुमा भाषण गर तिनको राजनीतिक चेतना बढ़ाने र सन्तुष्ट गर्ने प्रयत्न गरे।

जुलाई, 1917मा क्रांतिविरोधिहरुका हाथमा सत्ता चली जानेमा बोलशेविक दलले आफ्नो नेताका अज्ञातवासको व्यवस्था गरे यसै सम त्यसले "दि स्टेट ऐंड रिवाल्यूशन" (राज तथा क्रांति) नामक पुस्तक लिखी र गुप्त रूपबाट दलका संघटन र क्रांतिको तैयारिहरुका निदेशनको कार्य जारी रखा। अक्टूबरमा विरोधिहरुको कामचलाऊ सरकारको तख़्ता उलट दिइएको र 7 नोभेम्बर, 1917लाई लेनिनको अध्यक्षतामा सोभियत सरकारको स्थापना गरियो। प्रारंभबाट नैं सोभियत शासनले शांतिस्थापनामा बल देना शुरू गरे। जर्मनीका साथ त्यसले सन्धि गर ली; जमींदारहरुबाट भूमि छीनेर सारी भूसम्पत्तिमा राष्ट्रको स्वामित्व स्थापित गर दिइएको, व्यवसाहरु तथा कारखानहरुमा श्रमिकहरुको नियंत्रण भयो र बैकहरु तथा परिवहन साधनहरुको राष्ट्रीकरण गर दिइएको। श्रमिकहरु तथा कुन ानहरुलाई पूँजीपतिहरु र जमींदारहरुबाट छुटकारा मिल्यो र समस्त देशका निवासिहरुमा पूर्ण समता स्थापित गरियो। नवस्थापित सोभियत प्रजातंत्रको रक्षाका लागि रातो सेनाको निर्माण गरिएको। लेनिनले अब मजदूरहरु र कुन ानहरुका संसारका यस प्रथम राज्यका निर्माणको कार्य आफ्नो हाथमा लिया। त्यसले "दि इमीडिएट टास्क्स ऑफ दि सोभियत गवर्नमाट" तथा "दि प्रोले टेरियन रिवाल्यूशन ऐंड दि रेनीगेड कौत्स्की" नामक पुस्तकहरु लिखीं (1918)। लेनिनले बतलाया कि मजदूरहरुको अधिनायकतंत्र वास्तवमा अधिकांश जनताका लागि सच्चा लोकतंत्र छ। त्यसका मुख्य काम दबाव वा जोर जबरदस्ती छैन वरन् संघटनात्मक तथा शिक्षण संबंधी कार्य छ।

बाहरी देशहरुका सैनिक हस्तक्षेपहरु तथा गृहकलहका तीन वर्षहरु 1928-20मा लेनिनले विदेशी आक्रमणकारिहरु तथा प्रतिक्रांतिकारिहरुबाट दृढ़तापूर्वक फलाम लिनको लागि सोभियत जनताको मार्ग दर्शन गरे। यस व्यापक अशांति र गृहयुद्धका समय पनि लेनिनले युद्ध कालबाट भएको देशको बर्बादीलाई टाड़ा गर स्थिति सुधारने, विद्युतीकरणको विकास गरने, परिवहनका साधनहरुका विस्तार र छोटी छोटी जोतहरुलाई मिल्योएर सहयोग समितिहरुका आधारमा ठूला फारम स्थापित गर्ने योजनाहरु आरंभ गर दीं। त्यसले शासनिक यंत्रको आकार घटाने, त्यसमा सुधार गरने तथा खर्चमा कमी गर्नमा बल दिया। त्यसले शिक्षित र मनीषी वर्गबाट कुन ानहरु, मजदूरहरुका साथ सहयोग गर्दै नयाँ समाजका निर्माणकार्यमा सक्रिय भाग लेने आग्रह लिया।

जहाँसम्म सोभियत शासनको विदेश नीतिको प्रश्न छ, लेनिनका अविकल रूपबाट शांति बनाई राख्नको निरंतर प्रयत्न गरे। त्यसले भन्यो कि "हाम्रो समस्त नीति र प्रचारको लक्ष्य यो हुनुपर्दछ कि चाहे केही पनि हो जाए, हाम्रो देशवासिहरुलाई युद्धको आगमा न झोंका जाए। लड़ाईको खात्मा गर देने ओर नैं हमा अग्रसर हुनुपर्दछ।" त्यसले साम्यवादका शत्रुहरुबाट देशको बचाव गर्नका लागि प्रतिरक्षा व्यवस्थालाई सुदृढ़ बनानेमा बल दिया र सोभियत नागरिकहरुबाट आग्रह गरे कि ती "वास्तविक" लोकतंत्र तथा समाजवादका स्थापनार्थ विश्वका अन्य सबै देशहरुमा रहनेभएका श्रमिकहरुका साथ अन्तर्राष्ट्रीय बंधुत्वको भावना बढ़ाने ओर अधिक ध्यान दहरु।